Nuce Logo

ڤیزى کورت، نووسەر و لێکۆڵەرى تورک

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

لەگەڵ کاریگەرییەکانى جیهانگیرى، قەبارەى بازرگانى جیهانى گەشەکردنێکى خێرایى بەخۆیەوە بینى، لە (1990) قەبارەى بارزگانى جیهان سێ تریلیۆن دۆلار بوو، لە (2007) گەیشتە چوار تریلیۆن دۆلار، ئەمرۆش گەیشتووە بە (33) تریلیۆن دۆلار، هاکات لەگەڵ ئەو گەشەکردنە قەبارەى گواسیتنەوە ساڵانە زیادى کردووە، ئەمڕۆ گەیشتۆتە (12) ملیار تۆن.
چاوەڕوان دەکرێت لە ساڵى (2030) بگاتە (25) ملیار تۆن، لە (2050) بگاتە (95) ملیار تۆن، ئەو فراوانییە لە بازرگانى جیهانى بایەخى ئەو هێڵانەى کە ناوەندەکانى بەرهەمهێنان و بەکاربردن پێکەوە دەبەسێتەوە زیاد دەکات، بەوەش دەبێتە فاکتەرێکى سەرەکى بۆ دیاریکردنى ئاراستەکانى ململانێى نێوان وڵاتان.
تورکیا بەهۆى پێگەى ستراتیژى نێوان ئاسیا و ئەوروپا رۆڵى زیندوو لەو گۆڕانکارییانە دەبینێت، پێگەى ستراتیژى تورکیا لە دڵى بازرگانى ساڵانەیە کە بە نزیکەى (760) ملیار دۆلار مەزندە دەکرێت، کە لە کۆى (67) وڵات بەرهەمى ناوخۆیى دەگاتە (51.2) تریلیۆن دۆلار، قەبارەى بازرگانى دەگاتە (25.1) تریلیۆن دۆلار.
لەو سۆنگەیەوە تورکیا زۆر بە چڕى وەبەرهێنان لە کەرتى لۆجستى و بازرگانى دەکات، ئەوەش بۆ بەهێزکردنى پێگەى خۆیەتى وەک ناوەندێکى لۆجستى جیهانى و سوودوەرگرتنى زۆر لە گەشەى بەردەوام لە بازرگانى نێودەوڵەتى.

وەبەرهێنانى تورکیا لە هێڵى ئاسنى و بەشدارییە ئابوورییەکانى
گرەنتى شایستەیى و بەردەوامیى رێگا بازرگانییەکان فاکتەرێکى سەرەکین لە بەدەستهێنى گەورەترین پشکى وڵاتان لە بازرگانى جیهانى، ئەوەش دەبێتە پاڵنەر بۆ بەهێزکردنى ژێرخانى بازرگانى لە بوارى گواستنەوە و کەمردنەوەى تێچووى لۆجستى بە ئامانجى بەهێزکردنى کێبڕکێى تایبەتمەندى.
لەم دواییە تورکیا بە نزیکەى (280) ملیار دۆلار وەبەرهێنانى لە کەرتى ژێرخانى گواستنەوە کردووە، نزیکەى (60) ملیار دۆلارى تایکردووە بە پەرەپێدانى هێڵى ئاسنى، ئەو ماوەیە تۆڕى شەمەندەفەرى خێرای بە درێژى (2,251) کیلۆمەتر درووستکردووە، کە هێڵەکانى ئەنقەرە ــ ئیستەنبۆڵ ــ ئەنقەرە قۆنیا ــ ئەنقەرە ــ سیڤاس، قۆنیا ــ کارمان لەخۆى دەگرێت، بەوەش تورکیا بۆتە شەشەمیش وڵاتى گەورەترین لە بەگەڕخەرى شەمەندەفەرى خێرا لە ئەوروپا و هەشتەم وڵاتە لەسەر ئاستى جیهان. 
کۆى هێڵە ئاسنییەکانى تورکیا گەیشتۆتە (13,919) کیلۆمەتر، ئەوەش لە کاتێدایە رێژەى هێلە دوولایەنەکان گەیشتۆتە لە (17%) درێژى ئەو هێڵانەى بە سیستەمى ئاماژە کاردەکەن گەیشتۆتە (8,046) کیلۆمەتر، لە کاتێدا هێڵەکانى بارگاوین بە کارەبا گەیشتۆتە (7,242) کیلۆمەترە.
