Nuce Logo

نووسینی: عەقیل حوسێن

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

بە درێژایی چەند رۆژی رابردوو بەرپرسانی رووسیا و توركیا لێدوانیان سەبارەت بە هەوڵەكانی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و دەسەڵاتی بەشار ئەسە دەدا، وەزارەتی دەرەوەی توركیا پێشوازی لەو هەوڵانەی رووسیا كرد بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق، هەروەك جەختیشی لەسەر ئامادەیی وڵاتەكەی بۆ كاركردن كردەوە بە گوێرەی بڕیارەكانی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەبێ مەرجی پێشوەختە.

وەزارەتی دەرەوەی توركیا لە راگەیێندراوێكدا ئامادەیی خۆی دەربڕی و هیوای خواست دۆخی سووریا سەقامگیر بێت و ئاساییبوونەوەی راستەقینەی نیشتیمانی بێتەدی، ئەوەش لە رێگەی گرتنەبەری هەنگاوەكان كە لەگەڵ خواست و پێشبینییە رەواكانی گەلی سووریا یەك دەگرێتەوە.

لە بەشێكی دیكەی راگەیێندراوەكەیدا ئاماژە بەوە دەكات، هەنگاوەكانی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان رەنگدانەوەی لەسەر بڕیارەكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودوڵەتی دەبێت، كە ئامانجی سەقامگیرییە لەو ناوچەیە، پێویستە ئەو هەنگاوانە لەسەر پرەنسیپی نیەتباشی و مەرجی پێشوەختە بێت، بەگوێرەی پرۆگرامێكی واقیعی بێت بۆ ئامادەكردنی دۆخێكی گونجاو.

لێدوانی نوێ ئەو بەربەستانە زیاد دەكات كە رووبەڕووی ئەوانە دەبێتەوە باس لە جدی نەبوونی ئەنقەرە دەكەن بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق، بەتایبەت لەدوای لێدوانی پێشتری بەرپرسانی توركیا، ئەوەش وەك هاوسۆزیەك بوو لەگەڵ لێدوانەكانی بەپرسانی سووریا سەبارەت بەو پرسە، رێكارەكانی ئاماژە بە هەنگاوەكانی ئاساییكردنەوە لەنێوان هەردوولایان پێگەیشتووە، تەنیا ماوە بە فەرمی بخرێنە سەر مێزی گفتوگۆ. 

لە بەرانبەردا ئەوانەی دیكە پێیان وایە راگەیێندراوەكەی وەزارەتی دەرەوەی توركیا جەختكردنە لەسەر  قوورسی گەیشتن بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ سووریا، چونكە سووریا رەتی دەكاتەوە، بڕیارە نێودەوڵەتییەكان جێبەجێ بكرێت، چ جای ئەوەی دان بە ئۆپۆزسیۆن یاخود بەدەم خواستی گەلەكەیەوە بچێت، هەر ئەوەشە شەمەندەفەری ئاسایكردنەوە دەخاتە بەردەم چەندین بەربەستی گەورە، كە ناواندرێت تێیانپەڕێنێت. 

یەشار گولەر، وەزیری دەرەوەی توركیا هەڵوێستی ئەم دوایەی بەشار ئەسەد، سەرۆكی سووریای لەبەردەم ئەنجوومەنی گەل لە (25) مانگی تەمووزی ئەمساڵ بە ئەرێنی ناوبرد.

بەشار ئەسەد لە قسەكانی گوتی، "هەر پڕۆسەیەكی دانوستاندن لەگەڵ توركیا پێویستی بە مەرجعیەتێك هەیە تاوەكوو بۆ سەركەوتنی پشتی پێ ببەسترێت."ئەسەد پێی وایە دیدارەكانی پێشوو بۆیە ئەنجامیان نەبووە چونكە  مەرجەعێك نەبووە پشتی پێ بەبسترێت، ئەو مەرجعەشی كە دەیەوێت بریتییە لەوەی توركیا لەسەر كشانەوەی لەناو خاكی سووریا رەزامەندی بنوێنێت، دەستبەردانی ئەو گرووپانەش بێت كە لە لیستی تیرۆری دیمەشقن.

