Nuce Logo

نووسینی: عائید عومەیرە

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

رێڕەوە بازرگانییەكان بە هەموو ئاراستە ئاسمانی و وشكانی و دەریاییەكانی لە دێرزەمانەوە بەردی بناغەی مرۆڤایەتین، زۆربەی بازرگانی جیهانی بە رێگەی ئاوریشم و رێگەی بخوور و رێگەی عەنبەر و رێگەی ئەسپەكان و رێگەی چایە و رێگەی كەهرەماندا تێپەڕیووە، هەر كەس دەسەڵاتی بەسەر هەبووبێت خاوەنی هەژموون و هێزە بووە لە نەخشەی جیۆسیاسی جیهانی، هەر ئەوەشە قەبارەی جەنگ و ململانێكانی لەسەر شرۆڤە دەكات.

وڵاتە زلهێزەكان هەوڵدەدەن دەستبەسەر رێڕەو و رێگە بازرگانییەكان دابگرن، ئەوەش بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی سیاسی و ئابووری و سەربازیی جۆراوجۆرە لە بوارەكانی تەكنەلۆژیا و بازرگانی جیهانی و هەژموونی ناوچەیی و جیهانی، لەو چەند ساڵەی رابردوو چەند پڕۆژەیەكی جۆراوجۆر دەركەوتن، لەوانە دەستپێشخەری "پشتێنە و رێگە" و "رێڕەوی ئابووری" و "رێگەی گەشە".

بە هۆی گرنگیان ئەو رێڕەوە بازرگانیانە و رۆڵیان لە دووبارە بونیادنانەوەی هاوپەیمانی سیاسی و بەرژەوەندی ئابووری، لەو راپۆرتەدا باس لە دیارترین ئەو رێڕەوانە و بایەخی ئابووریان بۆ لایەنە كارا و سەرەكییەكان دەكەین، كە كاریگەری لەسەر لایەنە ركابەرەكان و ئەنجامەكانی هاوسەنگی بازرگانی و گۆڕەپانی سیاسی دەردەكەوێت.

بازرگانی جیهانی

لە پێنج ساڵی رابردوو زنجیرەیەك هاوكاری جیهانی تووشی كێشە و بەربەستی زۆربوونەوە، بەهۆی كاریگەری پەتای كۆڕۆنا كە وایكرد وڵاتانی جیهان سنوورەكانیان دابخەن و سیاسەتی خۆپارێزی بگرنەبەر، لەلایەكی دیكەوە جەنگی رووسیا دژ بە ئۆكراینا كاریگەری لەسەر ئاسایشی وزەی جیهانی درووست كرد.

لە ئەنجامی ئەوەدا ئابووری جیهان پاشەكشەی كرد و بازرگانی سست بوو، لە ساڵی (2023) ئابووری جیهان تەنیا لە (0.2%) گەشەی كرد، ئەوەش لە ماوەی (50) ساڵدا سسترین پێشكەوتن بووە لە بواری ئابووری، ئەو سستیەش كاریگەری نەرێنی لەسەر ئاستی بژێوی خەڵك لە هەموو جیهان دەبێت.

بەڵام پێشبینی دامەزراوە گەورەكان لەوانەش رێكخراوی بازرگانی جیهانی بۆ ساڵی (2024) گەشبینانەترە، بەگوێرەی هەندێك لە هەڵسەنگاندنەكان رێژەی گەشەی بازرگانی جیهانی لەنێوان (2.7% بۆ 3.5%) بەرزدەبێتەوە، ئەنجامی كاریگەرییەكانی جەنگی ئیسرائیل بۆ سەر غەزە ئەو دامەزراوەیە جارێكی دیكە بە پێشبینیەكەی خۆی داچۆوە، سەر لەنوێ پێشبینیەكەی خۆی دابەزاندەوە.

ئەو جەنگە زنجیرەی هاوكارییەكانی لەسەر ئاستی دەریای سوور بە دیاریكراویش باب مەندەب پەكخست، بەگوێرەی لێدوانی نەوجوزی ئۆكۆنجۆ ئیویالا، سەرۆكی رێكخراوی بازرگانی جیهانی ئەگەر جەنگی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتی غەزە بەردەوام بێت، چاوەڕوان دەكرێت فشارەكان لەسەر ئابووری جیهانی و ناوچەیی زیاد بكات.

