Nuce Logo

نووسینی: عائید عومەیرە

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لەگەڵ بەردەوامی جەنگی رووسیا دژ بە ئۆكراینا كە لە مانگی شوباتی (2022) دەستی پێكرد، بەهۆی زیادبوونی كێشە ئەمنییەكان و سزاكانی دژ بە مۆسكۆ، هاتوچۆ لە رێڕەوی باكوور كە لە رێگەی رووسیاوە ئاسیا بە ئەوروپا دەبەستێتەوە كەمبۆتەوە، لە لایەكی دیكەشەوە بە هەمان شێوە هاتوچۆ لە ڕێڕەوى باشوور بە رێگەى ئێرانیش بەهۆى سزاکان و ململانێکانى سەر ئەم رێڕەوە پاشەکشەى کردووە.

ئەو گۆڕانكاریانە دەرفەتێکى گرنگى لەبەردەم تورکیا رەخساندووە، تاوەکوو بتوانێت پێگەیەکى ناوچەیى گەورەتر بەدەست بهێنێت، ئەنقەرە بە درێژایى ساڵانى رابردوو کارى لەسەر قۆستنەوەى پێگەى ستراتیژتر و گرنگتری بۆ ئەوە کردووە تاوەکوو رۆڵى گەورەتر لەسەر نەخشەى بارزگانى جیهانى ببینێت. 

سەرەڕاى پێگەى ستراتیژى، تورکیا خاوەنى تایبەتمەندى دیکەیەی هەیە كە دەتوانێت رۆڵى گرنگ لە سیستەمى رێڕەوە جیهانییەکان ببینێت، لەوانە خاوەنى چەندین بەندەر و فڕۆکەخانە و کۆمپانیاى فڕۆکەوانى جیهانى و هێڵى ئاسنى درێژە، لە پاڵ ئەوانەشدا خاوەنى ئەزموونێکى دورودرێژە لە بوارى گواستنەوەى لۆجستی و تواناى بەرهەمهێنانى ژمارەیەکى گەورەى کاڵاى هەیە.

لە دۆسیەى (دەروازەکانى هەژموون) لەو راپۆرتە قسە لەسەر خواستى تورکیا دەکەین بۆ ئەوەى پێگەى گەورەتر لە خشتەى رێڕەوە جیهانییە بارزگانییەکان ببینێت، گرنگترین تایبەتمەندى تورکیا هەیەتى بۆ بەدەستهێنێانى ئەو ئامانج و هەڵوێستى وڵاتانى دراوسێ.

پێگەى جوگرافیاى ستراتیژى

تورکیا دەکەوێتە نێوان هەردوو کیشوەرى ئاسیا و ئەوروپا، لە (3%) تورکیا کەوتۆتە کیشوەرى ئەوروپا، بە دیاریکراوى کەوتۆتە باشوورى ئەو کیشوەرە، ئەو بەشەى دیکەى کەوتۆتە باشوورى رۆژئاواى کیشوەرى ئاسیا، رووبەرەگەى دەگاتە (783) هەزار و (562) کیلۆمەتر چوارگۆشە.

تورکیا خاوەنى درێژترین سنوورە کە (6440) کلیۆمەترە، لەگەڵ هەشت وڵات هاوسنوورە، کە بریتییە لە: جۆرجیا، ئەرمینیا، ئازەربایجان، ئێران، عێراق، سووریا، یۆنان، بولگاریا، لە باکوورى دەریاى رەشە، لە باشوورى دەریاى سپى ناوەن و دەریاى ئیجەیە.

بە لەبەرچاوگرتنى ئەو راستیانە، تورکیا دەکەوێتە سەر  یەکتربڕى سێ کیشوەر لە جیهان، لە وشکانى ئاسیا و ئەوروپا، لە دەریا لەگەڵ کیشوەرى ئەفریقیا، ئەوەش بۆتە هۆى بەدەستهێنانى پێگەیەکى جوگرافى ستراتیژى بێ وێنە، کە بە رەهایى لە هیچ وڵاتێکى دیکەدا نییە.