قسەكانی ئەسەد هیچ شتێكی نوێی تێدا نەبوو، تەنیا ئەوە نەبێت قبووڵی كرد ئەنقەرە بەڵێنی پاشەكشە لە سووریا بدات، ئەوەش وەك ئەنجام ئامانجێكی كۆتایی لەو دانوستاندانانە، كە لە كاتێدا پێشتر سوور بوو لەسەر پاشەكشەی توركیا وەك مەرجی دانوستاندن.

هۆكارەكانی رازینەبوونی سووریا

بەڵام ئەو هەموو متمانە و هێزی بەرەنگاربوونەوەی سووریا لە كوێ سەرچاوەی گرتووە، تاوەكوو ئەو مەرجانە لەسەر بەو ئاستە دابنێت، كە هەموو جار لە باسكردنی دۆسیەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ توركیا باسی دەكات؟

پرسیارێك بۆتە كلاسیكی، سەرەڕای ئەو وەڵامە فراوانە سەبارەت بە پێشوو، بەڵام دەكرێت لە سێ خاڵ وەڵامی بدەینەوە: 

یەكەم: گۆڕینی دۆسیەی پەنابەرانی سووری لە توركیا بۆ پرسی ئاسایشی نەتەوەیی ئەنقەرە، ئەوەش لەدوای زیادبوونی فشارە جەماوەری و سیاسیەكان و ئاڵۆزییەكانی رابردوو لەو بوارە، بۆیە حكومەتی توركیا دەیەوێت گەورەترین ژمارەی پەنابەران زۆر بەخێرایی رەوانە بكاتەوە، ئەوەش بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی سووریا نابێت، كە دركی بەوە كردووە، ئەنقەرە زۆر پێویستی بەو هەماهەنگیەیە، بۆیە هەوڵی قۆستنەوەی دەدات بۆ بەهێزكردنی هەڵویێستی دانوستاندنی، جگە لەوەش خواستی گەڕانەوەی پەنابەرانی نییە.

دووەم: توركیا ترسی لە درووستبوونی بۆشایی ئەمنی و سەربازیی هەیە، كە دەكرێت كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە سووریا درووست ببێت، یاخود لە حاڵەتی بڵاوبوونەوەی گرووپە ئێرانییەكان، لە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگ لە نێوان تاران ئیسرائیل.

سێیەم: زیادبوونی دڵەڕاوكێی توركیا لە درووستبوونی دەسەڵاتی ئیدارەی خۆسەری لە باكووری رۆژهەڵاتی سووریا، كە پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) لقی پارتی كرێكاران سەرۆكایەتی دەكات، ئەو كات دەبێتە هاوسنوور لەگەڵ توركیا.

ئەو سێ خاڵە و خاڵی دیكەش هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا لە دیداری لەگەڵ سەركردەی دامەزراوەكانی ئۆپۆزسیۆنی سووری لە هەشتی مانگی تەمووزی ئەمساڵ باسی كردووە.

هەندێك پێیان وایە ئەو دیدارە وەڵامی توركیا بووە بۆ دیداری دوو هەفتە پێش ئێستای بەشار ئەسەد و ڤلادیمێر پووتین، سەرۆكی رووسیا بوو، چونكە لەدوای هەموو سەردانێكی سەرۆكی سووریا بۆ رووسیا و ئێران دیداری لەو جۆرەی دەبێت، هەندێكی دیكە پێانوایە ئامانج لەو كۆبوونەوە بەرپرسی دیپلۆماسیی توركییە لەگەڵ سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆنی سووریا، كە بەو ئامانجەی وێنەی رووداو و ئاراستەكانی دۆسیەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان بخاتە بەردەم.

ئایا دۆخەكە گونجاوە؟

ئامانجی ئەو دیدارە هەرچی بێت، روونە گواستنەوەی ئەو دۆسیە لە بازنەی رێگەخۆشكردن بۆ ئاڵوگۆڕی روانگەكان و خستنەڕووی خواست و مەرجەكان بۆ بازنەی ئامادەسازی بۆ دەستكردن بە دانوسناندنە فەرمییەكان.

لەگەڵ بەردامی ناڕوونی سەبارەت بە سەقفی سازشەكان، دەكرێت هەموو لایەك لەپێناو گەیشتن بە دەستپێكردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان سازشی بۆ بكەن.

