Nuce Logo

نووسینى: عائید عەمیرە

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

لە مانگی نیسانی (2010) نووری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەی عێراق بەردی بناغەی پڕۆژەی بەندەری گەورەی فاوی دانا، ئەو بەندەرە بەرنامەی بۆ داندراوە كێبڕكێ لەگەڵ گرنگترین بەندەرەكانی ئەو ناوچەیە بكات، لەم رێگەیەوە عێراق بكات بە رووگەی بازرگانی و گواستنەوەی جیهانی.

بەرپرسانی عێراق ویستیان بەندەری نوێی فاو ماوەی نێوان ئەو وڵاتانە كورت بكاتەوە كە بە بەندەرەكانی دەریای سوور و دەریای ناوەڕاستیان دەبەستێتەوە، بەوەش عێراق دەبێتە ژمارەیەكی گەورە لە نەخشەی بازرگانی جیهانی، بەڵام دوای (10) ساڵ لەو رووداوە جگە لە تێکشكاندنی شەپۆلەكان كە وەك درێژترین شەپۆلەكانی جیهان چووبوونە  گینس هیچ لە هیچ لایەکى دیکەوە نەچووە پێشەوە. 

حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق لە تەواوكردنی ئەو پڕۆژەیە شكستیان هێنا، بەڵام خەونی گۆڕینی وڵاتەكەیان بۆ خاڵێك لە گواستنەوەی كاڵای جیهان "ترانزێت" لە باشوورەوە بۆ باكوور تا ئێستا بەردەوامە، عێراق ئێستا لەژێر ناوی "رێگەی گەشە" پلان بۆ تەواوكردنی ئەو پڕۆژە نوێیە دادەنێت، بەندەری فاویش لەناو دڵی ئەو پڕۆژەیە.

لەو راپۆرتە لە چوارچێوەی "دەروازەكانی هەژموون"ە باس لە پلانی عێراق بۆ تەواوكردنی پڕۆژەی رێگەی گەشە و ئامانجەكانی دەكەین، جگە لەوەش باسی ئەو وڵاتانەش دەكەین كە پڕۆژەكە قبووڵ دەكەن، یا رەتی دەكەنەوە، لەگەڵ دیارترین بەربەستە چاوەڕوانكراوەكانی.

خاڵی گەیاندن لە رێگەی كۆنی بازرگانی

زۆر گرنگە بەگڕێینەوە دواوە و قسە لە پێگەی وڵاتی رافیدەین لە بواری رێگەی بازرگانی بكەین، وڵاتی رافیدەین بە درێژایی مێژووی رۆڵی گرنگی لە ژیانی بازرگانی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی كۆن هەبوو، ئەوەش لەبەر هەبوونی چەندین هێڵی گەیاندنی وشكانی كە نێوان باكووری رۆژهەڵات و باشووری رۆژئاوا پێكەوە دەبەستێتەوە.

وڵاتی رافیدەین لە دێرزەمانەوە پێگەیەكی جوگرافی ناوەڕاستی تایبەتی هەبووە، بەوەش بۆتە خاڵی سەرەكی لە گەیاندنی جووڵەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان ئەنادۆڵ و وڵاتانی دەریای ناوەند لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە لەنێوان بەشەكانی ناوەڕاست و باشوور لە دوورگەی عەرەبی، رێگەكانی بازرگانی كە دەیگەیشتە نێوان ناوەڕاست و كەنداوی عەرەبی و دەریای عەرەبی بە عێراق تێدەپەڕی، لە رۆژئاواوە بە ئاراستەی هندستانەوە، لەوێشەوە بە پێچەوانەوە.

شارستانییەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەو وڵاتە رۆڵیان لە درووستكردنی ناوەندەكانی بازرگانی و ئامادەكردنی ئەو رێگەیانە هەبوو كە درێژدەبنەوە تا دەگەن بە رۆژئاوای ئاسیای بچووك و رۆژئاوای ناوەند، كاروانەكانی بازرگانی كە بەسەر درێژترین رێگەدا رۆیشتوون كاڵاكانیان گەیاندۆتە كەناراوەكانی ئاسیای بچووك و بە هەمان شێوە گەڕاونەتەوە، ئەوەش كاریگەری لەسەر بووژانوەی ئابووری و ئاوەدانی ئەو ناوچەیە هەبوو.

بازرگانەكان لە رێگەی عێراق و بەندەرە بازرگانییەكان كڕین و فرۆشتنی زێڕ و زیو و بەردی گرانبەها و مس و دار و خورما میوە جۆراوجۆرەکانیان كردووە، دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە شەونخونیان كردووە بۆ ئەوەی پارێزگاری لە كاروانەكان و رێگاکانیشیان بکەن، بەوەش بۆتە ناوەندێكی شارستانی چالاك، كە لە دێرزەمانەوە لەگەڵ ناوەندی شارستانییەتەكانی دراوسێ لە ناوچەی رۆژهەڵاتی خواروو ئاوێتە بووە.

لە كاتێدا بازرگانی كۆڵەگەی بووژانەی شارە كۆنەكانی جیهان بووە، وڵاتی رافیدەین بەهۆی قووڵی كۆڵەگەكان و گەیاندنی پەیامی شارستانی بە درێژایی مێژوو رەنگدانەوەی لەسەر پێگەكەی لەو ناوچەیە هەبووە، رۆڵی زیندووی لە پێكهاتەی شارستانی لە گواستنەوەی ئەو ناوچەیە بۆ رۆڵە مێژوویەكانی هەبوو، بەشدار بووە لەگەشە و بووژانەوەی شارە كۆنەكانی جیهان.

رێگەی گەشە

لەم ساڵانەی دوایی عێراق خواستی گەورەی خۆی ئاشكرا كرد ،كە دەیەوێت بە كردەیی بگەڕێتەوە بۆ گۆڕەپانی جیۆسیاسی لە رێگەی ڕێڕەوە بازرگانییەكان، حكومەتی عێراق پێیوابوو پێویستە درووستكردنی بەندەرێكی نوێ ببێتە بەردی بناغە بۆ ئەو پلانە ستراتیژییەى.

لە (2010) حكومەتی نووری مالیكی بەڵێنی دا لە ماوەى چوار بۆ پێنج ساڵ بەندەرێك لە شاری فاو لەسەر كەناراوەكانی دەریای عەرەبی دروست بکات، گرێبەستى درووستکردنى ئەو بەندەرە كۆمپانیایەكی ئیتاڵی بردییەوە.

بە دیاریكراوی بەندەری فاو دەكەوێتە سەر كەناوی عەرەب، رووباری دیجلە و فورات پێش ئەوەی بڕژێنە دەریاوە لەوێ پێك دەگەن، رووبەری (54) كیلۆمەتر چوارگۆشە بۆ ئەو بەندەرە دیاریكراوە، توانای لەخۆگرتنی شوێنی (90) كەشتی هەیە، بەربەستی شەپۆلەكانی سەر بەو بەندەرە درێژیەكەی دەگاتە (14.5) كیلۆمەتر، ئەوەش درێژترینە لە جیهان، ئەركی ئەو بەربەستە پارێزگارییە لە كەشتییەكانی دێن بۆ عێراق.

ئەو پڕۆژەیە لە كاتی دیاریكراوی خۆی تەواونەبوو، هۆكارەكانی زۆرن، هەندێك ناوخۆییە، هەندێكی دەرەكییە، بەڵام نیەتی تەواوكردنی ئەو پلانە هەبوو تاوەکوو بەندەرە چاوەڕوانكراوە ببێتە بەردی بناغەی پێگەی عێراق لەسەر نەخشەی بازرگانی جیهانی.

