Nuce Logo

وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها

رۆژی سێشەممەی رابردوو گۆڕانكارییەكی چاوەڕواننەكراو لە گوتاری دەولەت باخچەلی، سەرۆکى پارتى نەتەوەیى تورک (مەهەپە) روویدا دا، هەندێك لە ناوەندە سیاسییەکانى تورکیا بە مێژوویی ناوی دەبن، چونکە ئەو گۆڕانکارییە لە گوتارى باخچەلى لەناوكاو بوو، بەر لە لێدوانەكەی باخچەلی رێگەی بۆ لێدوانەكانی خۆشكرد بوو  لە ناوپەرلەمانى تورکیا تەوقەی لەگەڵ ئەندامانی دەم پارتی كرد، بەڵام چاوەڕوان نەكردا بگاتە ئەو ئاستەی بە ئاشكرا پێشنیار بكات عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكاران لە پەرلەمانی وڵاتەکەى قسە بكات.

باخچەلی كەسێكی نەتەوەیییە دیاریترین هاوپەیمانی رەجەب تەیب ئەردۆغانە، ماوەی چەندین ساڵە هێزێكی بەرچاو و كارای لە دەورەیە، هەمیشە لێدوانەكانی رەهەندی ناوخۆی و دەرەكی لە دۆسیەی سیاسی و سەربازیی لەخۆی گرتووە.

ئەو دەستپێشخەریەی جیاوازەی بۆ دانیشتنی پەرلەمان پێشنیاری كردووە، لەسەر دوو هاوكێشە بونیادنراوە، یەكێكیان وەك خۆی دەڵێت، لادانی گۆشەگیرییە لەسەر عەبدوڵا ئۆجەلان، سەركردەی پارتی كرێكاران و بێت لە پەرلەمان لە كۆبوونەوەی پارتی دیموكرات کە (پاڵپشتی كورد دەکات) قسە بكات، با بە تەواوی داوای كۆتایهێنان بە تیرۆر بكات و رێكخراوەكەی هەڵوەشێنێتەوە.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی باخچەلی گوتی، ئەگەر ئۆجەلان گوتارێكی لەو جۆرە بدا، ئەوكات رێگە بۆ ئازادكردنی بەگوێرەی ماددەی دوو لە رێككەوتنی ئەوروپا بۆ مافەكانی مرۆڤ بە ناوی (مافی هیوا) خۆش دەبێ.

ئەو دەستپێشخەریەی ماخچەلی جێگەی سەرنجە، چونكە پێشتر دژی هەر دانوستاندن و مامەڵەیەك بوو لەگەڵ پارتی كرێكاران و سەركردەكەی، ئەوەش پرسیاری زۆری درووست كردووە، بەتایبەت پرسیار لەسەر كاتەكەی درووست بووە.

لە هەمانكاتیشدا دەرگایەكی فراوانی بەسەر كاردانەوەكان كردۆتەوە، ئەوەش بەشێكی گەورەی گەیشتۆتە سنووری رەخنەی توند لەو سەركردە نەتەوەییە، كە لە ساڵانی رابردوو رەخنەی توندی لە عەبدوڵا ئۆجەلان دەگرت و بە تیرۆرست ناوی دەبرد، بە هەمان شێوە رەخنەی لە سیاسییەكانی كورد دەگرت بە هەبوونی پەیوەندی لەگەڵ پارتی كرێكاران تۆمەتباری دەكردن.

چیرۆكى دەستپێکردننەوەى گفتوگۆکان چۆن دەستی پێكرد؟

دەولەت باخچەچی لە چەند هەفتەی رابردوو كە زنجیرەیەك ئامادەسازی كرد بۆ هەندێك هەنگاوی رێگە خۆشكردن، لە سەرەتای ئەم مانگە لە ناو پەرلەمان سەردانی پارتی دیموكراتی كوردی كرد و گفتوگۆیەكی كورتی لەگەڵ كردن.لەدوای ئەوە باخچەلی هەنگاو هەنگاو دەستی بە لێدوانەكانی كرد لەسەر دۆزی كورد و پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا.

