Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

رۆژنامەی نیویۆرك تایمز لە راپۆرتێكیدا تیشك دەخاتە سەر رۆڵی ئافرەتان لەسەرخستنی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لە قۆناغی سەرۆكایەتی، راپۆرتەكە باس لەوە دەكات، ئافرەتانی موحافیزكار تەنیا بەوەندە نەوەستاون ژمارەیەكی زۆریان دەنگ بە ئەردۆغان بدەن، بەڵكوو هەوڵی ئەوەشیان دا دۆست و نزیكەكەیان بڕوا پێبهێنن، دەنگ بە ئەردۆغان بدەن، ئەوەی ئەردۆغان و ئەو ئافرەتانە پێكەوە كۆدەكاتەوە دیدی ئیسلامیی هاوبەشە سەبارەت بە رۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگەی توركی، یەكەم وەك دایك و خێزان، دووەمیش وەك بەشێك لە هێزی كار.

ئامینە كیلیك پێش (10)  ساڵ پێش ئێستا لە ماڵەكەی لە ئیستەنبۆڵ دوو منداڵەكەی بەخێودەكرد، دواتر بڕیاری دا كۆمپانیەكی تایبەت بە جلوبەرگ بۆ هاوكاری خێزانەكەی درووست بكات، ئەو ئافرەتە تا سەرەتایی خوێندووە، پاشان دەستی بە كاركردن كردووە بەبێ هاتنەسەری هیچ سووێك حكومەت پاڵپشتی دارایی ئەو ئافرەتانەی كردووە كە لە بواری كاركردن پێشەنگن، ئێستا لە كارگەكەی ئامینە (60) كەس كاردەكات، كاڵاكانی بۆ (15) وڵات رەوانە دەكات، پاڵنەری بەهێز لە گۆڕینی ژیانی ئەو كەسە رەجەب تەیب ئەردۆغان بووە، بۆیەش ئەو ئافرەتە بە ئەردۆغان دەڵێت، "پاڵەوان."
ئامینەی تەمەن (38) ساڵ ئاماژە بەوە دەكات، بەهۆی سەرۆك ئەردۆغانەوە بوو ئێستا بوومە بە سەرۆكی كۆمپانیای تایبەت بەخۆم، هەروەك جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە چەند ساڵە دەنگ بە ئەردۆغان دەدات، ئەمجارەش دەنگم پێداوە بۆ ئەوەی جارێكی تر سەرۆك كۆماری بەدەست بهێنێتەوە.
بۆ زاڵبوون بەسەر مەترسی هەڕەشەی سیاسی لە ماوەی (20) ساڵە ئەردۆغان وەك سیاسییەك كۆنتڕۆڵی گۆڕەپانی سیاسی كردووە، لە زۆربەی كاتەكان ئافرەتانی موحافیزكار بەشێكی بەهێزی پاڵپشتییەكانی بوونە.
لە هەموو توركیا ئافرەتانی پابەند بە ئاین ئەوانەی پێشەیەكیان هەبووبێت، یاخود ئەوانەی لە دەرەوەی ماڵ كارییان كردبێت، تەنیا بەوەندە نەوەستاون ژمارەیەكی زۆریان دەنگیان بە ئەردۆغان دابێت، بەڵكوو لە هەمان كاتیش كاریان كردووە بۆ ئەوەی قەناعەت بە خەڵكی تریش بهێنن دەنگ بە ئەردۆغان بدەن. 
ئافرەتانی ئاكپارتی كە ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات، لە هەموو توركیا چالاكن، پەیامە حزببییەكان بە دراوسێكانیان دەدەن پەیامی ئەو دەیان پەرلەمانترە ئافرەتیان گەیاندۆتە خەڵكەكە لە پەرلەمان نوێنەرایەتیان دەكەن.
دیدی ئیسلامی موحافیزكار لەنێوان ئەو ئافرەتانە و ئەردۆغان سەبارەت بە رۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگەی توركی هاوبەشە، یەكەم وەك دایك و خێزان، دووەم وەك بەشێكی گرنگ لە هێزی كار. 

