Nuce Logo

عەبدولحافز ئەلصاوی

پێویستە ئاماژە دارایى و دراوییەكان رەنگدانەوەى رێكارى ئابوورى هەر وڵاتێك بێت، كە تواناى بەرهەمێنانى كاڵا و خزمەتگوزارى هەيە، بەڵام ئەگەر ئاماژە ئابوورییەكان پێچەوانەى رێكارى بەرهەمهێنان بێت، ئەوا رووبەڕووى بەریەكەوتن و گەندەڵى و خراپى بەرێوەبردنى ئابوورى دەبێتەوە.

دابەزینى بەهاى لییرە و رێژەى سوو

لە (2008) كاتێك بەهۆى هەڵاوسانى ئاماژە دارایى و دراویەكان بانكەكانى ئەمریكا تووشى قەیرانى دارایى بوونەوە، ئەوانەى قەرزیان دابوو زۆرباش دەیانزانى ئەو كەسانەى قەرزيان پێداون تواناى دانەوەى قەرزەكانیان نییە، بەڵام لەبەر رێژەى زۆرى سوو پێیان دەدان، بەڕێوەبەرانى بانكەكان بوودجە و قازانجى زۆريان داوا دەكرد، لە كۆتایى ساڵیش قازانجێكى زۆریان دەست دەكەوت.

ئەزموونى وڵاتە پێشكەوتووەكان فێرمان دەكات ئازادبوونى تەواوى دەزگاى دارایى و بانكەكان لە بۆرسە و بەدەستهێنانى سامانێكى زۆر لە چوارچێوەى رێژەى سوو و نرخى دراو لە كاتى گواستنەوە بۆ قۆناغى نوێ پێویستى بە پلە بەندى هەیە، كە گونجاو بێت لەگەڵ گەشەى راستەقینەى هەر وڵاتێك.

لە (1997) ئابوورى وڵاتانى باشوورى ئاسیا خەريك بوو داڕوخێت، ئەگەر ئەو وڵاتانە زۆر بەخێرایى پێداچوونەوەیان بۆ رێساكانى جیهانگیرى نەكردايە، كە پەیوەست بوو بە ئازادى دەزگا داراییەكان، بانكەكانیان بە تەواوى نەگێڕایەوە ژێر دەسەڵاتى چاودێرى خۆیان و كۆت و بەندیان لەسەر دراوى دەرەكى دانەنایە، نەیاندەتوانى پارێزگارى لە كاروبەرهەمى ناوخۆیيان بكەن.

لە توركیا چى روویدا؟

 توركیا خاوەنى بەرهەمێكى زۆرى ناوخۆییە، بەگوێرەى ئامارى بانكى نێودەوڵەتى لە (2013) گەیشتە یەك تریلیۆن و (800) ملیار لیرە، لە (2020) گەیشتە پێنج تریلیۆن و (500) ملیار لیرە، هەروەها كەرتى گەشتیارى لە توركیا زۆر بەهێزە لە (10) وڵاتە یەكەمەى جیهانە.

بەر لە پەتاى كۆڕۆنا داهاتى ساڵانەى كەرتى گەشتيارى (40) ملیار دۆلار بوو، بەگوێرەى ئامارى دەزگا ئابوورییەكانى جیهان لێكەوتەكانى پەتاى كۆڕۆنا لەسەر توركیا لە (2020) لە (1.7%) بوو،  بەگوێرەى ئامارى هەڵسەنگاندنى دەزگاى دارایى نێودەوڵەتى گەشەى ئابوورى توركیا لە كۆتایى ئەمساڵ رێژەى گەشەى ئابوورى گەیشتۆتە (9%).

بەگوێرەى نوێترین داتاى پەیمانگەى ئامارى توركیا لە چوار مانگى رابردوو رێژەى گەشەى ئابوورى گەیشتۆتە (7.4%).