هەر لەو قۆناغە گۆڕانکاریی ریشەیى لە بوارى گواستنەوە و لۆجستى کراوە، لە هەموو تورکیا (12) ناوەندى لۆجستى کراوە، ناوەندە پیشەشازییە گەورەکان و ناوچە پیشەسازییە رێکخراوەکان لە رێگەى پەیوەندى تایبەت بە تۆڕى هێڵى ئاسنى شەمەندەبەر دەبەستێتەوە، بەهۆى ئەو وەبەرهێنانان و رێکارانەى گیراوەتەبەر، قەبارەى کاڵاى گوازراوە لە (14) ملیۆن تۆن بۆ (33) ملیۆن تۆن بەرزبۆوە.
هێڵە ئاسنەکان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ رۆڵى لە گەشەى ئابووریى وڵاتان دەبێت، بە جۆرێک ئەو کاریگەریە راستەوخۆیان لە داهاتى گواستنەوەى کاڵا و سەرنیشینان سەرچاوە دەگرێت، جگە لەوەش مووچەى ئەو کارمەندانە دابین دەکات، کە لەو کەرتە کاردەکەن، ئەوەش رۆڵى لە کاریگەرى لە بەردەوامى رۆڵى ئابوورى دەبێت.
کاریگەرییە ناڕاستەوخۆکان بازنەکەى فراونترە، یارمەتیدەرە بۆ دابەزینى تێچووى لۆجستى بۆ گەیاندنى بەرهەم بە بەکاربەران بە نرخى پڕ لە پێشبڕکێتر، هەروەک گواستنەوەش بە رێگەى ئاسنى تایبەتمەندى ململانێى بۆ کۆمپانیاکان هەیە لە رێگەى پێشکەشکردنى گەیاندنى بەکاتى کوتتر، جگە لەوەش رۆڵى لە بەدیهێنانى ژینگەى گونجاو دەبێت لە میانەى کەمکردنەوەى بەکارهێنانى وزە و دابەزاندنى دەردانى کاربۆن.
بەهەمان شێوە کاریگەرى لە خێراکردنى جووڵەى بازرگانى دەبێت، بەهۆى تواناى گواستنەوەى قورس بە لێهاتوویى و بەهێزکردنى تەواوکارى لەگەڵ تۆڕە بازرگانییەکانى جیهان لە میانەى بەستنەوە نێوەدەوڵەتییەکان، جگە لەوەش تەنیا پاڵپشتى پەرەپێدانى کەرتى هێلى ئاسنى نییە لە چالاکییە بازرگانییەکان، بەڵکوو کاریگەرى لەسەر زیادبوونى بەرهەمهێنان و بەکاربردن دەبێت، ئەوەش دەبێتە بەهێزکردنى گەشەى ئابوورى.
بەگوێرەى شیکارییەکان زیادبوونى وەبەرهێنان لە هێڵى ئاسنى بە رێژەى لە (1%) پشکى تاک لە بەرهەمى ناوخۆیى لە ماوەیەکى کورت بە رێژەى (0.05%) ئەوەش لە کاتێدا ئەو رێژەیە لە ماوەیەکى درێژ بە رێژەى لە (0.29%) بەرزدەبێتەوە، ئەوەش واتا هێڵى ئاسنى تەنیا ئامرازى گواستنەوە نییە، بەڵکوو وەبەرهێنانى ستراتیژییە کاریگەرى لەسەر پاڵنانى گەشەى ئابوورى دەبێت. لە رێگەى کاریگەرییە ناڕاستەوخۆکانیشى وەبەرهێنان لە رێگەى ئاسنى شوێنەوارى درێژمەوداى فراوانتر لەسەر بازنەیەکى درێژ دەبێت.