لە وڵاتێكی بەهێزی عەلمانی بۆ ماوەی چەندین ساڵ ئەو ئافرەتانەی لەچكیان دەكرد لە زانكۆ و فەرمانبەری حكومی بێ بەشكران، زۆربەی ئافرەتانی موحافیزكار پێیان وایە ئەردۆغان پارێزەریانە، چونكە فشاری بۆ سووكردن و لادانی ئەو یاسایە كرد.
ئۆزلیم زەنگین، پەرلەمانتاری دیاری ئاكپارتی دەڵێت، "دەنگدان لە توركیا بەتایبەت بۆ كۆمەڵگەی ئێمە تەنیا پەیوەست نییە بە كەسێك، بەڵكوو بڕیارێكە سەبارەت بە ژیانی خۆت."
زۆربەی ئافرەتانی موحافیزكار تاڵاوی ئەوەیان نۆشیووە كە نەیانتوانیووە بە ئاشكرا بڕوای قووڵی خۆیان باس بكەن، تەنانەت ئەوە كاریگەری لەسەر ئەو منداڵانەش دەبوو كە لەگەڵیان دەژیان، هەروەك ئەوە وایكردووە سوپاسی بێ پایانی ئەردۆغان بكەن.
ئەو پەرلەمانتارە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان زۆر خۆشەویستە لامان، چونكە ژیانی ئەو خەڵكەی گۆڕی.
دوو رۆژ بەر لە دووبارەكردنەوەی گەڕی دووەمی هەڵبژاردنەكان، ئەو خۆشەویستییەی نێوان ئەردۆغان و ئافرەتان دەركەوت، هۆلەكی كۆبوونەوەی ئەردۆغان ئافرەتان، هەزاران ئافرەتی تێدابوو، هەندێك لە ئافرەتەكان منداڵی شیرەخۆرە و منداڵی بچووكیان لەگەڵ بوو، لەگەڵ دەسپێكردنی سروودی تایبەت بانگەشەی هەڵبژاردنەكان دەستیان بە چەپڵەلێدان كرد، گڵۆپی مۆبایلەكانیان بۆ پێشوازی لە ئەردۆغان بۆسەر سەكۆی هۆڵەكە هەڵكرد.

ئەردۆغان لەگەڵ ئەو چەپڵەرێزان و پێشوازییە گەرمە گوتی، “ئێوە لە خەباتی ئێمە بۆ خزمەتكردنی نیشتیمانەكەمان قارەمانەكانن."
هەروەك بیری جەماوەرەكەشی هێناوەیە ئەو لە رابردوو پابەند بوو بە بەڵێنەكانی لە پرسی پارێزگاری لە مافەكانیان بەتایبەت لادانی قەدەغەكردنی پۆشینی حیجاب و گێڕانەوەی مزگەوتی ئایا سۆفیا، كە یەكێك بوو لە گەنجینە بیناسازییەكان كە لە مۆزەخانەوە كردییەوە بە مزگەوت، هەروەك بەڵێنێكی نوێی دا كە هەوڵدەدات ئەو ئافرەتانەی مووچەیان نییە لە دەرەوەش كار ناكەن مووچەیەكیان بۆ دابین بكات، لەو كاتەدا دەنگی گوتنەوەی درووشم زیاتر بەرزبوویەوە.
ئەردۆغان لە بەشێكی تری قسەكانی گوتی، "ئێوە سندووقەكان دەشكێنن، بەتەنیا بۆ دەنگدان مەچوون، پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بكەنەوە كە  خێزانەكانتان لە دراوسێ و خزمەدوورەكانتانیش بڕۆن بۆ دەنگدان."لەو كاتەدا ئافرەتانی هۆڵەكە پێكەوە بە دەنگی بەرز هاواریان كرد، ئافرەتان لەگەڵ تۆن.
شوێنكەوتووە موحافیزكارەكانی ئەردۆغان ریشەیەكی قووڵیان لە مێژووی توركیا هەیە، سەرەڕای ئەوەی ئەو كۆمەڵگەیە مسوڵمانان بەسەری زاڵ بوون، بەڵام لە (1923) دەوڵەتێكی عەلمانی تێدا دامەزرا، حكومەت سەرپەرشتی دامەزراوە دینییەكانی دەكرد، دەسةڵات سرووتە ئایینییەكانی خستە دەرەوەی بواری گشتی.
هەندێك لە توركەكان ئەو عەلمانیەتە وەك كۆڵەگەیەكی دامەزراندنی كۆماری توركیا دەبینن، بەڵام ئەوە زۆر لە دیندارەكانی هەراسان كردووە، لەوانەش  ئافرەتانی دیندار هەستیان دەكرد لەو وڵاتە هاووڵاتی پلە دوون، هەندێك لە ئافرەتان بۆ ئەوەی بگەن بە زانكۆ ناچاربوون سەرپۆشیان فڕێ دەن، هەندێكی تریان باڕۆكەیان بەكار دەهێنا.
زەنگین دەڵێت، “ماوەی (20) ساڵ وەك پارێزەر كارم كردووە، لەبەر ءئەوەی حیجابم دەپۆشی رێگەیان پێ نەدەدام بچمە هۆڵی دادگا." لە بەشێكی تری قسەكانی باس لە توندی رێگرییەكان دەكات جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە رێگرییەكە بە جۆرێك بوو، ئەگەر تۆ داواكراو بوویتایە، یاخود لایەنی ستەملێكراو، دەتوانی بچیتە دادگا، بەڵام نەك وەك پارێزەرێك.