رێژەى سوو كەمترینى لە مانگى ئایارى (2013) لە (4.5%) بوو، ئەو رێژەیە تا مانگى تشرینى دووەمى (2016) گەيشتە لە (8%) ئەوەش جێگەى رەزامەندى بوو چونكە هيچ گرفتێكى دروست نەكردبوو، هەرچەندە لەو قۆناغە لە هەندێك مانگ دەگەیشتە (9% و 10%)، بەڵام زوو پاشەكشەى دەكردەوە، تا گەیشتە ئەو شۆكە ئابوورييەى ئێستا، چونكە لە مانگى حوزەیرانى (2018) تا مانگى ئەیلوول، ئەو رێژەیە گەیشتە (16%) بوو، بەڵام كۆتايى مانگى ئەیلوولى (2018) گەیشتە لە (24%)، لێرەوە زەنگى مەترسى لێيدا، توركیا رووبەڕووى شەپۆلێكى نوێ قەيرانى ئابوورى بۆوە، بەگوێرەى ئەو مەترسیانە توركيا هەوڵيدا رووبەڕووى گۆڕانكارى ئابوورى ببێتەوە، چونكە گۆڕانكارييەكە بەگوێرەى بەرهەمهێنان ئابوورى راستەقینە بوو، توركيا لەسەر ئاستى ناوەخۆى خود ئابوورى (ئابوورى ناوخۆ) دەبووژایەوە، بەڵام ئەوەى  سەركردەكانى ئەو وڵاتەى تووشى دڵەڕاوێكى كردووە، ئاڕاستەى دابەزاندنى رێژى سوو و لادانى پارێزگارى بانكى ناوەندييە، كە بۆ یەكەمجار بەگوێرەى دەسەڵاتى دەستوورى سەرۆكى كۆمار پارێزگارى بانكى ناوەندى لە كارەكەى لادا.

كاتێك سیاسەتى دراو بەرەو هێوركردنەوەى نرخى سوو هەنگاوى نا، بۆ ئەوەى  لە مانگى ئایارى (2020) بگاتە (8.25%)، بەڵام جارێكى رێژەى سوو بەرزكرايەوە،  تا لە مانگى ئازارى (2021) گەيشتە (19%)، هەر ئەوەش بوو بووە هۆكارى ئەوەى ئەردۆغان دووەم پارێزگارى بانكى ناوەندى لە كارەكەى دووربخاتەوە، چونكە هەردوو پارێزگار پێیانوابوو بۆ خۆپاراستن لە زیانەكانى دابەزينى بەهاى لیرەى توركى پێویستە رێژەى سوو بەرزبكرێتەوە.

ئایا رێژەکە خودى كێشەكەیە؟

پاشەكشەى بەهاى لیرەى توركى زۆربەى خەڵكى نیگەران كردووە، بەتایبەت ئەوانەى داهاتێكى جێگیریان هەیە، ئەوەش زۆر بەخێرایى بارى سەرشانیان قورس دەكات، رێژەى هەڵاوسان گەياندە (20%)، ئەوانەى كاڵایان هەڵگرتبوو ترسیان لە پاشەكشەى بەهاى سامانەكانیان هەيە، بۆيە زۆر بەخێرایى پەنایان بردە بە كڕینى دراوى بیانى و زێر، بەرهەمێنەرەكان لە دۆخى چاوەڕوانى ماينەوە، بە هەمان شێوە كاریگەرى لەسەر هاوردەى مادەى خام و پێداویستى بەرهەمهێنان هەيە.

بەڵام لە لایەكى ترەوە ئەوانەى گرێبەستیان هەيە سوودى زۆریان لەو دۆخە بينيوە، چونكە لە چەند مانگى رابردوو سامانەكیان زیادى كردووە، بەهەمان شێوە ئەوانەى كەپەليان بە كاڵاى بیانى كڕيوە، بەتایبەت ئەوانەى رێژەیەكى زۆریان هەيە، ئێستا دەتوانن بە نرخى زیاتر بیفرۆشنەوە، كەرتى خانووبەرە بێت، یاخود ئۆتومبێل، تەنانەت ئەگەر كێڵگەى كشتوكاڵى و كارگەش بێت قازانجيان دەكەن.

بڕیارە هەڵەكە

بڕیارى رووبەڕووبوونەوەى پاشەكشەى بەهاى دراوى ناوەخۆى و بەرزكردنەوەى رێژەى سوو و هەڵاوسان، لەلایەك رەچاوى پلەبەندى رێژە كەمەكان نەكراوە، لە لایەكى تریش رەچاوى كاریگەرى نەرێنى لەسەر كەرتى وەبەرهێنان نەكراوە، بەهەمان شێوە حيساب بۆ كشانەوەى وەبەرهێنان لە بۆرسەى پشك و سەندەكانيش نەكراوە.

ئاڕاستەى بەرزكردنەوەى رێژەى سوو لە مانگى تشرینى دووەمى (2020) لە (15%) تا مانگى حوزەیرانى (2021) بۆ لە (19%) بوو، ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ بەرزبوونەوەى نرخى نەوت لە بازاڕەكانى جیهان، ئەوكارە زیانى دوولایەنەى لە خاوەن بەرهەمەكان و وەبەرهێنەران دا، بووە هۆكارى هەڵاوسانى خستنە بەرهەمان بۆ بازار، لە هەمان كاتيش تێچووى بەرهەمهێنانى زیادكرد.