سەرەڕاى ئەو تایبەتمەندیانە داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن، هێڵى ئاسنى تەنیا لە (0.7%) هەناردەى تورکى پێدەهێنن، کە لە (2023) بڕەکەى گەیشتە (271.4) ملیار دۆلار، لە بەرانبەردا گواستنەوەى دەریایى لە (56%) گواستنەوەى وشکانى لە (32.5%) گواستنەوەى ئاسمانى لە (9.9%)ە. هاوردەکان گواستنەوە لە (0.55%) لە کۆى (361.7) ملیار دۆلار بە رێگەى ئاسنى، ئەو ژمارانە پێویستن بۆ بەهێزکردنى ژێرخانى هێڵى ئاسنى لە تورکیا و زیادکردنى پشکى لە کەرتى گواستنەوە.
بەهێزکردنى ژێرخانى ئاسنى لە رێڕەوەکانى گواستنەوە کە بە تورکیا تێدەپەڕن و فراوانکردنى بازنەکانى ناوەندى لۆجستى و تەواوکارى خزمەتگوازرى بۆ پەرەپێدانى سیستەمى گواستنەوەى ترانزێتى جۆراو یەکێکە لە ستراتیژە لە پێشینەکانى تورکیا.
ئامانج لەو وەبەرهێنانە پاڵپشتى تۆرەکانى دابەشکردنى جۆجستییە کە دەبێتە هۆى بەهێزکردنى زنجیرەکانى هاورکردن و بەستنەوەى بازاڕەکان بە خێرانترین رێگا و باشترین لێهاتوویى، جێبەجێکردنى ئەو پڕۆژانە هاوکاتە لەگەڵ ئاراستە جیهانییەکان لە بوارەکانى شارستانى و بەردەوامیى و پاراستنى ژینگە.
رێڕەوە ئاسنییە سەرەکانی بە تورکیا تێدەپەڕن
لەم دواییە رێڕەوەکانى گواستنەوەى نێوان ئاسیا و ئەوروپا لەو دوایە بەهۆى کۆڤید 19 زنجیرەیەک پچڕانى بەخۆیەوە بینى، تێچووی و ئاڵۆزییە ناوچەییەکان زیادى کرد، ئەو فاکتەرانە بووە هۆى ئەوەى وڵاتانى ئەوروپا بەدواى رێگەى جێگرەوە بگەڕێن.
لەم چوارچێوەیە هێڵى ئاسانى وەک چارەسەرێکى گرنگ دەرکەوت کە سوودە ئابوورییەکانى گواستنەوەى وشکانى و خێرایى گواستنەوەى ئاسمانى پێکەوە کۆدەکاتەوە، لە (96 %) بازرگانى نێوان ئاسیا و ئەوروپا کە بەهاکەى دەگاتە (760) ملیار دۆلار، لە رێگەى وشکانى دەگوازرێتەوە، ئەوەش لە کاتێدایە پشکى هێڵى ئاسنى تەنیا لە (4%).
سێ رێڕەوى سەرەکى ئەوروپا بە چین دەبەستێتەوە: رێڕەوى باکوور، رێڕەوى ناوەند، رێڕەوى باشوور، رێڕەوى باکوور بە رێگەى رووسیا دەگاتە ئەوروپا، رێرەوى باشوو بە شێوەیەکى سەرەکى پشت بە گواستنەوەى دەریایى دەبەستێت، رێڕەوى ناوەند، کە بە تورکیا تێدەپەڕێت، خێراترین رێگەى ستراتیژییە و بایەخى لە بوارى گواستنەوە و بازرگانى هەیە.
رێڕەوى ناوەند کورترین رێگەى نێوان ئاسیا و ئەوروپا
درێژى رێڕەوى ناوەند گاتە حەوت هەزار کیلۆمەتر، پڕۆسەى گواستنەوە لە (10 بۆ 15) رۆژ دەخایەنێت، ئەوەش بە راورد بە ڕێڕەوى باکوور کورترین ماوەیە، کە رێڕەوى باکوور (15 بۆ 20) رۆژ دەخایەنێت، رێڕەوى باشوور لەنێوان (45 بۆ 60) رۆژە، بۆیەش رێڕەوى ناوەند تایبەتمەندى گەورەى لە تۆڕە لۆجستییە جیهانییەکان لە رووى کەمکردنەوەى ماوەى گواستنەوە هەیە، ئەوەش وایکردووە بۆتە بژاردەیەکى سەرنجڕاکێش بۆ بارزگانى نێوان ئاسیا و ئەوروپا.