لەو كاتەوەی ئەردۆغان وەك سیاسییەكی ئیسلامی خاوەن خواست گەیشتە دەسەڵات، دەستی  بە پەراوێزخستنی دەستەبژێری عەلمانی كرد، پێگەی خۆی بەهێزكرد، لەگەڵ بەهێزبوونی پێگەی خۆی دەستی بە لادانی كۆتەكانی سەر حیجاب كرد، لە ساڵی (2008) رێگری لە حیجاب لە زانكۆكان هەڵگرت، لە (2013) چوار پەرلەمانتاری حیجاب لە پارتەكەی ئەردۆغان بۆ یەكەمجار چوونە پەرلەمان، ئێستا ئەو ژمارەیە زۆر زیاترە، بۆیە تا ئێستا موحافیزكارەكان بە دەنگەكانیان سوپاسی ئەردۆغان دەكەن.
ئیدا یۆرتسیڤن، مامۆستای باخچەی ساوایان دەڵێت، "هەست دەكەم من قەرزاری ئەردۆغانم، من زۆر قەرزاریمە چونكە ئێستا دەتوانم بە ئازادی بژیم."
تا ئێستا دیدی ئەردۆغان بۆ خێزان دیدێكی موحافیزكارانەیە، پێی وایە بیرۆكەی زەواج تەنیا لەنێوان ئافرەت و پیاو دەبێت، پێشی وایە دەبێت سێ منداڵ بخەنەوە، دیدی بۆ ئازادی تاكەكەسی بوارێكی فراوانی بۆ ئەو كەسانە نەهێشتێتەوە كە لە كۆمەڵگەی توركی لادەرن.
لە كاتی گردبوونەوەی ئافرەتان گوتی، "لەو بڕوایە دام خێزان پیرۆزی خۆی هەیە، پێویستە ئەموو ئامادەكارییەكان دژ بەو ئاڕاستانەی وەك پەتا بڵاودەبنەوە بگرینەبەر."
دەستووری توركیا مافی یەكسانی بە پیاو و ئافرەت داوە، یاسای كاركردن رێگە لە جیاوازی لەسەر بنەمای رەگەزی دەگرێتەبەر، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەگوێرەی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی رابردوو تا ئێستا رێژەی ئافرەت لە (15%) لە چینی ناوەڕاست بەراورد بە پیاو كەمترە.
لە (2011) توركیا واژۆی لەسەر پەیماننامەی دژ بە توندوتیژی خێزانی كردبوو، بەڵام لە (2021) ئەردۆغان لەو پەیماننامەیە كشایەوە بەوەش گرووپەكانی مافی مرۆڤی تووشی شۆك كرد، چونكە ئەو گرووپانەی بەرگری لە مافی مرۆڤ دەكەن، پێیان وایە تا ئێستا یاسای توندوتیژی خێزانی لە توركیا بەهێزە، بەڵام دەڵێن، "توندوتیژی جەستەیی و دەستدرێژی سێكسی تا ئێستا تا ئێستا بەربڵاوە، نەگەیشتۆتە شوێنی خۆی، یاخود بە شێوەیەكی درووست لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە لێكۆڵینەوەی لەسەر نەكراوە."