دیارترین ئاماژە لەسەر ئەم بابەتە لێدوانەكانی ئەم دوایەی سێرگی لاڤرۆڤ، وەزیری دەرەوەی رووسیا بوو، كە تێێدا جەختی لەسەر ئەوە كردەوە توركیا ئامادەیە لە خاكی سووریا بكشێتەوە، دیداری هەردوولاش بە ئامادەبوونی نوێنەرانی وڵاتەكەی و ئێران نزیكە.

لاڤرۆڤ گوتیشی، ئەنقەرە ئامادەیە گفتوگۆ لەسەر كشانەوەی هێزەكانی لەناو خاكی سووریا بكات، ئەوەش دوای رێككەوتن لەسەر پێوەرە دیاریكراوەكانی ئەو پڕۆسەیە دەبێت.

وەزیری دەرەوەی رووسیا كە قسەی بۆ ماڵپەڕی ئاڕتی كردبوو، دەشڵێت، توركەكان بۆ ئەوە ئامادەن، بەڵام دەیانەوێت ئێمە باس لە گەڕانەوەی ئاوارەكان و رێكاری پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی تیرۆر بكەین، ئەوەش وادەكات مانەوەی هێزەكانی توركیا پێویست نەبێت، بەڵام دەكرێت بگوترێت، هەموو ئەوانە لە ژێر ئامادەسازی دان.

بەگوێرەی قسەكانی لاڤرۆڤ نوێنەرانی سووریا و توركیا و روسیا و ئێران بەشدارن كۆبوونەكانی دوو ساڵی رابردوو، ئێستا ئامادەسازی دەكرێت بۆ كۆبوونەوەیەكی دیكە كە لە داهاتووێكی نزیك ئەنجام دەدرێت.

گەڕانەوەی ئێران

قسەكردن سەبارەت بە بەشداری ئێران لەو پڕۆسەیە شتێكی تازە دەبێت، هەریەك لە ئەنقەرە و رووسیا هەوڵ دەدەن ئەو ئاساییكردنەوە زۆر بەخێریای بێت، كات دەقۆزنەوە.

سەرقاڵی تاران بە هەڕەشەكانی ئیسرائیل و ئەوروپا لە چەند هەفتەی رابردوو گەیشتە لووتكە، دۆخی ناوچەكەی خستە سەر لێواری بەرەنگاربوونەوەیەكی فراوان، بەڵام دەسەڵاتی ئەسەد لە درێژكردنەوەی كاتەكە تا كاتی هێوربوونەوە سەركەوتوو بوو، بە شێوەیەك رێگەی دا بۆ ئەو دۆسیە بگەڕێنەوە و خۆیان وەك لایەنێكی كاریگەر فەرز بكەن.

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا چەند هەفتەیەك پێش ئێستا هانی ئێرانی دا بەربەست بۆ ئاساییكردنەوەی دیمەشق درووست نەكات، داواشی لە بەشار ئەسەد دەست بەجێ لە هەر شوێنێك بێت دیدارێك رێكبخەن، بەڵام ئەوە رووی نەدا.

یەشار گولەر پێیوایە لێدوانەكانی سەرۆكی سووریا ئاماژەن بۆ ئەوەی كە لە لێدوانەكانی ئەردۆغان تێگەیشتووە.

گەڕانەوەی ئێران بۆ ئەو دۆسیە تەنیا لەسەر چەند لێدوانیك كورت نەبۆتەوە، بەڵكوو لەسەر ئاستی كردەیی روانگەی سووری بۆ مافەكانی مرۆڤ ئاشكرای كردووە دیدارێكی ئەمنی ــ سەربازی لە شاری سەراقیب لە دەوروبەری ئیدلیب لەنێوان نوێنەرانی سووریا و رووسیا و توركیا ئێران رێكخراوە.

هیچ لایەك ئەو دیدارەیان رەت نەكردوە و پشتڕاستیشیان نەكردووە، بەڵام بوونیشی بە یەكەم داناندرێت، بەڵكوو گرنگیەكەی لەوە سەرچاوەی گرتووە، كە ئێران یەكەمجارە قبووڵی بەشداری دۆسیەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و دیمەشق بكات، كە لەدوای ئەوەی ئێران خواستی تێپەڕاندنی هەبوو.