نەخشەى ژمارە1: ڕێڕەوەکانى گواستنەوەى نێوان ئاسیا و ئەوروپا

تێچووى گواستنەوەى کۆنتێنەر بە رێڕەوى ناوەند لە نێوان (3,500 بۆ 4,500) دۆلارە، لە کاتێدا بە رێگەى باکوور لە نێوان (2,800 بۆ 3,200) دۆلارە، لە باشوور تێچووکەى زۆر کەمترە لەنێوان (1,500 بۆ 2,000) دۆلارە، لە (2022) یەک ملیۆن و (100) هەزار یەکە هاوتاکانی بیست پێ (TEU) لە ڕێگەی رێڕەوەى باکوورەوە رەوانەکراوە، بەڵام لە رێڕەوەى ناوەندەوە لە (33.6) تێنەپەڕى.
لە (2023) قەبارەى گواستنەوە بە رێگەى باکوور بۆ (1.9) یەکە بەرزبۆوە، کە لە کاتێدا رێڕەوى ناوەند تەنیا (20.2) یەکە بوو، ئەو ژمارانە رەنگدانەوەى ئەو بۆشایە گەورەیە لەنێوان رێڕەوى ناوەند و رێڕەوى باکوور لە رووى قەبارەى گواستنەوە، بەڵام رووداوە هەرێمییەکان ژینگەیەکى گونجاویان بۆ زیادبوونى پشکى رێڕەوى ناوەند لە جووڵەى گواستنەوە رەخساندووە.
بۆ بەدیهێنانى ئەو ئامانجە پێویستە وەبەرهێنان لە بوارى ژێرخان بە درێژایى رێڕەوى ناوەند بەهێزبکرێت، رێکارە گومرگییەکان ئاسان بکرێت، چارەسەرى کەمکوڕى لە کەرتى خزمەتگوزارى لۆجستى بکرێت، چاوەڕوان دەکرێت تواناى وەرگرتنى رێڕەوى ناوەند بۆ سێ قۆناع تاوەکوو ساڵى (2030) زیاد بکرێت بۆ ئەوەى بگاتە (11) ملیۆن تۆن، کە لەو ژمارەیە چوار ملیۆن تۆن وەڵامدانەوەى خواستە بۆ گواستنەوەى کۆنتێنەرەکان لە نێوان چین و ئەوروپا، ئەوەش واتا لە (30 %) لە کۆى پێنج هەزار شەمەندەفەرى کاڵا کە ساڵانە لە رێڕەوى باکووەوە بۆ رێڕەوى ناوەند دەگوازنەوە.
تورکیا کار لەسەر خێراکردنى پەرەپێدانى رێڕەوى ناوەند دەکات، بەدیهێنانى ئەو ئامانجانەش لەمیانەى هاندانى وڵاتانى ئەو رێڕەوەیە لەسەر زیادکردنى وەبەرهێنان لە ژێرخان و گرتنەبەرى رێکارى رێخستنەوە کە دەبێتە هۆى کەمکردنەوەى کاتى تێپەڕین.
هەروەک رێککەوتنەکانى هەماهەنگى نێوان وڵاتانى ئەندام لە ئەنجوومەنى هاریکارى تورکى و بەتایبەت رێککەوتنى واژۆکراوى نێوان جوۆرجیا و ئازەربایجان و کازاخستان و تورکیا لە پاڵ راگەیاندنى "تەشقەند" بەشدارى گەورەى لە خێراکردنى ئەو پڕۆسەیە دەبێت، ئەوەش وا دەکات ببێتە بەشێکى گرنگ لە بازرگانى جیهانى. 