بۆ ماوەی چەند ساڵێك پڕۆژەی درووستكردنی ئەو بەندەرە سست بوو، پاشان سەرلەنوێ زیندووكرایەوە، ئەوەش خواستی بەرپرسانی عێراق بوو بۆ بووژاندنەوەی ئابووری وڵاتەكەیان، بەڵام ئەمجارە لە چوارچێوەی پڕۆژەیەكی گەورەتر بوو بەناوی "رێگەی گەشە".

لەم چوارچێوەیە محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا لە مانگی نیسانی ئەم ساڵ یاداشتی چوارقۆڵیان لە پاڵ ئیمارات و قەتەر بۆ هاوئاهەنگی لە جێبەجێكردنی پڕۆشەی رێگەی گەشە واژۆكرد، كە لە بەندەری گەورەی فاو دەست پێ دەكات.

وردەكاری ئەو پڕۆژە نوێیە لە تەواوكردنی بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرایە لە باشووری عێراق، ئەوە جگە لە هێڵێكی ئاسنی رێژیەكەی (1200) كیلۆمەترە لەناو عێراق، كە شەمەندەفەری خێرا بۆ گواستنەوەی كاڵا و گەشتیار بەكاردێت، كە لە ماوەی كاتژمێرێك (300) كیلۆمەتر دەبڕێت، لە كاتێدا هێڵی ئێستای شەمەندەفەر خێرایەكەی لە كاتژمێرێك (60 بۆ 70) كیلۆمەترە.

ئەو پڕۆژەیە لە رێگەی (10) پارێزگای عێراق كاڵا دەگوازێتەوە، لەوانە دیوانییە، نەجەف، كەربەلا، بەغدا، موسڵ. هەروەها بۆڕیەكی هەیە بۆ گواستنەوەی نەوت و گاز، لە باشووری عێراقەوە دەست پێدەكات تا دەگات بە سنوورەكانی توركیا ــ عێراق لە فیشخاپوور، ئەوەش رێگە دەدات ئەو كاڵایانەی لە چین و وڵاتانی ئاسیاوە دێت بە ئاسانی بگەن بە ئەوروپا.

تێچووی  ئەو پڕۆژەیە (17) ملیار دۆلاری بۆ ئامادەكراوە، بە سێ قۆناغ تەواو دەكرێت، قۆناغی یەكەم لە ساڵی (2028) تەواو دەبێت، قۆناغی دووەم لە ساڵی (2033) تەواو دەبێت، قۆناغی سێیەم لە ساڵی (2050) تەواو دەبێت و "رێگەی گەشە"بەندەری فاو بە توركیا دەبەستێتەوە لەوێشەوە دەگات بە كیشوەری ئەوروپا.

دەسەڵاتدارانی عێراق پلان بۆ بونیادنانی شارێكی نوێی پێشەسازی و لە پاڵی شارێكی نیشتەجێبوون لەسەر هەردوولای رێگەی گەشە دادەنێن، هەروەها ژێرخانی وێرانبووی ئەو ناوچانەی ئەو رێگەی پێدا تێدەپەڕێت ئاوەدان دەكەنەوە، لە قۆناغی سەرەتا دراوە بە كۆمپانیای دایۆ بۆ ئەندازیاری و بونیادنان کە کۆمپانیایەکى كۆریای باشوور.

ئەو پڕۆژە چاوەڕوانكراوە، گەورەترین تونێلی ژێر دەریای لەسەر ئاستی جیهان دەبێت، كە لە ناوچە كەناراویەكانی نزیك سنوورەكانی عێراق و كوێت لە باشووری عێراق دەبێت، بە كردەیی لە مانگی شوباتی رابردوو لە (60%) درووستكردنی ئەو تونێلە تەواو بوو.