وەك كاردانەوەیەك بۆ سەر كۆمەڵكوژییەكانی ئیسرائیل بەرانبەر فەڵەستینیەكان گرووپی حووسییەكان لە یەمەن هێرشەكانیان بۆ سەر كەشتییە بازرگانییەكان لە دەریای سوور و دەریای عەرەب دەست پێكرد، ئەوەش بووە هۆی پەكخستنی جووڵەی بازرگانی جیهانی لە گەرووی باب مەندەب و كەناڵی سوێس.

راپۆرتەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژە بەوە دەكەن كە تێچووی گواستنەوە لە گەروی باب مەندە بە رێژەی لە (170%) لە ئەنجامی هێرشی حوسییەكان بەرزبۆتەوە، ئەو ئاڵۆزییە وایكردووە كەشتییە بارزگانییەكانی روو لە ئەوروپا دەكەن ئاراستەی خۆیان لە بەرژەوەندی باشووری كیشوەری ئەفریقیا بگۆڕن، ئەوەش بۆتە هۆی زیادبوونی كاتەكان بە گشتی بۆ ماوەی (10) رۆژ و زیاتریش.

ئەو ئاڵۆزیانە تەنیا تایبەت نییە بە دەریای سوور و دەریای عەرەب، بەڵكوو لە ئەنجامی رووبەڕووبوونەوەی ئۆكراینا و رووسیا دەریای رەشیشی گرتۆتەوە، لە هەمان كاتدا كەناڵی پەنەماش بەهۆی كاریگەری وشەساڵی و دابەزینی ئاستی ئاو لە دەریاچەی گاتوون كە كەناڵەكە پشتی پێدەبەست كەمی كردووە، كە ئەو كەناڵەش دەستی بەسەر لە (5%) بازرگانی جیهانی داگرتبوو.

هەروەك دەریای باشووری چینیش پەیوەندی بەو ئاڵۆزیانە هەبووە، ئەوەش بەهۆی ململانێكانی چین و فلیپین، ماوە ماوە لە چوارچێوەی ململانێی نێوان مانیلا و پەكینە لەسەر ناوچەی تۆماس شولی دووەم روودەدات.

رێڕەوە ئاوییەكان كۆنتڕۆڵی لە (61%)ی بەرهەمهێنانی نەوت و مادە نەوتییەكانی دیكەی جیهانیان  كردووە، كە بڕەكەی (59) ملیۆن و نۆ هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا.

دەرهاوێشتەكانی بایەخی ئەو رێڕەو و رێگە بازرگانیانە لە ئابووری جیهان بە دەركەوێت، ئەگەر رێڕەوەكانی بازرگانی سەقامگیربن، ئەوا ئابووری بە پلەیەكی بەرزتر سەقامگیر دەبێت، لە ئەنجامی ئەوەش زلهێزە گەورە و ناوچەییەكان چەندین ستراتیژ دەخەنە بەرنامەوە بۆ پارێزگاری ئاسایشی ئەو رێڕەوە زیندوانە و گرەنتی ئاسایشی جووڵەی بارزگانی جیهان دەكەن، رێگە لە هەر ئاڵۆزییەك دەگرن كە كاریگەری لەسەر كاری ئەو رێڕەوانە هەبێت، ئەوەش شتانەش بەهێز دەكەن كە دەبێتە هۆی بەهێزكردنی سەقامگیری ئابووری و سیاسی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.

تەنانەت ئەگەر ئەو پارێزگارییە پێویستی بە پەنابردنە بەر هێزی سەربازیش هەبێت ئەنجامی دەدەن، لەم دواییە ئەمەریكا بوونی سەربازیی لە دەریای سوور بۆ پارێزگاری لەو رێڕەوە بەهێز كرد، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین ئۆپۆراسیۆنی لەو ناوچەیە بۆ پارێزگاری لە جووڵەی بازرگانی لە دەریای سوور ئەنجام دا، كە ئەوەش لەدوای هێرشی حووسییەكان بوو بۆ سەر كەشتییەكانی سەر بە ئیسرائیل.