لە سەردەمی ئەردۆغان نوێنەرایەتی سیاسی ئافرەتان زیادی كردووە لەو خولەی پەرلەمانی توركیا لە كۆی (600) پەرلەمانتار (120) پەرلەمانتار ئافرەتن، لەگەڵ ئەوەشدا راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژە بەوە دەكات زۆربەی ئەو ئافرەتانەی لە هەڵمەتەكان بەشداربوون یاخود رۆڵی پاڵپشتیان هەبوو، لە پێگەی بەرزی بڕیاردان نین.

نوور سینەم كۆرۆ، مامۆستا لە زانكۆی ئیستەنبۆڵ كە وانەی بە كۆمەڵێك ئافرەتی سەر بە پارتەكەی ئەردۆغان گوتووە، دەڵێت، "ئەردۆغان لە قۆستنەوەی هێزی ئافرەتانی دیندار و موحافیزكار لە سیاسەتی جەماوەری لە توركیا پێشەنگە، زۆربەی ئەو ئافرەتانەی كاردەكەن لە رێگەی گردبوونەوە فەرمی و نافرمییەكان یاخود چالاكی ئاینی بۆچوونی پارتەكەیان بڵاودەكەنەوە، هەموو زانیارییەكانی پەیوەست بە حزبەكەیان بە خەڵك دەدەن."
ئەو مامۆستایەی زانكۆ جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە، لقەكانی ئافرەتان هەفتانە كاریان هەیە، ئەوەش واتا تێكەڵبوون بە كۆمەڵگە بە شێوەیەكی زۆرباش، لەدوای ئەوە داتاكان دادەڕێژرێتەوە و گوتارەكانی ئەردۆغان لەسەر كەناڵەكان بەكاردێت.
لە بەشێكی تری قسەكانیشی دەڵێت، "ئەو ئافرەتانە تا ئێستا زۆر بەتوندی پاڵپشتی ئەردۆغان دەكەن، چونكە پێیان وایە ئەردۆغان كلیلی داهاتووی توركیایە."

ئەو مامۆستایەی زانكۆی ئیستەنبۆڵ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، پوختەی بۆچوونی ئافرەتانی موحافیزكار ئەوەیە، پێویستە بەرگری لە ئەردۆغان بكەین، ئەردۆغان بەرگریمان لێ دەكات.
قەیرانی ئابووری توركیا تێچوونی ژیانی بەرزكردۆتەوە و ژیانی ناخۆش كردوون، لەبری ئەوەی سەرزەنشتی ئەندامانی پارتەكەی یاخود وڵاتێكی دەرەكی بكەن، خواستی ئەوەیان هەیە دەرفەتێكی تر بە ئەردۆغان بدەنەوە بۆ كێشەی وڵاتەكەیان چارەسەر بكات.
نەیارێكی ئەردۆغان دەڵێت، "ئەردۆغان دەسەڵاتێكی زۆری بەدەستهێناوە، بەوەش تۆمەتباری دەكەن وڵات بەرەو دەسەڵاتی تاكەسی دەبێت." بەڵام دەسەڵاتی فراوانی لایەنگرانی هەراسان نەكردووە بەڵكوو بە پێچەوانەوە دەڵێن، "ئەردۆغان پێویستی بەو دەسەڵاتە فراوانەیە بۆ ئەوەی ئەركەكانی جێبەجێ بكات."
مینا موراد، تەمەن (26) ساڵ ءئاماژە بەوە دەكات، بۆیە دەنگی ئەردۆغان و پارتەكەی دەكاتەوە چونكە پارێزگاریان لە مافی پۆشینی حیجاب كردووە، ئەو قوتابیە باس لەوە دەكات مامۆستاكەم لە قوتابخانە پرچی دەستكردی دەبەست، ئافرەتانی حیجاب مافی چوونە زانكۆیان نەبوو، بەهۆی حیجابەوە نەیان دەتوانی ببن بە فەرمانبەری حكومەت.

مینا ئێستا لە كۆگایەكی فرۆشتنی جلوبەرگی ئافرەتانی موحافیزكار كار دەكات، جۆرە شێوە و رەنگی حیجابی جیاوازی لایە، دەشڵێت، "ئێستا دەتوانین جلی مۆدێرن و حیجاب لەبەر بكەین."
سەرچاوە: عەرەبی 21