بەگوێرەی پلانی ئەو پڕۆژەیە چاوەڕوان دەكرێت درێژی تونێلەكە دوو هەزار و (444) مەتر لە بەندەری فاوەوە بۆ بەسرە لەوێوە بۆ ئوردن و توركیا، تایبەت بە جووڵەی چڕی بارهەڵگر و كۆنتێر و بارە زۆر قوورسەكان، لەژێر كەناڵی خورزبێر دەبێت، بەگوێرەی لێودانی فەرحان فەرتووسی، بەڕێوەبەری گشتی بەندەرەكانی عێراق بەرزی تونێلەكە نزیكەی (18) مەترە و رێگەدان بە تێپەڕینی كەشتییە بازرگانییەكان.

توركیا بە درێژایی (615) كیۆمەتر هێڵی ئاسنی درووست دەكات، (230) كیلۆمەتر رێگەی نوێی خێرایە كە بە تۆڕی كۆنی توركیای دەبەستێتەوە، تێچووەكەی هەشت ملیار دۆلارە، ئەوەش ئاسانكاری دەكات بۆ گوازتنەوەی كاڵا لە عێراق و وڵاتانی كەنداوە بۆ ئەوروپا.

چاوەڕوان دەكرێت توانای هێڵی ئاسانی بۆ گوازستنەوەی كاڵا لە رێگەی شەمەندەفەر لە قۆناغی یەكەمی ئەو پڕۆژەیە بگات بە سێ ملیۆن (500) هەزار كۆنتێر، كە لە (2050) ساڵانە (22) ملیۆن تۆن بگوازێتەوە.

تموحى ئابووری هەژموونی سیاسی

عێراق خواستى ئەوەى هەیە سوود لە پێگەی جوگرافی و دەروازە سنوورییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ وەربگرێت بۆ كردنەوەی رێڕەوەی جێگەرە و پارێزراو و خێرا لە جیهان، بەتایبەت ئەگەر بەسەر كێشە ئەمنییەكاندا زاڵبوون، ئەوكاتە عێراق دەبێتە ناوەندێكی گرنگ بۆ بازرگانی نێودەوڵەتی و رێڕەوێكی سەرەكی بۆ گواستنەوەی كاڵا.

ئەو پڕۆژە نوێیە دەبێتە بەهێزكردنی بازرگانی لە ناوخۆی عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئەو ناوچەیە و نێوان ئاسیا و ئەوروپاش، ئەو پڕۆژەیە تەنیا عێراق و توركیا پێكەوە نابەستێتەوە، بەڵكوو لە قۆناغی كاتی پێویست كاڵا لە بەندەری شەنگەهای چینی و رۆتردامی هۆڵندیش دەگوازێتەوە، كە ماوەكەی لە (33) رۆژ دەكاتە (15) رۆژ.

ئەوەش بە تەواوی رەنگدانەوەی ئەرێنی بەسەر ئابووری عێراق دەبێت، گەشەی ئابووری زیاد دەكات، حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع سوودانی پێیوایە رێڕەوی گەشە ئامرازێكی كارایە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی عێراق بە بازاڕەكانی جیهان و دابینكردنی دەرفەتی نوێی كار و زیادكردنی بەرهەم لە عێراق و ناوچەكە.

عێراق خواستی ئەوەی هەیە هێڵەكانی هاوكاری رێڕەوەكانی فرە بكات پاڵپشتی زنجیرەی هاوكارییەكانی جیهان بكات، ئەوەش لە چوارچێوەی ستراتیژی فرەكردنی سەرچاوەكانی ئابووری دەربازبوونە لەو پشتبەستنە ئابوورییە بە نەوت، باس لەوە دەكرێت كە كەرتی سەرچاوەی هایدرۆكاربۆن تاكە سەرچاوەیە بۆ حكومەتی عێراق، نزیكەی لە (93%) داهاتی بوودجەی گشتی پێدەهێنێت.

خواستی عێراق بە روونی ئەوەیە بچێتە چوارچێوەی سیاسەتی رێڕەوە جیهانییەكان، لە نەخشەی جیهانی پڕۆژە لۆجستییەكان كاریگەری هەبێت، كاریگەریشی تەنیا لەسەر لایەنی ئابووری كورت ناكاتەوە، بەڵكوو لایەنی سیاسیشی بەهێز دەكات، ئەو رێگەیە كاریگەری لە سەقامگیری عێراق دەبێت.