بایەخی رێگە بازرگانییەكان

بە شێوەیەكی گشتی گەروو و رێڕەوە دەرییایەكان شادەماری بازگرانی و ئابووری جیهانن، هەر هەڕەشەیەك بەو هۆیەوە بێت كاریگەری راستەوخۆی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی هەموو وڵاتانی جیهان دەبێت، جگە لەوەش كاریگەری گەورەی لە سەر جووڵەی بازرگانی جیهانی و زنجیرەی هاوكارییەكان دەبێت.

ئاسایشی رێڕەوە بازرگانییەكان لەگەڵ زۆرێك لە رەهەندەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و جیهانی یەكتربڕە، گرنگترینیان: ئاسایشی وزە، ئاسایشی خۆراك، ئەوەش شرۆڤەی بایەخی وڵاتەگەورەكانی پێ دەكرێت، سرووشتییە هەموو هێزك چاوی بەرەو ئەو رێڕەوانە بێت بۆ دابنیكردنی ئارامی بەو شێوەی كە بەرژەوەندی خۆی هاوپەیمانەكانی دابن دەكات.

بەگوێرەی ئەو داتایانەی لە رێكخراوی نێودەوڵەتی دەریایی بڵاوكراوەتەوە، لە (90%)ی كاڵاكانی لە جیهان مامەڵەی پێوە دەكرێت لە رێگەی دەریاییەوە رەوانەكراون، ئەوەش لە كاتێدایە رێڕەوە ئاوییەكان كۆنتڕۆڵی لە (61%)ی بازرگانی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكانی دیكەیان كردووە، كە رۆژانە دەگاتە (58) ملیار و (900) هەزار بەرمیل نەوت.

لە چوارچێوەی كێبڕكێ و ململانێ، هەندێك وڵات ناچاربوون رێگەی بازرگانی نوێ درووست بكەن، تاوەكوو پێویستیان بە رێگەی ركابەرەكانیان نەبێت، چەندین وڵات سەركردایەتی ئەو هەوڵانەیان كردووە، لە سەرووی هەموویانەوە ئەمەریكا و چین و یەكێتی ئەوروپا و هندستان، ئەوە جگە لە رووسیا و هەندێك وڵاتی عەرەبی هاوشێوەی عێراق.

وڵاتە چالاكەكان

ئەمەریكا

ئەمەریكا بە دیارترین لایەنی سەرەكی كارا لە دۆسیەی رێڕەوە بارزگانیەكان دادەندرێت، سەرەڕای ئەوەی ئەو رێڕەوانەش بە خاكی ئەمەریكادا تێناپەڕن، بەڵام زۆر بایەخ بەو رێڕەوانە دەدات، ئەوەش پۆ گرەنتیكردنی هەژموونی نێودەوڵەتی و باڵادەستییەتی بەسەر بازرگانی جیهانی.

ئەمەریكا سەرباز و پێداویستی سەربازی لە جیهان بڵاوكردۆتەوە بۆ پارێزگاری لە باڵادەستی بەسەر رێڕەوەكان، بۆ نموونە پارێزگاری لە كەناڵی سوێس بە رێگەی كەشتی شەشی ئەمەریكی لە دەریای ناوەڕاست دەكات، بنكەی سەربازی دەریایی و ئاسمانی لە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەند بە چڕی لە یۆنان و توركیا و قوبرس و رۆژهەڵاتی ئەوروپا هەیە، هەروەك لە ناتۆ چاودێری هەمیشەیی رێڕەوە چالاكەكان لە دەریای ناوەند دەكات.