بوونى تورکیا لە یەکتربڕى کیشوەرەکان و بوونى لەسەر ناوچەکانى پەڕینەوە، وایکردووە رێگە کۆن و نوێکانى پەڕێنەوە بکەوێتە سەر خاکى ئەو وڵاتە، بەوەش بۆتە رێگەیەکى سرووشتى بۆ رێڕەوە جیاوازەکان جیاوەزان و پڕۆژە و رێگە بازرگانییەکانى کیشوەرى ئاسایا بە ئەوروپا و ئەفریقیا دەبەستێتەوە.

گەرووە دەریاییەکان

تورکیا خاوەنى دوو گەورەترین و گرنگترین گەرووى دەریاییە لە جیهان، کە گەرووى بۆسفۆڕ دەریاى رەش و دەریاى مەڕمەڕە پێکەوە دەبەستێتەوە، گەروى دەردەنیل دەریاى ناوەند و دەریاى مەڕمەڕە پێکەوە دەبەستێتەوە.

گەرووى بۆسفۆڕ تەنگترین گەرووى ئاوى سرووشتییە بۆ هاتووچۆى نێودەوڵەتى، سنوورى جیاکەرەوەى نێوان کیشوەرى ئاسیا و ئەوروپایە لە شارى ئیستەنبوڵە، بە تاکە گەروو دادەندرێت کە دەریاى رەش بە دەریاکراوەکانى باشوور دەبەستێتەوە، یەکێکە لە رێڕەوە گرنگەکانى گواستنەوەى بازرگانى دەریایى و گەشتیارى و کەشتییەکانى نەوت.

لە ساڵێکدا (50) هەزار کەشتى بە گەرووى بۆسفۆڕ تێدەپەڕێت، بە گشتى رۆژانە (150) کەشتى پێی دا تێدەپەڕیت، ئەوە جگە لە بارهەڵگرە ناوخۆییەکانى تورکیا، بۆسفۆڕ یەکێکە لە رێگە گرنگەکانى گواستنەوەى نەوت لە رووسیا و ئازەربایجان و کازاخستان بۆ رەوانەکردنى بۆ ناوچەکانى ئاسیا و رۆژئاوا و باشوورى ئەوروپا و ئەمەریکا، هەندێک لە ژمارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو رێڕەوە زیاتر لە (3%)ى نەوتى جیهانى پێداتێدەپەڕێت.

چەند ساڵێک پێش ئێستا رەجەب تەیب ئەردۆغان خواستى خۆى ئاشکرا کرد، کە دەیەوێت کەناڵى ئیستەنبوڵ هاوشێوەى گەروى بۆسفۆڕ درووست بکات. ئەوەش لە پێناو کەمکردنەوەى فشارە لەسەر گەرووى بۆسفۆڕ و بەدەستهێنانى گەورەترین سەرچاوەى نوێ بۆ وڵات، کە پێشبینى دەکرێت ئەو کەناڵە نوێ ساڵانە هەشت ملیار دۆلار داهاتى هەبێت.

سەبارەت بە گەرووى دەردەنیل بە یەکێکى دیکە لە گرنگترین رێڕەوە ستراتیژییەکانى بەشى رۆژهەڵاتى دەۆیاى سپى دادەندرێت، تەنیا کەشتى و بارهەڵگرە دەریاییەکانى پێدا دەپەڕێتەوە، هیچ پردێکى بۆ پەڕێنەوەى پیادە و ئۆتۆمبێل و شەمەندفەرى لەسەر نییە.

ئەو گەروە لە دیدى بازرگانى و سەربازى بایەخێکى گەورەى هەیە، تا ئەمڕۆش خاوەنى بایەخى ستراتیژییە، بەگوێرەى ئامارى وەزارەتى گواستنەوەى تورکیا لە ساڵى رابردوو (44) هەزار و (892) کەشتى بەو گەورە تێپەڕیووە، ئەوەش نزیگەى دوو ئەوەندەى کەناڵى سوێس و سێ ئەوەندەى کەناڵى پانەمایە.