لە دوو بۆنەی جیاواز گوتی، جووڵەكانی بە بەمەست بوو، ئاماژەی بە تەوقەكردنە كرد، كە گفتوگۆیە لەسەر پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا.

سەرۆكی توركیاش لەو رووداوانە بەدەر نەبوو، لەدوای ئەوەی پاڵپشتی هەنگاوی تەوقەكردنەكەی كرد و گوتی، "پێویستە توركیا توانای چارەسەكردنی "ئەو كێشانە"ی هەبێت، بەبێ ئەوەی گەلەكەی پەنا بباتە بەر تیرۆر، پاشان باسی دەستپێشخەریەكەی هاوپەیمانەكەی كرد و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە نابێت ئەو دەرفەتە مێژووییەی كە هاوپەیمانی گەل كردوویەتیییەوە بكرێتە قوربانی.

هەروەك ئەردۆغان پاڵپشتی ئەو پێشنیارەی هاوپەیمانە نەتەوەییەكەی كرد كە دەڵێت، "دەمانەوێت توركیایەكی بەبێ تیرۆر پێكەوە بونیاد بنێین."

ئۆزگۆر ئۆزیل، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) کە بەهێزترین پارتى ئۆپۆزسیۆنە سەبارەت بە لێدوانەكانی باخچەلی سەرەڕای هەبوونی سەرنج لەسەرى، بەڵام گوتیشی، "پێویستە پەرلەمان شوێنی سەرەكی چارەسەری ئەوەى بە دۆزى کورد ناونراوە بێ، هەموو شتێك بە شەفافی گفتوگۆی لەسەر بكرێ."

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، ناكرێت چارەسەری ئەو كێشەیە پەیوەست بكرێت بە كەسێک دەبێ چارەسەری كێشەی كورد بەگوێرەی دەستوور، ئێمە هەموو هەنگاوێك بە گرنگ دەزانین پێویستە بۆ بەدیهێنانی ئاشتەوایی لەنێوان (86) ملیۆن كەس.

تۆلای حاتەم ئۆگۆلاری، هاوسەرۆکی دەم پارتی سەبارەت بە لێدوانەكانی باخچەیی گوتی، چارەسەری كێشەی كورد روونە، تەوەرەكانی ئاشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و توركیا بریتییە لە عەبدوڵا ئۆجەلان كە ئێستا بە گۆشەگیری لە ئیمرالی دەژی.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، رێگەی چارەسەر ئەنجوومەنی ئومەی توركییە (پەرلەمان) ئاماژەی بەوەش كرد ئێمە ئامادەین جڵەوی ئەو دەستپێشخەرییە بگرینە دەست، وەك سەرەتایی ئەو گۆشەگیرییە لەسەر ئۆجەلان لابدرێت.

ئەو بەرپرسەی دەم پارتی جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە، لەدوای ئەمڕۆ ئێمە لە پێناو ئاشتى بە رۆڵی خۆمان هەڵدەستین، بەدەر لە هەر باجێك كە پێویستە بدرێت."

چی لە پشت دەستپێشخەری باخچەلی هەیە؟

مەحموود عەلوش، لێكۆڵەر لە بواری توركیا دەڵێت، كرانەوەی هاوپەیمانی پارتی فەرمانڕەوا لەسەر ئەو پارتە كوردییە بەشێكە لە گۆڕانكارییەكانی خاوبوونەوەى ناوخۆیی كە لەدوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكان دەركەوتووە، گرەو لەسەر هەماهەنگی نێوان پارتی گەلی كۆماری و ئاكپارتی بەرانبەر پرسی كورد پاشەكشەی كردووە، پاڵنەری نوێ لە گوتارەكانی ئەردۆغان هاوپەیمانەكەی دەركەوتووە، سەرۆكی توركیا پێویستی بە هەمواری دەستوورە، بۆیە رێگەی جیاوازی لەگەڵ پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان كردۆتەوە.