واشنتن سەركردایەتی هێزی دەریایی هاوبەش (سی.ئێم.ئێف) لە بەحرێن دەكات، كە بارەگای پێنجی ئەمەریكا میوانداری دەكات، ئەو هێزە هەوڵدەدات پارێزگاری لە دابینكردنی ئارامی بۆ هاتووچۆی كەشتییەكان لە دەریای سوور و دەریای عەرەب بكات، گەروی باب مەندەب كەوتۆتە دەریای سوور، بە یەكێك لە گرنگترین رێڕەوە ئاوییەكانی جیهان دادەندرێت، كاڵاكان لە رێگەی ئەو دەریایە دەگوازرێنەوە، بەتایبەت نەوتی خام و سووتەمەنی.

ئەمەریكا كاری تەنیا دەسەڵات نییە بەسەر ئەو رێڕەوە ئاویانە، بەڵكوو لە زۆربەی كات رێڕەوەكان بە خاكی هاوپەیمانەكانیدا تێپەدەڕێت، پێیوایە ئازادی گواستنەوە لەو رێڕەوانە بەرژەوەندییەكی ئەمنی و نیشتیمانی زیندووە، بۆیە پارێزگاری لەو رێڕەوانە بەشێكی سەرەكییە لەو رۆڵەی لە جیهان دەیبینێت، ئەو رۆڵەش زۆربەی جار ئەو هێزە باڵادەستەی جیهانی دەیبینێت.

لە ماوەی رابردوو واشنتن پێیوابوو كۆنتڕۆڵی بەسەر رێڕەوە بازرگانییە سەرەكییەكانی لەژێر هەڕەشەدایە، ئەوەش لەبەر هەوڵەكانی هەندێك هێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بوو بۆ درووستكردنی رێڕەوی نوێ كە پێویستیان بە رێڕەوە كۆنەكان نامینێت، بۆیە دەستپێشخەری كرد بۆ درووستكردنی رێڕەوی نوێ بۆ ئەوەی هێز و دەسەڵاتی خۆی بسەپێنت.

چین

لە زۆربەی بوارەكان چین بە دیارترین ركابەری ئەمەریكا دادەنرێت، لەوانەش دۆسیەی رێڕەوە بازرگانییەكان، لە (2013) پەكین دەستپێشخەری (پشتێنە و رێگە)ی كرد، پێشیدەگوترا، "رێگەی نوێی ئاوریشم" ئەوەش هاوشێوەی رێگەی ئاوریشمی كۆن بوو، كە ناوەڕاست و رۆژهەڵات و باشوور و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیای لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەفریقیا و باشووری ئەوروپای پێكەوە بەستەوە.

دەسەڵاتدارانی چین دەڵێن، چەندین بەڵگەنامەی هاوئاهەنگیان پەیوەست رێگەی ئاوریشم و پشتێنەی لەگەڵ زیاتر لە (150) وڵات و (30) رێكخراوی نێودەوڵەتی واژۆكردووە، ئەو دەستپێشخەرییە درووستكردنی بەندەر و فڕۆكە و رێگە و هێڵی ئاسنی و ناوچەی پیشەسازی لەخۆی دەگرێت، ئەوەش  بۆ ئەوەیە تاوەكوو ببێتە گەورەترین پڕۆژەی ژێرخانی ئابووری لە مێژووی مرۆڤایەتی.

ئەو پڕۆژە بە دیارترین دەستپێشخەری چین دادەندرێت بۆ بڵاوكردنەوەی هەژموونی ئابووری و جیۆسیاسی، پەكین چاوی بڕیوەتە ئەوەی ببێتە هێزێكی جیهانی لە سەرووی ئەمەریكاوە، پێیوایە ئەو رێڕەوە نوێیە بازرگانییە باشترین میكانزمە بۆ دەستبەسەرداگرتنی بازگانی جیهانی.

پەكین بە كردەیی بەهۆی دەستپێشخەریی رێگە و پشتێنە توانی پەیوەندی سیاسی و بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئەوروپا زیاد بكات، هەروەها بەشێوەیەكی بەرچاو هەژموونی لە هەموو جیهان زیادكرد، چاوەڕوان دەكرێت بە تێپەڕبوونی كات ئەو هەژموونەی زیاتریش ببێت.