بۆسفۆڕ و دەردەنیل دوو رێڕەوی ناچارین بۆ وڵاتانى دەریاى رەش تاوەکوو دەریاى ناوەڕاست و دەریا و زەریایەکانى جیهان، بەگوێرەى رێککەوتنى مۆنترۆ کە لە (9/11/1936) جووڵەى هاتووچۆ لە رێگەى ئەم گەوروانەوە لە لایەن توركیاوە رێکدەخرێت.

جگە لە پێگەى ستراتیژى و گەروە ئاوییەکان، تورکیا خاوەنى یەکێک لە گەورەترین و نوێترین تۆڕەکانى گەیاندنە لە جیهان، گەیاندن لەو وڵاتە بەردەوام نوێدەبێتەوە و بەرەوپێش دەچێت، دوانتدرێت لە تورکیاوە گەشت بۆ هەر شارێکى ئەوروپا بکەیت، لە ناوەڕاست بیت، یاخود لە خوارووى ئاسیا، رێگەى وشکانى و ئاسمانى بۆ گەشتكردن هەیە.

(10) شەمەندەفەرى نێودەوڵەتى لەنێوان چین و ئەوروپا لە خاکى تورکیا هاتووچۆ دەکەن، لە مانگى تشرینى دووەمى (2020) یەکەم شەمەندەفەرى گواستنەوەى چینى گەیشتە تورکیا وەک وێستگەیەکى ترانزێت لە گەشتەکەى بۆ ئەوروپا، فڕۆکەخانەى تایبەت بە ئیستەنبۆڵ و ئەنقەرە و ئیزمیر و ئەنتاڵیا گەشتى فڕۆکەوانى بۆ زۆربەى پایتەخت و شارە گەورەکانى جیهان رێکدەخات، لەم هەوڵانە کۆمپانیا تایبەت و حکومییەکانى فڕۆکەوانى گەشتەکانى دەكەن و زۆربەى فڕۆکەخانەکانى جیهانی بەهێزکردووە.

تورکیا خاوەنى کۆمەڵێک رێگەى ئۆتۆمبیلە، کە رێژى رێگە خێراکانى کەوتۆتە ژێر کۆنتڕۆڵى بەڕێوەبەرایەتى گشتى هاتۆچۆ بۆ رێگە خێراکان دەگاتە (65) هەزار و (909) کیلۆمەتر، پێکهاتووە لە سێ جۆرى رێگە، رێگەى خێرا، رێگەى خێراى نێودەوڵەتى رێگەى ناوچەیى.

تورکیا خاوەنى تۆڕێکە لە شەمەندەفەرى نوێى نێوان کیشوەرەکان، بەگوێرەى داتاکانى بەڕێوەبەرایەتى رێگەى ئاسنى تورکى (تى سى دى) لە مانگى تشرینى دووەمى ساڵى (2020) یەکەم شەمەندەفەرى چینى گەیشتە تورکیا وەک وێزگەیەکى ترانزێت لە گەشتەکەى لە رێگەى هێڵى مەرمەراى کە بە گەرووى بۆسفۆڕ بۆ ئەوروپا دەپەڕێتەوە، ئێستا تورکیا خاوەنى نزیکەى (14) هەزار کیلۆمەتر هێڵى ئاسنییە.

لە تایبەتمەندى گواستنەوەى دەریایى، تورکیا لە ریزی وڵاتە پێشکەوتووانەكانی گۆڕەپانى گواستنەوەى نێودەوڵەتى، لەڕووى لۆجستییەوە تورکیا چەندین بەندەرو وێستگەى کۆنتێرى ئامادەیە، کە رۆژهەڵات و رۆژئاوا پێکەوە دەبەستێتەوە، بەندەرە سەرەکییەکانى جووڵەى ساڵانەى ژمارەى پێوانەیى تێدەپەڕێنێت، زۆربەى کەشتییەکان بە دەریاى سپى ناوەند و دەریاى رەش تێدەپەڕێت. 