هەروەها ئەو پڕۆژەیە رەنگدانەوەی جیوسیاسی دەبێت، پێگەی جیۆسیاسی عێراق بەهێزتر دەكات، بەو پێیەی دەبێتە رێڕەوێكی بازرگانی جیهانی، ئەوەش هەژموون و هێزی لەو ناوچەیە زیاد دەكات، هەر ئەوەشە ماوەیەكە زۆربەی عێراقییەكان چاویان لێیەتی، بەڵام جەنگ و دەستوەردانی دەرەكی بۆتە بەربەست لەبەردەم ئەوەدا.

بەهۆی ئەم رێڕەوە زیندووەكە ئەگەر عێراق لە گێڕانەوەی رۆڵی كۆنی سەركەوتوو بێت ئەوە سەرلەنوێ دەبێتەوە پردی پەیوەندی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، پێگەی بازرگانی جیهانی بەهێز دەكات رەنگدانەوەی ئەرێنی لەسەر وڵات و ناوچەكە بەگشتی دەبێت.

وڵاتانی دراوسێ

ئەنقەرە رێگەی گەشە وەك رێگەی ئاویشمی نوێ سەیر دەكات، لە میانەی ئەو رێگەیە دۆخی ئابووری و جیۆسیاسی و سەربازیی خۆی بەهێز دەكات، رێگە بۆ زیادبوونی هەژموونی توركیا لەسەر ئەو ناوچەیە خۆش دەكات.

توركیا زۆر بە بەهێزی گرەو لەسەر ئەو رێڕەوە دەكات بۆ پەرەپێدانی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو و كۆی وڵاتانی ئەو ناوچەیە، بۆیە بەرپرسانی باڵایان پاڵپشتی بێكۆتا بۆ ئەو پڕۆژە رادەگەیێنن، پێشتر رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند بوو، پڕۆژەی رێگەی گەشە بۆ وڵاتانی ئەو ناوچەیە گرنگە، بەتایبەتیش بۆ عێراق و توركیا، جەختیشی لەسەر ئەوە كردەوە پاڵپشتی تەواوی وڵاتەكەی بۆ ئەو پڕۆژەیە بەردەوام دەبێت.

قەتەر و ئیمارات پاڵپشتی ئەو پڕۆژەیە دەكەن، ئەو دوو وڵاتە چەندین ساڵە هەوڵدەدەن بگەنە قۆناغی دوای نەوت و سەرچاوەكانی ئابووریان فرە بكەن، هەردوو وڵات لەو هەنگاوە سەركەوتووبوونە، ئابووریان جۆراوجۆر كردووە، ئەوەش پێچەوانەی سعوودیەیە چونكە تا ئێستا پشت بە نەوت دەبەستێت.

لەم چوارچێوەیە حكومەتی عێراق هەوڵ دەدات سعوودیە رازی بكات و بایەخی هاتنە پاڵ رێگەی گەشە بزانێت، روونیشی بكاتەوە پڕۆژەی گەشە لەگەڵ پلانی سعدیە بە گەشەپێدان دژ نییە، هەندێك ئاماژە هەیە كە لە قۆناغی داهاتوو سعوودیە دێتە پاڵ ئەو رێڕەوە لەبەر گرنگی بۆی.

وڵاتێكی دیكە پاڵپشی ئەو رێڕەوە دەكات، بەڵام نەهاتۆتە ناو ئەو پڕۆژەیە، ئەویش ئێرانە، ئێران سوودی زۆر لەو رێڕەوە دەبینێت، لە میانەی ئەم رێڕەوە دەتوانێت خۆی لە سزا سەپێندراوەكانی رۆژئاوا لەسەر دەرباز بكات، ئەوەش پاڵپشتی دەبێت بۆ ئابووری لاوازی، قەرەبووی پاشەكشەی رێگەی باشوور بۆ رێگەی ئاوریشمی چینی.