ئێران

ئێران بایەخێكی تایبەتی بۆ رێڕەوە بازرگانییە نێودەوڵەتییەكان هەیە، ئەوەش لەبەر پێگەی ستراتیژی و سوودی لەو رێڕەوانە، ئێران لەگەڵ (15) وڵات دراوسێیە، كە ئاسانكاری دەكات بۆ گەیشتن بە بازاڕەكانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز و وڵاتانی باشووری كەنداوی عەرەبی، لە لایەكی دیكەوە سنووری جوگرافی لەسەر یەكتربڕی كیشورەری ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیایە، واتا ئێران باكوور و باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوای جیهان پێكەوە دەبەستێتەوە.

تایبەتمەندی ئێران تەنیا لە پێگەی جوگرافی كورت ناكرێتەوە، بەڵكوو خاوەنی سامانێكی گەورەی وزە و توانای گەیشتن بە سەرچاوەكانی وەزەی لایەك لە باكوور و باشوورەوە هەیە، لە لایەكی دیكەوە لە ئاوە ناوچەییەكانی هەیە، واتا ئەوەش ماوەیەكی گەورەی بۆ كورت دەكاتەوە، ئەوە جگە لەوەی خاوەنی چەندین بەندەری گەورە و تۆڕەكانی گواستنەوەی وشكانی و هێڵی ئاسنییە كە بۆ سنووری وڵاتانی دراوسێ درێژدەبێتەوە.

لە سایەی سزا ئابووریە سەپێندراوەكانی سەری لە لایەن وڵاتانی رۆژئاوا، ئێران پێیوایە توانای ئەوەی هەیە ببێت بە ترانزێتی جێگرەوە بۆ داهاتە نەوتییەكان، بۆیە كار لەسەر كاراكردنی سەرجەم ئەو هێڵانە دەكات كە بە خاكی وڵاتەكەیدا تێدەپەڕێت، كە زیاتر لە پێنج رێڕەو بە خاكی ئەو وڵاتە تێدەپەڕێت.

ئێران ئێستا بە رەگەزێكی كارا لە زۆربەی رێڕەوە نێودەوڵەتییە تازەكان دادەندرێت، لەوانەی رێگەی ئاوریشم كە لە (2013) چین رایگەیاند، رێرەوی باكوور ــ باشوور كە هندستان و رووسیا پێكەوە دەبەستێتەوە، رێڕەوی تراسیكا كە دەبێتە پردێك لەنێوان وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و كیشوەری ئەوروپا، ئەوە جگە لەو رێڕەوانەی دیكە هێشتا بە تەواوی كاری لەسەر نەكراوە.

هەروەك ئێران كۆنتڕۆڵكردنی گەرووی هورمزی پێ سپێردراوە، كە هێزێكی گەورەیە بۆی، ئەو گەروە دەكەوێتە نێوان عەمان و ئێران، كەنداوی عەرەبی بە كەنداوی عەمان و دەریای عەرەب دەبەستێتەوە، بە گرنگترین رێڕەوی نەوتی لە جیهان دادەنرێت، لە (2022) رۆژانە لە ئاستی مامناوەند (21) ملیۆن بەرمیل بەو گەروە تێدەپەڕی، بەگوێرەی داتاكانی ئیدارەی زانیارییەكانی بواری وزە لە ئەمەریكا كە دەكاتە نزیكەی لە (21%)ی بەكارهێنانی مادە نەوتییەكانی جیهان، هەروەك رێڕەوێكی گرنگە بۆ گواستنەوەی كاڵا سەرەكییەكان لە جیهان وەك گەنم و ئاسن و چیمەنتۆ.

ئێران هەموو توانا و تایبەتمەندییەكانی قۆستۆتەوە بۆ دەرچوون لەو گۆشەگیرییە نێودەوڵەتییە و بووژاندنەوەی ئابوورییەكەی كە بارێكی قوورسی سیاسی و ئابووری و بارزگانی گرنگی درووست كردووە، لە كاتێدا سزا سەپێندراوەكانی دژی روو لە زیادبوونە.