رێڕەوە بارزگانییەکان

ئەوانە ئاماژە و فاکتەرن پاڵى بە تورکیاوەناوە تاوەکوو بایەخى زیاتر بە رێڕەوە بازرگانییە جیهانییەکان بدات، تورکیا کار لەسەر هەندێک رێڕەو دەکات بە کردەیى چۆتە پاڵ ئەو رێڕەوانەى بۆ درووستکردن پێشنیاریکراون، هەروەک هەوڵیش دەدات رێڕەوى نوێ لەگەڵ هەندێک وڵاتى دراوسێ درووست بکات و سوودیان لێ وەربگرێت.

ڕێڕەوى ناوەڕاست

لە سایەى ئەو گۆڕانکاریانەى ئێستا تورکیا هەوڵى زیندووکردنەوەى رێڕەوى گواستنەوە لە رێگەى قەزوینەوە دەکات کە بە رێڕەوى ناوەڕاست ناسراوە، رێڕەوێکى بازرگانییە کە رێڕەوى وشکانى و دەریایى و هێڵى ئاسنى لەخۆى گرتووە، تواناى بەستنەوەى خوارووى چینى بە دڵى ئەوروپاوە هەیە بە خاکى تورکیا تێدەپەڕێت، رێگەى نێوان وشکانى و ئاسنى درێژەیەکەى چوار هەزار (256) کیلۆمەترە، هەروەها (508) کیلۆمەتر رێڕەوى دەریاییشى هەیە.

شارى کاشغەرى چینى سەرتاى ئەو رێڕەوەیە کە دەگاتە قیرغیزستان، پاشان دەگاتە ئۆزبەکستان، لەوێوە بۆ تورکمانباشى لە تورکمانستان، لەوێوە کاڵا لە رێگەى کۆنتێرەکانەوە دەگوازێتەوە بۆ ئازەربایجان، لەوێشەوە بۆ جۆرجیا، پاشان دەگاتە وێزگەى قارسى تورکیا بۆ هێڵى ئاسنى، پاشان دەگاتە ئیستەنبۆڵ، یاخود دەگاتە کەناراوەکانى تورکیا، لەوێوە ئینجا دەگاتە ئەوروپا و کۆى وڵاتانى جیهان.

هەروەک رێڕەوى ناوەڕاست خێراترین رێڕەوە بەراورد بە رێڕەوى باکوور، کە یا لە رووسیا دەپەڕێتەوە، یا لە باشوور کە بە ئێران و کەناڵى سوێسەوە تێدەپەڕێت و کاڵاکانى لە چینەوە دێت لە رێگەى ئەو رێڕەوە لە ماوەى (12) رۆژ دەگاتە ئەوروپا، ئەگەر بە رێڕەوى باکووردا بڕوات لە (15) رۆژ کەمترى پێویست نییە، ئەگەر بە رێڕەوى باکووردا بڕوات بەراورد بە رێڕەوى باشوور (45 بۆ 60) رۆژى پێویستە.

ئەنقەرە هێڵى پڕۆژەى رێڕەوى ناوەڕاست و دەسپێشخەرى پشتێنە و رێگەى چینى خێراترکرد، هەروەها هەوڵێش دەدات چینی و ئەوروپییەکان رازى بکات كە پێویستە ئەو رێگەیە زیندووبکرێتەوە و سوود لە تایبەتمەندییەکانى وەربگیرێت، كە دەتوانێت بۆیان دابین بکات، ئەوەش لە بەکارهێنانى ئەو ڕێڕەوە وادەکات تورکیا ببێت بە خاڵى پەیوەندى راستەقینە لەنێوان ئەوروپا و ئاسیا بۆ گواستنەوەى کاڵا.

لە ماوەى ساڵى رابردوو دوو ملیۆن و (300) هەزار تۆن کاڵا بەو رێڕەوە تێپەڕێووە، پێشنییەکانى بانکى نێودەوڵەتیش ئاماژە بەوە دەکەن لە ساڵى (2030) ئەو ژمارەیە بگاتە (11) مليۆن تۆن، هەروەک ماوەی گەشتکردن لەنێوان سنوورى رۆژئاواى چین و ئەوروپا بۆ نیوە كەم دەكاتەوە، قەبارەى رەوانەکردن سێ ئەوەندە بەرزدەبێتەوە دەگاتە (11) ملیۆن تۆن، بەو مەرجەى رێکارى باش لە ژێرخان بگیرێتەبەر.