ئامانجەكانی ئێران

تەها عۆدەئۆغلۆ، نووسەر و چاودێری سیاسی تورك لەسەر ئەو خاڵە دەڵێت، سەرەڕای ئەوەی ئێران دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی ئەنقەرە و دیمەشق نییە، بەڵام بەربەستیشی بۆ درووست دەكات، چونكە  نایەوێت لەسەر حیسابی خۆی بێت.

عۆدە لە بەشێكی قسەكانی ئاماژە بەوە دەكات، ئێران بە ئاشكرا دەڵێت پاڵپشتی ئەو ئاراستە دەكەم، بەڵام بە كردەیی بەربەست درووست دەكات، چونكە هەست بە پەراوێزخستنی دەكات، هەروەك قبووڵیش ناكات لەسەر حیسابی ئاشتەوایی ببێت، بەڵكوو سوورە لەسەر بەدەستهێنانی دەستكەوت، گرنگرترین شتیش ئێران لەوە دەیەوێت، كە توركیا هیچ دەستوەردانێك لە پرسی هەبوونی لە سووریا دەكات، ئەوەش دەكرێت بخرێتە چوارچێوەی كێربكێی نێوان ئەنقەرە و تاران لەو ناوچەیە.

لەسەر ئەو بنەمایە، ئەو چاودێرە توركە پێیوایە زەمینە بۆ دەستپێكردنی دانوستاندنەكان لە بارە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات، چونكە ئەنقەرە لێدوانەكانی بەشار ئەسەد بە ئەرێنی دەزانێت كە لە رووسیاوە پێی گەیشتووە، ئەوەش لە رێگەی لێدوانەكانی سێرگی لاڤرۆڤ بوو، كە راییگەیاند، لەو نزیكانە دیداری چوار قۆڵی دەكرێت.

ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان دوورە

عومەر كوش، نووسەر و سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی سووری پێیوایە لەو دۆخەی ئێستا بەدووری دەزانێت ئەنقەرە و دیمەشق پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە، چونكە دۆخەكە بۆ ئەنجامێكی كردەیی لەبار نییە.

كوش دەشڵێت، ئەستە بڵێین زەمینە بۆ دەستپێكی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەبارە، چونكە چەند خاڵێكی گرنگ هەیە تاوەكوو ئێستا هەردوولا لەسەری رێكنەكەوتوون، هەندێك وەك مەرج وایە.

سەرەڕای ئەوەی توركیا وەك رێڕەوێكی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو پێویستی بە جوگرافیای سووریا هەیە، بەڵام لایەنی ئەمنی پێش ئەوە كەوتووە، لەسەرووی هەمووشیانەوە رێكنەكەوتن لەسەر چارەنووسی هەسەدە، كە بەو پێیەی یەكێكە لە لقەكانی پەكەكە، جگە لەوەش دۆسیەی پەنابەران دۆسیەكی دیكەی نێوانیانە. 

لە بەرانبەردا تاوەكوو ئێستا دەسەڵاتی ئەسەد دوو مەرجی داناوە بۆ ئەو دەستپێكە، هەڵوێستی توركیا لە پاڵپشتی ئۆپۆزسیۆنی سەربازیی و سیاسی، دووەم كشانەوەی هێزەكانی توركیا لە سووریا.

ئەو نووسەرە دەشڵێت، پێویستە لە دەسپێشخەری رووسیا هەڵوەستە بكرێت، چونكە پێویستی بە دیدێكی روونە بۆ چۆنیەتی نەهێشتنی ئەو بەربەستانە، هەموو ئەوەی مۆسكۆ دەیڵێت، وەرن با لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشین، بۆ ئەوەیە هەموو لایەنێك ئەوەی دەیەوێت لەسەر ئەو مێزەی دابنێت، بەو واتایەی ئەگەر لە نێوەندگیری كۆكردنەوە لەسەر بەرزترین ئاست سەركەوتوو بێت، ئەوە چوارچێوەی هاوبەش بۆ بەربەستە هەڵپەسێردراوەكانی تا ئێستا روون نییە، دیدەكان لەسەر چۆنییەتی چارەسەری نێوان ئەنقەرە و دیمەشق دوورە.