یەكێتی ئەوروپا

لە كۆنەوە وڵاتانی ئەوروپا دەسەڵاتیان بەسەر زۆربەی رێڕەوە بازرگانییەكان لە جیهان هەبوو، بەڵام لەو ساڵانەی رابردوو بەتایبەت لە جەنگی دووەمی جیهانەوە ئاراستەكە لە بەرژەوەندی ئەمەریكا و هێزە نێودەوڵەتیی و ناوچەیەكانی دیكەی هاوشێوەی چین گۆڕا.

ئێستا یەكێتی ئەوروپا سەرپەرشتی گەڕانی هاوبەش لە دەریای ناوەند دەكات بۆ پارێزگاری لە هاتوچۆی كەشتییە بازرگانییەكان لەو شوێنە، هەروەك ئۆپراسیۆنی (ئاكتیڤ ئینفۆڕ) كە لە (2003) دەستی پێكردووە بەڕێوە دەبات، كە رێكارە تایبەتەكان دەگرێتەوە رێ بە هێزە چەكدارەكان دەدات كەشتییە جۆراوجۆرەكان بەكاربهێنێت لەوانەش كەشتییە مەدەنییەكان.

سەرەڕای ئەوەی زۆربەی كاڵاكان روو لە ئەوروپان، بەڵام وڵاتانی ئەوروپا لە زۆربەی رێڕەوەكان تەنیا بەشدارن، خاوەنی هیچ كۆنترۆڵێك نین، ئەوەش لەبەر نەتوانینیان بۆ هەڵوێستێكی یەكگرتوو و جیاوازی بەرژەوەندییان وایكردووە لەناو دڵی خۆیان لەبەرانبەر هەڕەشەكان لاوازبن.

میسر

میسر گرنگیەكەی لە كەناڵی سوێس وەرگرتووە، كە لە (1869) كرایەوە، ئەو رێڕەوە ئاوییە دەستكردە، پێگەیەكی ستراتیژی لە جووڵەی دەریایی هەیە، كەناڵی سوێس بە یەكێك لە گرنترین و گەورەترین كەناڵی جیهان دادەندرێت، كورترین رێگەی نێوان ئاسیا و ئەوروپایە، درێژیەكەی (193) كیلۆمەترە، لە بەندەری بۆرسەعید دەست پێدەكات دەگاتە سوێس، درێژترین رێڕەوی ئاوییە لە جیهان.

كەناڵی سوێس لە (10% بۆ لە 15%)ی جووڵەی بازرگانی دەریایی نێودەوڵەتی دابین دەكات، بە سەرچاوەی یزندوو بۆ میسر دادەندرێت یەكەم سەرچاوەی دراوی بیانییە، لە ساڵی (2022 ــ 2023)ی دارایی داهاتەكەی نۆ ملیار و (400) ملیۆن دۆلار بوو، ئەوەش بەرزترین داهاتی ساڵانەی تۆماری كردبێت، كە بەراورد بە رابردوو لە  (35%) زیادی كردبوو.

ترسی ئاڵۆزییە بەردەوامەكان لەو ناوچەیە وڵاتە زلهێزەكان لەسەرووی هەموویانەوە ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا كاریان لەسەر چەندین رێڕەوی نوێ كردووە، كە ئاسایشیان پارێزراوتر بێت، بەڵام یسر گومانی لەو هەوڵانە هەیە، سوور لەسەر ئەوەی هیچ رێڕەوێكی دیكەی بازرگانی نییە كێبركێ لەگەڵ كەناڵی سوێس بكات و پێگەكەی وەربگرێت.

توركیا

توركیا ژمارەیەكی گەورەیە لە نەخشەی رێڕەوەكانی بازرگانی جیهانی، رێڕەوی ناوەڕاست لەنێوان چین و ئەوروپا بە توركیا تێدەپەڕێت، بە یەكێك لە رێڕەوە سەرەكییەكانی پشتێنە و رێگەی چینی دادەنرێت، ئەو رێڕەوە لەدوای جەنگی رووسیا دژ بە ئۆكراینا ناوبانگی دەركرد، ئەوەش لەو كاتە بوو كە رێگەی باكوور كە بە رووسیا تێدەپەڕی بایەخی خۆی لە گواستنەوەی كاڵا لە چینەوە بۆ ئەوروپا لەدەست دا.