رێگەى گەشە

لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتدارانى تورکیا لە گفتوگۆکانیان لەگەڵ هاوتا عێراقییەکان بەردەوامە سەبارەت بە دەستپێشخەرى پڕۆژەى رێگەى گەشە کە پێکهاتووە لە هێڵى ئاسنى و رێگەى خێرا، بەندەرى فاو بە باشوورى سنوورى تورکیا دەبەستێتەوە. 

بەگوێرەى لێدوانى ئەردۆغان ئەو رێگەیەى کە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە رێگەى تورکیاوە بە ئەوروپا دەبەستێتەوە، کاری لەپێشینەى تورکیایە، ئەنقرە کار لەسەر رازیکردنى وڵاتى کەنداو دەکات، ئەوەش بەهۆى بایەخى ئەو رێڕەوەیە تاوەکوو ئەوانیش بەشداربن، بە کردەییش هەریەک لە قەتەر و ئیمارات پاڵپشتی خۆیان بۆ ئەم رێڕەوە راگەیاند.

چاوەڕوان دەكرێت درێژترین هێڵی ئاسنی و رێگەی وشكانی بەندەری فاو و خاكی توركیا بە درێژی (1200) كیلۆمەتر پێكەوە ببەستێتەوە، تێچووەكەی (17) ملیار دۆلاری ئەمەریكییە، ئەو هێڵ و رێگەیە بە بەستنەوەی بە هێڵی ئاسنی لە توركیا بە چەند كاتژمێرێك كاڵا بۆ ئەوروپا دەگوازێتەوە.

رێڕەوی ئابووری

توركیا هیوادارە بچێتە پاڵ ئەو رێڕەوەی ئەمەریكا كە لە پەراوێزی كۆمەڵەی (20) لە نیودلهی لە مانگی ئەیلوولی رابردوو رایگەیێندرا، كە ئەو رێڕەوە هندستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا پێكەوە دەبەستێتەوە.

هەریەك لە ئەمەریكا و هندستان و ئیمارات و فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و یەكێتی ئەوروپا واژۆیان لەسەر درووستكردنی ئەو رێڕەوە كردووە، سەرەڕای لایەنە ئەرێنییە زۆرەكانی، بەڵام توركیا لەو رێڕەوە دوورخرایەوە، گرنگترین هۆكاری ئەو دوورخستنەوەیە ترس بوو لەگەشەكردنی هەژموونی توركیا.

توركیا پێیوایە هەر رێڕەوێكی بارزگانی لەو ناوچەیە ئەگەر بە خاكی ئەو تێنەپەڕێت سەركەوتوو نابێت، بۆ ئەوەش بەڵگە بە هێڵەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەند (میدل ئیست) بۆ گازی سرووشتی بۆ ئەوروپا دەهێنێتەوە، كە دوای ئەوەی توركیا دوورخرایەوە شكستی هێنا.

رێڕەوی زەنگزور

زەنگزور یەكێك لەو رێڕەوە ئومێد بەخشانەیە ئەنقەرە گرەوی لەسەر دەكات، رێڕەوی زەنگزور دەكەوێتە شوێنی بەیەكگەیشتنی چیاكانی قەوقازی بچووك و بەرزاییەكانی ئەنادۆڵ و چیاكانی زاگرۆس، ئازەربایجان بە هەرێمی نەخجیوانی ئازەری دەبەستێتەوە كە خاوەنی دەسەڵاتێكی ئۆتۆنۆمییە، خاكی ئەرمینیا لێكیان جیا دەكاتەوە.

ئەو رێڕەو بریتییە لە هێڵێكی ئاسنی لایەكی دەكەوێتە ئازەربایجان و لایەكی دیكەی دەكەوێتە ناوچەی نەخجیوان كە سەربە ئازەربایجانە، پاشان دەگاتە توركیا لەوێوەش بۆ شاری قارس.