تەواوبوون و سەركەوتنی ئەو رێڕەوە بۆی هەیە كاریگەری لەسەر دانانی سنوورێك بۆ كێبركێی نەرێنی و ئەو ململانێ بەردەوامەی دەیان ساڵە دابنێت دەرفەتی هێوربوونەوە و چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بەهێز بكات، هاوئاهەنگی ئابووری لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە درووست بكات، دەرفەتی ئەو هاوئاهەنگیە زیاتر دەبێت، ئەوەش رەنگدانەوەی لەسەر ئابووری جیهان دەبێت.

بەربەستە جۆراوجۆرەكان

چەندین بەربەست لەبەردەم حكومەتی عێراق هەیە بۆ تەواوكردنی پلانەكەی، بەربەستی دارایی یەكێكە لە بەربەستەكان، تا ئێستا حكومەتی عێراق كەناڵەكانی پاڵپشتی دارایی ئەو پڕۆژەی روون نییە، لەو قۆناغەش بۆ عێراق قورسە بڕی پێویست دەستەبەر بكات، بەهۆی ئەوەی بە دۆخێكی سەختی دارایی تێدەپەڕێت، دەكرێت پەنا بباتە بەر هاوبەشی لەگەڵ كەرتی تایبەت، یاخود قەرزكردن.

یەكێكی دیكە لە بەربەستەكان كە ئەگەر هەیە لەبەردەم درووستكردنی ئەو پڕۆژەیە درووست بێت بەریەكەوتنی یاساكانە، ئەوە جگە لە گەندەڵی و بیۆكراتی ئیداری، بە پشتبەستن بەو رێگریانە عێراق دەرفەتی گەورەی وەبەرهێنانی لەدەست داوە، كە هیچ پڕۆژەیەكی وەبەرهێنانی بیانی لەو وڵاتە لەو ساڵانەی رابردوو بوونی نییە، ئێمە بینیمان كە سەرەڕای تێپەڕی (14) ساڵ بەسەردانانی بەردی بناغەی عێراق چۆن لە تەواوكردنی بەندەری فاو شكستی هێنا.

هەروەها نەبوونی سەقامگیری سیاسی لە عێراق بەربەستە لەبەردەم تەواوكردنی ئەو پڕۆژەیە، سەرەڕای ئەوەی لە ماوەی رابردوو سەقامگیریەكی رێژەیی هەبووە، بەڵام دۆخی ئەمنی ئامادەیە لە هەر چركەساتێك تێك بچێت، عێراق لە (20) ساڵی رابردوو تووشی بۆشایەكی گەورەی ئەمنی بووە، گرووپی تیرۆرستی و ملیشیای تێدا بڵاوبۆتەوە.

هەندێك پارت و كەسایەتی سیاسی پێیان وایە سەقامگیری و باشبوون و گەشەكردنی ئابووری لە بەرژەوەندیان دانییە، ئەو چالاكییانە پەیوەندی دەرەكیان هەیە، بۆیە ئەگەری بەهێز ئەوەیە كار لەسەر درووستكردنی بەربەست لەبەردەم ئەم پڕۆژەیە بكەن، ئەوەش لەپێناو خزمەتكردنی بەژەوەندی خۆیان و نزیكەكانیانە.

دەكرێت رێگەی گەشە عێراق بكات بە ناوەندێكی زیندوو لە بواری گواستنەوە و خزمەتگوزاری لۆجستی جیهانی، بەڵام دەبێت دەسەڵاتدارانی عێراق ئەو بەربەستانەی بەردەمی لابدەن، جگە لەوەش وڵاتانی دراوسێ بڕوا پێبهێنن هاوكاری پاڵپشتی ئەو بەرنامەی بكەن، هەروەك ئەو پڕۆژە كاریگەری گرنگی بۆ عێراق و ناوچەكەش دەبێت.

سەرچاوە: نون پۆست