ئەگەر رێڕەوی ناوەڕاست كە بە توركیا تێدەپەڕێت بەراورد بكەین بە رێڕەوی باكوور و باشوور كورتترین كات و كەمترین تێچووی هەیە، ئەوەندە هەیە دەریای قەزوین بەربەستێكی سرووشتییە لەبەردەم ئەم رێڕەوە، لە توركیا و هاوپەیمانەكانی دەخوازێت چەندین وەبەرهێنانی نوێ بكەنەوە، تاوەكوو ئەو رێڕەوە سوودی گەورەتری هەبێت.

وەك توركیا هەوڵ دەدات بۆ زیندووكردنەوەی رێڕەوی زەنگزور كە دەكەوێتە نێوان توركیا و ئازەربایجان و بە ئەرمینیا تێدەپەڕیت، ئەوەش بۆ بەهێزكردنی پێگەی ناوچەیی و پەرەپێدانی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ جیهان، ئەگەر ئەو رێڕەوە بكرێتەوە بۆی هەیە توركیا بكات بە ناوەندێكی گرنگی لۆجستی لەو ناوچەیە، كاراكتەرێكی سەرەكی لە بازرگانی جیهانی كە لە رێگەی ئەوروپا و ئاسیاوە تێدەپەڕێت.

ئەنقەرە سوورە لەسەر ئەوەی بچێتە زۆربەی رێڕەوە بازرگانییەكان لەو ناوچەیە، ئەوەش لەبەر هەژموونی ناوچەییە، لەوەش تایبەتمەندی جوگرافی و خاوەنی تۆری گواستنەوەی دەریایی و وشكانی و ئاسمانی پێشكەوتوو و توانا گرنگەكانی بەرهەمهێنانی دەقۆزێتەوە.

هندستان

كاراكتەرێكی نوێیە لەو چەند ساڵانەی رابردوو هاتۆتە پاڵ ئەو وڵاتانەی لەسەر رێڕەوە بازرگانییەكانی جیهان كێبركێیانە، ئەمەریكا هەوڵ دەدات هند بخاتە ریزی خۆی لە ململانێی بەردەوامی دژ بە چین.

هند خاوەنی رێڕەوی گواستنەوەی نێودەوڵەتی باكوور ــ باشوورە، كە بە گوێرەی رێككەوتنی نێوان رووسیا و ئێران و هندستان لە (12/9/2000) واژۆكراوە، لە ساڵانی دواتر (10) وڵاتی دیكە هاتنە پاڵی، لەوانەش ئازەربایجان و توركیا.

بەر لە ساڵێك واشنتن لە نیودلهی سەبارەت بە پڕۆژەی رێڕەوێكی نوێ كە لە مۆمبای هندستانەوە دەست پێدەكات دەگاتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا، ئەوەش بە ئامانجی زیادكردنی ئامانجی بازرگانی و دابینكردنی سەرچاوەكانی وزە و باشكردنی گەیاندنی ژمارەییە، هەریەك لە هندستان و ئەمەریكا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و سعوودیە و ئیمارات واژۆیان لەسەر كردووە.

ئەو رێڕەوە لە حاڵەتی جێبەجێكردنی رێگەی بارزگانی نێوان هندستان و ئەوروپا لە (40) كورت دەكاتەوە، واتا رۆڵی گەورەی لە نەخشەی رێڕەوەكانی بازرگانی جیهان دەبێت، هەروەها كاریگەری لە هەژموونی هەند و پێدانی كارتی دیكەی فشار دەبێت.

عێراق

عێراق چاوی لەوەیە ببێتە لایەنێكی گرنگ لە نەخشەی رێڕەوە بازرگانییەكان، بەتایبەت خاڵی بەیەكگەیشتنی نێوان كیشوەری ئەوروپا و بازاڕەكانی كەنداو و ئاسایایە، عێراق لە دێرزەمانەوە ناوەندی رێڕەوەكانی بازرگانی نێودەوڵەتی بووە، لە رێگەی وشكانیەوە لە دڵی ئەوروپاوە بۆ بازاڕەكانی دراوسێ، لە ئاسیاوە لە رێگەی دەریاوە لە رێگەی كەنداوە.