ماوەی چەندین دەیەیە توركیا چاوی لەسەر ئەو رێڕەوە ستراتیژیییە، دوای ئەوەی لە پایزی ساڵی (2020) ئازەربایجان هەرێمی ناگۆڕنی كەرەباغی گێڕایەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی، بە پاساوی ئەوەی ئەو رێڕەوە خاڵی بەیەك گەیاندنی نێوان هەرێمە توركەكانە، جیهانی توركی یەك دەخات، هەروەك دەبێتە رێڕەوێكی ئارام و خێرا بۆ بەستنەوەی نێوان توركیا و ئاسیای ناوەڕاست لە رێگەی ئازەربایجان و دەیای قەزوین.

لە مانگی كانوونی یەكەمی (2020) توركیا و ئازەربایجان لەو چوارچێوەیە رێككەوتن لەسەر درووستكردنی هێڵێكی ئاسنی نێوانیان كە بە هەرێمی نەخجیوان تێپەڕێت كرا، ئەوەش دەبێتە هۆی رێگەخۆشكردن بۆ كردنەوەی كردەیی ئەو رێڕەوە لە ماوەیەكی نزیكدا.

ئەو رێڕەوە درێژییەكەی (40) كیلۆمەترە و رووسیا پاڵپشتی كردنەوەی دەكات، بۆ ئەوەی لە سایەی سزاكانی رۆژئاوا لەسەری و قەیرانە ئابوورییەكانی سوود لەو رێڕەوە وەربگرێت، لە بەرانبەردا ئەرمینا رەتی دەكاتەوە بتواندرێت رێڕەوی زەنگزور درووست بكرێت بەبێ ئەوەی دەسەڵاتی بەسەرەوە هەبێت، ئەوەش لەترسی ئەوەیە دەسەڵاتی بەسەر سنوورەكانی باشوور لەدەست بدات، كە تاكە دەروازەیە بۆ ئێران.

ئەرمینا دەترسێت دەسەڵات بەسەر ئەو بەشەی وڵاتەكەی لەدەست بدات كە بە ئێرانی دۆستی دەبەستێتەوە، كۆی سنوورەكانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەیە كە دۆستی نین و نزیكن لە هاوپەیمانی ناتۆ، وەك جۆرجیا و ئازەربایجان، یاخود بە كردەیی ئەندامی ناتۆیە وەك توركیا، كە یەریڤان بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی دەزانێت.

ئێرانیش كردنەوەی ئەم رێڕەوە رەت دەكاتەوە، ئەوەش لەبەر ئەو زیانە ئابووریانەیە كە لە كاتی كردنەوەی بە فەرمی بەری دەكەوێت، ئێران بازاڕێكی گرنگ بۆ گازەكەی لەدەست دەدات، هەروەك داهاتە دارایەكانی كاڵای توركی بە تێپەڕێنی بەناو خاكەكەی لەدەست دەدات، تاران پێیوایە درووستكردنی ئەو رێڕەوە هەڕەشەیەكی راستەوخۆیە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندی راستەوخۆی لەگەڵ ئەرمینیای هاوپەیمانی لەدەست دەدات، جگە لەوەش پەیوەندی بە دەریای رەشەوە لەدەست دەدات، هەژموونی توركیا لەو ناوچەیە بەهێز دەكات.

ئامانجە ستراتیژییەكان

ئەگەر ئەو رێڕەوە بە فەرمی بكرێتەوە نێوانی توركیا بە ئازەربایجانی هاوپەیمانی زۆر كەم دەبێتەوە، دەشتوانێت راستەوخۆ پەیوەندی بە گەلانی دیكەی تورك لە كازاخستان و قیرغزستان و ئۆزبەكستان و توركمانتستانەوە بكات و چونكە بوونی كلتووری و نەتەوەیی خۆی بۆ ئەو ناوچەیە دەگەڕێنێتەوە.

ئەو رێڕەوە رەگەزێكی گرنگە لە پلانی ئەنقەرە بۆ تەواوكردنی جیهانی توركی كە لەسەرەتای نەوەدەكانەوە لە كاتی رووخانی یەكێتی سۆڤیەت لە (1991) خواستی لەسەرە، رۆڵی رووسیا لەو ناوچەیە پاشەكشەی كردووە، بیرۆكەی زیندووكردنەوەی جیهانی توركی لە هزری سەركردەكانی تورك دا هەبوو، ئەوەش لەدوای ئەوەوە دێت كە مستەفا كەمال ئەتاتورك پشتی لە نەتەوە توركەكانی ئەو ناوچانە كرد.