هێڵى باکۆ ــ تەبلیسى ــ قارس: کلیلى رێڕەوى ناوەند و رۆڵى سەرەکى تورکیا:
هێڵى باکۆ ــ تەبلیسى ــ قارس(BTK) درێژکراوەى ستراتیژى هێڵى ناوەندە، لە رێگەى تورکیاوە ئازەربایجان بە جۆرجیا دەبەستێتەوە، ئەوەش دەرفەتى گواستنەوەى ئەو کاڵانەى لە چین و ئاسیاى ناوەڕاست دێت بەخێرایى و تێچووى کەمتر و ئەمینتر بۆ ئەوروپا دەرەخسێنێت، ئەو هێڵە لە (2017) دەستى بەکارکردووە، درێژیەکەى (757) کیلۆمەترە، لەو ژمارەیە (429) لەناو خاکى ئازەربایجانە، هەروەها (220) لە رێگەى جۆرجیاوەیە، (79) کیلۆمەترى لەناو خلکى تورکیایە، چاوەڕوان دەکرێت قەبارەى گواستنەوە لەو رێگەیە ساڵانە بە ئاستى مامناوەند بگات شەش ملیۆن (500) هەزار تۆن، ئەوەش رۆڵى سەرەکى تورکیا بەهێز دەکات و تێچووى لۆجستى کەم دەکاتەوە.
ئەو پڕۆژانەى پاڵپشتى بۆ هێڵى باکۆ ــ تەبلیسى ــ قارس دەکەن لە تورکیا هەریەک لە پڕۆژەى مەڕمەڕا و هێڵى ئاسنى حەلقلى ــ کابیکۆلە، نوێکردنەوەى هێڵى دیفریگى ــ قارسە. جگە لەوەش هێڵى غەبزە ــ پردى یازفوز سوڵتان سەلیم ــ فڕۆکەخانەى ئیستەنبۆڵ، کە رێڕەوێکى نوێ لە رێگەى گەرووى بۆسفۆڕ دەستبەر دەکات، بە یەکێک لە پڕۆژە گرنگەکان دادەندرێت کە رۆڵى تورکیا لە رێڕەوى ناوەراست بەهێز دەکات.
رێڕەوى زەنگزور: ئەو هێڵە ستراتیژیەى جیهانى تورکى پێکەوە دەبەستێتەوە
هێڵى زەنگزور پڕۆژەیەکە لە باکۆوە دەست پێدەکات بۆ قارس، بازرگانى گواستنەوەى بێ بچڕانەوە لەنێوان ئاسیا و ئەوروپا دابین دەکات، هەروەک لەرووى لۆجستى و ئابوورییەوە جیهانى تورکى کامڵ دەکات، ئەو رێڕەوە رێگەکانى بازرگانى و ئاسایشى وزە بەهێز دەکات، رێڕەوێکى جێگرەوە بۆ ئەوروپا لە چوارچێوەى "پشتێنە و رێگەى ئاوریشمى" چینى درووست دەکات. جگە لەوەش پڕۆژەى هێڵى ئاسانى تورکى (قارس ــ ئیگدیرـ ئارالیک ـ دیلوجۆ) لە رێگەى ناخچیڤانەوە تورکیا بە ئازەربایجان و ئێران و ئاساى ناوەڕاست دەبەستێتەوە، کە دەبێتە بەهێزکردنى کامڵبوونى ناوچەیى، ئەو پڕۆژانە توانا لۆجستییەکانى تورکیا بەهێز دەکەن، کە بەهۆیەوە دەتوانێت پێگەى جوگرافى بەهێز لە بازرگانى جیهانى بەدەست بهێنێت.
پڕۆژەى رێگەى گەشە: گواستنەوەى بەردەوام لە بەسڕەوە بۆ ئەوروپا
لە کاتێدا لە (90%) بازرگانى جیهان لە رێگەى دەریاوە دەگوازرێتەوە، لە (96%) لەنێوان ئاسیا و ئەوروپا بە رێگەکانى دەریاییە، کەناڵى سوێس رۆڵى یەکلاکەرەوەى لەو بازرگانییە هەیە: لە (2022) ئەو کەناڵە یەک ملیار و (27) تۆن کاڵا گواستراوتەوە، کە دەکاتە (12-15%) بارزگانى جیهانى، داهاتى ساڵانەى دەگاتە (10) ملیۆن دۆلار، لەگەڵ ئەوەشدا کێشە دووبارەکان لەو کەناڵە وادەکات بەدواى رێڕەوە جێگرەوەکان بگەڕێن.