ئەردۆغان خواستی ئەوەی هەیە وەك سەركردەیەتی تورك پارێزگاری لە میراتەكەی خۆی بكات، كە توانیویەتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دۆخی كورد بباتە ئاستێكی جیاواز.

ئەو لێكۆڵەرە پێیشیوایە ئەو دەستپێشخەریانە هاوكار دەبێت لە كەمكردنەوەی ئاڵۆزیی دۆخی سیاسی كورد و دەوڵەتی توركیا، بەڵام لە هەمانكاتدا جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە، كە پێویستی بەوە هەیە دۆخێكی واقیعی بەرووی ئەو دەستپێشخەریانە بكاتەوە.

هیشام گۆنای، لێكۆڵەر لە بواری سیاسەتی توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ترسی چەسپاندنی كیانێكی كوردی لە باكوور و رۆژهەڵاتی سووریا، دەسەڵاتدارانى ئەنقەرەى تووشی دلەڕاوكێ كردووە، چونكە مەترسى هەیە ئەو كیانە كاریگەری لەسەری دەوڵەتى تورکیا درووست بكات.

گۆنای پێیوایە ئەوە وای كردووە حكومەت پاڵنێت دەرگاكانی گفتوگۆ سەرلەنوێ لەسەر پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی كورد بكاتەوە، هەروەك ئەو دۆزە یەكلایەنە نییە، بەڵكوو پرسی كرانەوە پەیوەستە بە حكومەتی توركیا، پێویستە دەستپێشخەریەكیش لە كوردی توركیاوە هەبێت.

چی چاوەڕوان دەكرێ؟

راغیب سۆیلۆ، رۆژنامەنووسی تورك بە پشتبەستن بە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادر لە ناوەندەكانی بڕیار لەناوخۆى توركیا ئاشكرای كردووە، كە گفتوگۆ لە ناوخۆی توركیا هەیە سەبارەت بە پارتی كرێكاران و دۆزی كورد، لە ماوەی دوو ساڵی رابردوو، بڕیارە ئەو ئاراستەیە چەندین مانگ بەردەوام بێت بۆ گەیشتن بە رێگەیەكی نوێ لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئۆجەلان و حزبەكەی.

ئەو چوارچێوە زەمەنیەی كە دوو ساڵی رابردوو دەگرێتەوە هاوكاتە لەگەڵ دوو بەرەوپشچوونی سەرەكی، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی رابردوو و هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی مانگی ئاداری ئەمساڵ.

ئەو رۆژنامە نووسە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، لە رابردوو ئەردۆغان پێویستی بە دەنگی كورد هەبوو، لۆژیكیە حكومەتەكەی ستراتیژێكی پێشوەختە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كورد بگرێتەبەر، لە لایەكی دیكەشەوە لۆژیكیە حكومەتی توركیا لە دوو ساڵی رابردوو لەبەر هەندێ هۆكاری دەرەكی كاری لەسەر چارەسەكردنی ئەو كێشەیە كردبێت.

ئەوەش لە كاتێكدایە ئەمەریكا بیر لە كشانەوەی هێزەكانی لە سووریا دەكاتەوە، ئەنقەرەش دەیەوێت بەشێوەیەكی لەپێشتر چارەسەری هەر دەوڵەتێكی كوردی بكات كە لە نزیك سنوورەكانی دابمەزرێت، بەتایبەت ئەگەر دۆناڵد ترەمپ، كاندیدی كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنەكان سەركەوێت، بۆ بەدی هێنانی ئەوە چارەسەری دیموكراسی و دوورخستنەوەی ستراتیژی پارتی كرێكارانە.