هەروەها توركیا دەگەڕێتەوە باشووری قەوقاز كە لە سەرەتای سەدەی رابردوو لەدەستی دابوو، بەوەش دەتوانێت رێساكانی ئەو یارییە لەو ناوچەیە بگۆڕێت، چونكە بەوە دەیەوێت بیخاتە چوارچێوەی ستراتیژیەتی ناوچەیی خۆی، كە ئامانج لێی بەستنەوەی قەوقازە بە باشوور و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست، هەروەك ئەو ناوچەیە درێژكراوەی نەتەوەیی و زمان و كلتووریی و ئایینیە بۆ توركیا.

لە پاڵ ئەوەشدا ئەو رێڕەوە سوودی گەورەی ئابووری بۆ ئەنقەرە دەبێت، تاكە پردی وشكانییە توركیا بە ئازەربایجان دەبەستێتەوە، پاشان بە دەریای قەزوین و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، كاتێكیش ئەو پردە بكرێتەوە توركیا دەبێتە خاوەنی كورترین رێگە بۆ وڵاتە توركەكان لە ئاسیای ناوەڕاست، ئێران و رووسیاش تێدەپەڕێنێت.

بەوەش توركیا لەو پارانەی ئێران لەبەرانبەر تێپەڕێنی كاڵاكانی بە خاكەكەی وەری دەگرێت دەربازی دەبێت، هەروەها راستەوخۆ دەتوانێت سەرچاوەكانی وزە لە ئازەربایجان بەدەست بهێنێت، كە بە یەكێك لە گەورەترین هەناردەكەری گاز و نەوت بۆ توركیا دادەندرێت، ئەو رێڕەوە پەیوەندیەكان لە بواری بارزگانی و لۆجستی نێوان وڵاتانی ئەو ناوچەیە بەهێز دەكات.

توركیا  پێیوایە لەو رێڕەوە زیندوانە جووڵەیەكی گرنگ بۆ گەشەی ئابوور وڵاتەكەی و هاوكاری لەسەر گەشەكردنی لە میانەی بەهێزكردنی توانا بارزگانییەكانیدا هەیە، هەروەها دەرفەتی كار بۆ دانیشتوانی دەرەخسێنێت و پاڵنەر دەبێت بۆ پێشەنگبوونی كار و راكێشانی وەبەرهێنانەكان بۆ وڵاتەكەی و گۆڕانی بۆ یەكێك لە وڵاتە گەورەكانی بواری ئابووری لە ناوچەكە و جیهان.

لە پاڵ لایەنی ئابووری ئەو رێڕەوە بارزگانیانە بایەخی گەورەی جیۆسیاسی بۆ توركیا هەیە، بەهۆی ئەو رێڕەوانە توركیا دەتوانێت ببێت بە وڵاتێكی كارا و گرنگ لەو ناوچەیە هاوكار بێت لە كەمكردنەوەی هەژموونی وڵاتی ركابەر و وایان لێ بكات دەسەڵاتیان لەدەست بدەن.

ئەنقەرە  پێیوایە ئەو رێڕەوانە میكانزمێكە بۆ بەهێزكردنی هەژموون و زیادبوونی چالاكییەكانی، هەروەك بۆی هەیە هاوسەنگی هێز لەو ناوچەیە بگۆڕێت، ئەوەش لە جەنگی ئەم دوایەی ئەرمینیای ئازەری بەردەركەوت، هەروەها لە ململانێی بەردەوامی لیبیا بە روونی هەژموونی توركیای دەرخست، كاتێك توركیا چووە پاڵ ئازەربایجان و پشكی لە سەركەوتنەكەی هەیە، بە هەمان شێوە لە لیبیاش سەركەوتن بووە بەشی هاوپەیمانەكانی توركیا.

سەرچاوە: نون پۆست