كەى سیاسەتى دابەزاندى رێژەى سوو سەركەوتوو دەبێت؟

لە ئابوورى شتێك نییە بە تەنیا كار بكات، چەندین فاكتەرى تر كاريگەرييان هەیە، ئەو كاريگەرييەش یاخود هەردوو لايەنى ئەرێنى و نەرێنى تێدايە، ئەوە لەسەر دابەزاندنى رێژەى سووش جێبەجێ دەبێت، ئەگەر دابەزاندنى سوو دەرگا بەرووى وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان بكاتەوە، دەتوانێت ویستى وەبەرهێنان زیاد بكات، ئەو كاتە دابەزاندنى سوو ئەرێنیى دەبێت، هەر ئەو گریمانەیەشە ئەردۆغان لە سیاسەتى ئابوورى كارى لەسەر دەكات، كە هیوا خوازە دەستكەوتى پشت دابەزاندنى رێژەى سوو بچنێتەوە، پڕۆژەى نوێ بكاتەوە و وەبەرهێنان زیاد بكات، هەلى كار زیاتر بەگەڕ بخات، بەرهەمهێنان بە ئاڕاستەى هەناردەكردن زیادتر بكات، بۆ ئەو كارانەش پێويستە حكومەت پەلە بكات جێبەجێكردن و برەودان بە پڕۆژەكانى، لە رێگەى كۆمپانیا بەشدارەكان پێداویستى خزمەتگوازى دابین بكات بۆ ئەوەى ئەوانەى پارەیان لەبەردەستە و بەدواى هەلى وەبەرهێنان دەگەڕێن بێنە پێشەوە دەست بەكاردكردن بكەن، هەروەها پێویستیشە پشكى حكومەت لە (10%) زیاتر نەبێت، هەندێك  چاودێرى لەسەر كارەكانى ئەو كۆمپانیانە دابنێت، لە هەمان كاتیش لاى خاوەن كۆگاكان متمانە بەو كۆمپانیانە بدرێت، ئەو كەسانە هاونشتیمانى توركى بن، یاخود ئەو كەسانە بن لە دەرەوە و ناوە بازرگانیان لەگەڵ توركیا هەیە.

بەڵام ئەگەر دەرگاكانى وەبەهێنان و بەرهەمهێنان لە چوارچێوەيەكى تەسك مایەوە، ئەوا دارایى ئەو كەسانە بانكەكان تووشى گرفت دەبێت، وەك دراوى كۆدكراو و بۆرسەكانى پشك و سەنەد و خانووبەرە و سەرمایەكانى تر، لە هەمان كاتیش سیاسەتى دابەزاندنى رێژى سوو هیچ سوودێكى نابێت.

رێژەى سوو 

زۆربەى چاودێرانى قەیرانى ئابوورى جیهان لە (2008) گەڕانەوە بۆ ئەو كتێبانەى كە ئاماژە بە دروستى میتۆدى ئابوورى ئیسلامى دەكەن، كە لەسەر بەشدارى سەرمایە بنیاتنراوە، لە مامەڵەكردن لە قازانج و زەرەر بەشدارن، بۆيە میتۆدى ئیسلامى باشترین رێگەیە بۆ قەرز و رێژەى قازانج.

لەگەڵ ئەوەش جیهان تا ئێستا پەندى لێى وەرنەگرتووە، بانك و بازاڕ و بۆرسە و دەزگا ئابوورییەكان گەڕانەوە هەمان هەڵەى پێشوو، كە پێدانى قەرز و رێژەى سوو بوو.

ئەگەر سەيرى لێدوانەكانى ئەردۆغان بكەین سەبارەت بە مەترسیەكانى رێژەى سوو، دەبینین دژایەتى رێژەى سووى زۆر دەكات، چونكە پێى وایە ئەو رێژەیە زیان بە ئابوورى وڵاتەكەى دەگەینێت، لە لێدوانێكیشى دەڵێت، "نە لە ڕابردوو، نە لە ئێستا، نە لە داهاتووش بەرگرى لە رێژەى سەرەكى سوو ناكەم".

دەرچەى ئەوەش پارێزگاریكردنە لە سیاسەتى دابەزاندنى رێژەى سوو، كاركردن لەسەر هاوكارى هاوبەشى ئابوورى وڵات و دۆزینەوەى هاوكارى جێگرەوەيە بۆ چالاكى ئابووريەك، كە دوور لە میكانزمى قەرز و رێژەى سوو.

حكومەتى توركیا ئەوەشى رایگەیاندووە، "پێويستە لە داهاتوو رووبەڕووى مەترسیە دەرەكییەكان ببينەوە"،  لە هەمان كاتيش كاریش لەسەر دانانى سنوورێك بكات بۆ هەموو جۆرەكانى یاركردن بە كڕین و فرۆشتنى دراو.