عێراق هیواخوازە سەروەرییەكانی رابردووی بگێڕێتەوە، تاوەكوو سەرلەنوێ ببێتە خاڵێك بۆ راكێشانی بازرگانیەكی نموونەیی، ئەوەش شرۆڤەی بایەخەكانی بە درووستكردنی پڕۆژەی گەورەی تایبەت بە بازرگانی نێودەوڵەتی لە سنوورەكانی و كرانەوەی زیاتری بەرەو بازاڕە كراوەكانی جیهانی  و تێكەڵبوونی بە ئابووری جیهانی فراوانكردنی كەرتەكانی خزمەتگوزاری پێدەكرێت.

عێراق ئێستا بازاڕسازی بۆ پڕۆژەی رێڕەوی بازرگانی لەژێر ناوی رێگەی گەشە دەكات، كە پڕۆژەی بەندەری گەورەی فاو و رێگەی خێرا و هێڵی ئاسنی و هێڵێ گواستنەوەی وزە لە باشوورەوە بۆ سنوورەكانی عێراق ـــ توركیا لە فیشخاپوورەوە لە خۆی دەگرێت، ئەو پڕۆژەیە (17) ملیار دۆلاری بۆ ئامادەكراوە، بە سێ قۆناغ تێدەپەڕێت، قۆناغی یەكەم لە ساڵی (2028) تەواو دەبێت، قۆناغی دووەم لە ساڵی (2033) تەواو دەبێت، قۆناغی سێیەم لە ساڵی (2050) تەواو دەبێت.

رووسیا

یەكێكە لە دیاترین لایەنە كارەكان لە دۆسیەی رێڕەوە بازرگانییەكان، رووسیا بە رێگەی ڕێڕەوی باكوو ــ باشوور تێدەپەڕێت، كە وایكردووە رووسیا هەمیشە بگاتە ئاوەكان لە رێگەی توڕێك رێگەی وشكانی و هێڵی ئاسنی و هێڵەكانی هاتوچۆی دەریایی.

ئەو رێڕەوە پەیوەندییەكانی نێوان رووسیا و ئێران و هندستان و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقازی بەهێزتر كردووە، بە جۆرێك لە رێگەی ئێرانەوە پایتەختەكانی رووسیای باكوور و شار و بەندەری سان بترۆسبۆرگ و بۆمبای پایتەختی بارزگانی و دارایی هندستان پێكەوە دەبەستێتەوە.

لە ئەنجامی سزا سەپێندراوەكانی ئەوروپا بەسەر مۆسكۆ رووسیا دەستی بە بونیادنانی دوو هێڵی نوێی جیاواز كرد بۆ گواستنەوە، كە ئاسیا و ئەوروپا پێكەوە دەبەستێتەوە، ئەوەش بۆ لاوازكردنی ئەو سزایانەیە، بۆیەش كار لەسەر بەهێزكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ چین و ئێران و توركیا بە پلەیەك كەمتریش لەگەڵ هندستان دەكات، وەك دەردەكەوێت كە چوونە پاڵ رۆژئاوای هەڵبژاردووە.

لە ئەنجامی بایەخی ئەو وڵاتانە بە درووستكردنی پڕۆژە گەورەكان لە رێگەی بەكارهێنانی سنوور و رێڕەوەكان لە بەرژەوەندی ئابووری و سیاسی و ئەمنیان ململانێی گەورەی  ناوچەیی و جیهانی سەری هەڵداوە، ئەوەشە شرۆڤەی لە پەككەوتنی زۆربەی ئەو پڕۆژانەی پێدەكرێت، سەرەڕای ئەوەی لە هەمان كاتدا دەرفەتە بۆ كردنەوەی ئاسۆ و دەرگاكانی گەشەی ئابووری و هاوسەنگی جیۆسیاسی لە جیهان. 

سەرچاوە: نون پۆست