لەسەر ئەو بنەمایە عومەر كوش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، تاوەكوو ئێستا ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان دوورە، ناكرێت توركیا بەخێرایی وەڵامی خواستی ئەسەد بۆ كشانەوە بداتەوە، چونكە ئەوە توركیایە دەیەوێت بەگوێرەی رێككەوتنی ئەدەنە لە (1998) بوونی سەربازیی خۆی دابنێت، لە بەرانبەردا بەشار ئەسەد سوورە لەسەر بەدیهێنانی دەستكەوت بەتایبەت لەسەر ئاستی ئابووری، كە ئەوە لە توانای توركیا نییە پێی بدات.

رۆڵی عەرەبی

لێرە فاكتەری ئابووری رۆڵی زۆر گرنگی هەیە، لە سایەی قسەكردن سەبارەت بە خواستی عەرەبی بۆ هاوبەشی لە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و دیمەشق، سەرچاوەكانی توركیا باس لەوە دەكەن ئەو دۆسیە كە بەشێك دەبێت لە گفتوگۆكانی نێوان عەبدولفەتاح سیسی، سەرۆكی میسر و ئەردۆغان، هەروەك جێگەی بایەخی سەرۆكی توركیا و محەمەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعوودی، لە پەیوەندی تەلەفۆنی نێوان هەردوولا بوو.

زۆربەی چاودێران پێیان وایە خێرایی توركیایان بۆ داواكردنی ئاشتەوایی لەگەڵ دەسەڵاتی ئەسەد بەر لە دوو ساڵ خستبووە، چوارچێووەی كێبركێوە، بە هەمان شێوە نزیكبوونەوەی توركیا و وڵاتانی عەرەبیشیان لەو چوارچێوەیە دانابوو، كە هەردوولا یانەوێت بەتەنیا لە لایەنی جیۆستراتیژی سووریا بە تەنیا بێت.

بەڵام تەها ئۆغلۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، توركیا داوای فراوانكردنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دیمەشق كردووە، بۆ ئەوەی بە تەنیا لە بەرەنگاربوونەوەی رووسیا و ئێران وەك دوو هاوپەیمان لەو دانوستاندنانە نەمێنێت.

ئەو چاودێرە سیاسیە دەشڵێت، گومان لەوەدا نییە كە وڵاتانی عەرەبی بە شێوەیەكی گشتی میسر و سعوودیە بە تایبەت وڵاتانی عەرەبی بڕبكەنەوە، توركیاش بەشێك بێت لەو رێكخستنەوە، بۆیە دۆسیەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی سووریا و توركیا بەشێك دەبێت لە گفوگۆكانی نێوان سیسی و ئەردۆغان.

تەها ئۆغلۆ دەشڵێت، لەو بڕوایەدام توركیا دەیەوێت وڵاتانی عەرەبی بەشداری پێبكات، ئەوەش هێزێكی زیاتری بەخشیوە كە بەرەنگاری هەریەك لە رووسیا و ئێران وەك پاڵپشتی دەسەڵاتی سووریا ببێتەوە، بەتایبەت لەدوای بەهێزبوونەوەی پەیوەندییەكانی وڵاتانی كەنداو و میسر بەخشیووە، ئەو پەیوەندییە بەشێوەیەكی ئەرێنی بەرەوپێشوو.

زۆر گرنگە لە ئاست ئەو خاڵە هەڵوەستە بكەین، كە خاڵی رۆڵی عەرەبییە داواكراو یاخود چاوەڕوانكراوە لە دۆسیەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق، ئاشكرایە ئەگەر راست بێت، گواستنەوەی خێراتر بە تەنیا روونادات، بەڵكوو واتای ئەوەیە كە ئەو بەشە دەبێتە رێككەوتنە ناوچەییە فراوانتر و گشتگیرترەكان، ئەوەش خۆی بەسەر ئۆپۆزسیۆنی سووریا و مامەڵەكردن لەگەڵی بەشێوەیەكی جیاواز فەرز دەكات، چەندین سیناریۆی نوێ بۆ جووڵەكانی دادەنێت.

سەرچاوە: نوون پۆست