هیشام باس لەوەش دەكات، ئەنقەرە نایەوێت ناوچەیەكی سەربەخۆی كوردی درووست ببێت، چونكە ئەوە زۆر سەرنجراكێش دەبێت بۆ ئەو كوردانەی لە توركیا دژین، بەڵكوو دەیەوێت توركیا سەرنجراكێشتر بێت.

لە (2012) توركیا گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان و پارتی كرێكاران كرد، ئەو پڕۆسەیە گەیشتن رێككەوتنی ئاگربەست، بەڵام لە (2015) رێككەوتنەكە هەڵوەشایە و ململانێ خوێناویەكان دەستی پێكردەوە.

مەحموود عەلووش پێیوایە، هەر رێگەیەك بۆ دووبارە دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی توركیا و پەكەكە پێویستی بەو فاكتەرانە هەیە كە تاوەكوو ئێستا بوونی نەبووە، هەروەك فاكتەری تێكەڵ هەیە كە تایبەت نییە بە دۆخی كورد لەناوەخۆ.

ئەو لێكۆڵەرە پێیوایە دەرفەتێكی گەورە لەبەردەم ئەو پارتە كوردییە هەیە بۆ ئەوەی بەرانبەر ئەو گوتارەی پارتی فەرمانڕەوا بكات، لەبری گرەو لەسەر سیاسەتی دوژمنایەتی لەگەڵ دەوڵەت، كە تا ئێستا جگە لە قووڵكردنەوەی دۆخی سیاسی كورد لە توركیا هیچ لێكەوتەیەكی دیكەی نەبووە.

گۆڕانكارییە ناوچەیی و ناوخۆییەكان

هیشام گۆنای ئاماژە بەوە دەكات، كە دۆخی ناوخۆ و گۆڕانكارییە ناوچەیەكان پێكەوە پەیوەستن، سەبارەت بەو پارتە كوردیەش كە وا دەركەوێت بەرووی گفتوگۆوە لەگەڵ حكومەت كراوەیە، تاوەكوو ئێستا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە پێویستە پڕۆسەكە بەسەرپەرشتی هەموو پارتەكان لە سایەی پەرلەمانیەوە بەڕێوە بچێت.

دەربارەی هەڵوێستی حكومەتیش گۆنای جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، نیەتێكی جدی لە هاوپەیمانی فەرمانڕەوا لە بابەتی كرانەوە دەبیندرێت، ئەوانیش بە پێویستی دەزانن جارێكی دیكە پێداچوونەوە بە دەستوور بكرێت، بەڵگەی بەهێز پێشكەش دەكەن، كە سوورن لە بابەتی كرانەوە، ئەگەر سوورنەبن جارێكی دیكە ئەو دەستپێشخەرییە شكست دەهێنێت.

دەربارەی متمانەی پارتی كوردییەكان و حكومەتیش هیشام گۆنای جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، متمانەی نێوان پارتە كوردییەكان و حكومەت لەبەر چەندین هۆكار نیمچە نەبووە، دیارترین هۆكار دواین كرانەوە بوو، كە بەهۆی سیاسەتی مەهەپە و هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی دادوگەشەپێدان شكستی هێنا."

دەربارەی گۆڕانكارییەكان لەو ناوچەیەش دەڵێت، "ئەو گۆرانكاریانەی لەو ناوچەیە رووداوە لەپشت كرانەوەی دەرگاكانی گفتوگۆن لەلایەن پارتی فەرمانڕووا، كە پێی وایە حكومەت دەیەوێت دەسەڵاتی خۆی قووڵ بكاتەوە."

لەوسەربەندەدا ئەرۆغان دەیەوێت بۆ جاری چوارەم خۆی كاندید بكاتەوە، ئەوەش لە رێگەی پارێزگاری لە خولێكی نوێ پێویستی بە قووڵكردنەوەی پەیوەندییەكانە لەگەڵ كورد.

سەرچاوە: ماڵپەڕى حوڕە