لەو چوارچێوەیە پڕۆژەى "رێگەى گەشە" کە ئامانج لێى گۆڕینى تورکیایە بۆ ناوەندێکى لۆجستى نێوان ئاسیا و ئەوروپا، ئەو رێڕەوە درێژیەکەى (6,314) کیلۆمەترە، لە بەندەرى فاو لە عێراوە دەگاتە ئەوروپا بە رێگەى تورکیا، کاتەکان بە شێوەیەکى گەورە کەم دەکاتەوە، چاوەڕوان دەکرێت کاتى گواستنەوە بەشێوەیەکى زۆر کەم بکاتەوە، چاوەڕوان دەکرێت داهاتى ئەو پڕۆژە ساڵانە (3.7) ملیار یۆریۆ بێت، لەگەڵ ئەوەشدا (100) هەزار دەرفەتى کار بڕەخسێنێت، تواناى لەخۆگرتنى چوار ملیۆن و (700) هەزار کۆنتێنەرى هەبێت.

نەخشەى ژمارە: 2 رێڕەوى رێگەى گەشە
لەو رێڕەوەى (727) کیلۆمەتر هێڵى ئاسنى نوێیە لە تورکیا لە چوارچێوەى ئەو پڕۆژەیە، ئەو هؤڵە رێڕەوى ئۆفاکۆى ـ ماردین ـ شانلى ئۆرفە ـ غازى عەنتابە، لە رێڕەوى خێرایى ئاسنى مرسین ـ ئەدەنە ـ غازى عەنتاب یەک دەخرێت، هەروەک هێڵێکى نوێى ئاسنى لە غەبزەوە بۆ پردى یافوز سوڵتان سەلیم درێژ دەبێتەوە،  پاشان بۆ چاتالجا دەچێت، ئەوەش گواستنەوە بە رێگەى مەرمەراى کەمدەکاتەوە، پاشان رێگەى گەشە لەگەڵ هێڵى ئاسنى حەلقلى ــ کابیکۆلى کە پلان هەیە ئەمساڵ تەواو بێت یەکدەخرێت.
ئەو پڕۆژە رۆڵى دەبێت لە نوێکردنەوەى ژێرخانى لوجستى تورکیا، کە دەبێتە هۆى کەمکردنەوەى تێچووى بازرگانى و کاتى گواستنەوە، ئەوەش سوودێکى گەورەى ئابوورى بۆ ئەو ناوچەیە دەبێت، رێگەى گەشە دەستپێشخەرییەکى ستراتیژییە تێکەڵکردنى تورکیا بە تۆڕى بازرگانى جیهان بەهێز دەکات.
تورکیا پێگەیەکى ستراتیژى هەیە، وەک پردێە لەنێوان ئاسیا و ئەوروپا، خاڵى سەرەکییە لە زنجیرەکانى هاوردەى جیهان، سوودە جیۆسیاسییەکان لە میانەى وەبەرهێنان لە ژێرخان بۆ گواستنەوە بەهێز دەکات، بەردەوامى نوێکردنەوەى هێڵى ئاسنى و بەندەرەکان و ناوەندە لۆجستییەکان خێرا دەکات.
بەڵام بەدیهێنانى ئەو ئامانجە تەنیا لەبوارى وەبەرهێنان نابێت، بەڵکوو تەواوکارى هەرێمى و هەماهەنگى نێودەوڵەتیش رۆڵى یەکلاکەرەوەى لە ژینگەى ململانێى بازرگانى جیهانى دەبێت، ئەو رێکارى گومرگیانە و گۆڕانکارى ئەلیکترۆنى لە پڕۆسە لۆجستییەکان و پێوەرە تەکنیکیەکان لە کۆڵەگە بنەڕەتییەکانن بۆ دیدى تورکیا.
تورکیا لە میانەى رێگە بازرگانییە نوێکانى لە  چینەوە بۆ ئەوروپا هەوڵ نادات، هەر لەبەر ئەوەى تەنیا وڵاتى تێپەڕینە، بەڵکوو بەهایەکى دیکەشى هەیە، ئەو دیدە ستراتیژییە پاپشت بە چارەسەرى بەردەوامە یەکخستنى تورکیا لە تۆڕى لۆجستى جیهانى  لەگەڵ بەهێزکردنى پەیوەندییە ئابوورى و هەرێمى و جیهانییەکان.
سەرچاوە: ماڵپەڕى نون پۆست