Nuce Logo

ئا: سنوور یاسین

پێشەکی

پشتگوێ خستن زمان و مافی کورد، مێژوویێکى درێژى هەیە لەتورکیا. سەرهەڵدانی پرسی کورد دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عوسمانییەکان و دروست بوونی دەوڵەتی کۆماری تورکیا لە (1923) دا، کە بنچینەی (دەوڵەت – نەتەوە)ـی بۆ خۆی هەڵبژارد و وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ هاتەکایەوە، هەروەها سیستەمی سیکولاری و پەیڕەوکردنى سیستەمی کەمالیزمی هەڵبژارد، ئەم سیسەتەمە بڕوای بە یەک وڵات و یەک نەتەوە هەبوو. 

قۆناغەکانى پرۆسەى ئاشتى لە تورکیا

پرۆسەی ئاشتی دواى مێژوویەک لە نکۆڵیکردن، چەوساندنەوە، پشتگوێ خستن و چەندین هەنگاوی تر دێن کە بەرامبەر بە کورد نراون، لە ساڵی (1993)وەڕا، لە سێ قۆناغی جیاوازدا هەوڵی چارەسەرکردنی پرسی کورد دراوە، دیارترینیان لەئاداری (2013) تاوەکو تەمموزی (2015) بوو، تواندرا چەکەکان بێدەنگ بکرێن و گفتوگۆی ئاشتییانە پەیوەست بە پێدانی مافی كورد بەتایبەتی و پرسی کورد بە گشتی بکرێت.

دوای هەوڵەکانی قۆناغی یەکەمی پرۆسەى چارەسەرکردنى کێشەى کورد لە سەردەمی تورگوت ئۆزال، سەرۆک کۆماری تورکیا لە (1993)دا، قۆناغی دووەم لەسەردەمی نەجمەدین ئەربەکان، سەرۆک وەزیرانی تورکیا لە (1996) دێت، واتە دوو هەوڵى چارەسەرى دراوە، بەڵام بەبێ ئەوەى ئەنجامێکى دیارى هەبێ پرۆسەی گفتوگۆ و دانوستاندنەكان بە هۆكاری جیاواز وەستێندران.

قۆناغى سێیەمى هەوڵى چارەسەرى کێشەى کورد لە (2013) وە تا (2015) لەسەردەمى ئاک پارتى دەست پێدەکات، تێیدا گفتوگۆکان شەفافتر بەڕێوە چوون، هەر زوو بەشێك لە ناوەڕۆكی دانوستاندنەكان ڕاگەیێندرا و ڕای گشتی لە هەنگاوەکان ئاگادار کرایەوە.

ڕۆڵی میدیا لە پرۆسەی ئاشتی دا

میدیاکان بە هەموو جۆرەکانیانەوە ڕۆڵی گرنگ، کاریگەر و بەرچاویان هەیە بۆ برەدان بە ئاشتی جیهانی، ئەرکی میدیایە بایەخ و تایبەتمەندی زیاتر بدات بە هەواڵانەی پەیوەندیدارن بە پرسی ئاشتی و لە خزمەت ئەم بابەتەدان. میدیاکان لە ڕێگەی جیاوازەوە دەتوانن بایەخ بە ئاشتی بدەن و وەک بابەتێکی سەرەکی کاری زیاتر و زیاتری لەسەر بکەن، بۆ نموونە چەندین کۆڕ، سیمینار، کۆنفڕانسی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، وۆرکشۆپ و چالاکی جۆراوجۆر دژی تووندوتیژی و فەراهەم بوونی ئاشتی ئەنجام دەدرێن لەلایەن ڕێکخراوە جیاوازەکانی کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی، ئایینی، نەتەوەیی ....هتد. هەموو ئەم چالاکییانە لەلایەن میدیاکانەوە ڕوماڵ دەکرێن و دەگوازرێنەوە، بۆیە میدیاکان دەتوانن یارمەتیدەر و ڕێگە خۆشکەر بن لە بڵاوکردنەوەی پەیامی خۆشەویستی، ئارامی و ئاشتی و لێك نزیكردنەوەی لایەنە ناكۆكەكان. 

لێکۆڵینەوەکان جەخت لەوە دەکەنەوە، "لە سەدەی (21)دا، میدیا میتۆد و داهێنانی جیاواز بەکاردەهێنێت بۆ بەدەستهێنانی چیرۆکی ڕاستەقینە بۆ هەواڵەکان. میدیاکان چیرۆکە ڕاستەقینەکان دەگوازنەوە بۆ جەماوەرەکەیان لە حاڵەتی ناکۆکی و جەنگدا. میدیا بە هەمان شێوە بەشی سەرەکی دیاریکردنی کێشەکە دەگرێتە ئەستۆ بە یارمەتی پەیامنێران لەسەر ئاستی نزیک، گشتی و جیهانی. باسکردنی ئاشتی لە میدیاوە کەش و هەوایەکی ئەرێنی دەڕەخسێنێت، هاوتا دەبێت لەگەڵ ستراتیجی جۆراوجۆری ئاشتی. لەگەڵ سەرهەڵدانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و دەستگەیشتنی زیاتری تەکنەلۆجیا و فراوانبوونی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هەندێک لایەنی ڕۆژنامەگەری ئاشتی بەکاردەهێنرێن. لەوانە شەفافکردنی ناکۆکیەکان، دەنگدان بە هەموو لایەنەکان، هەڵوەستە کردن لەسەر پرسە مرۆییەکان، ئاشکراکردنی ناڕاستییەکان لە هەموو لایەک، و جەختکردنەوە لەسەر ئازارەکانی هەموو کەس و لایەنێک و پیشاندانیان، لەوانە ژنان، بەساڵاچووان، منداڵان و ئەوانەی کە کەسیان نییە قسەیان بۆ بکات. ڕۆژنامەنووسان و بینەر و خوێنەرەكانیان دەتوانن بە بەکارهێنانی ڕۆژنامەگەری ڕاستەقینە ئاشتیخوازانە زانیاری باشتر لەسەر ناکۆکی و گەیشتن بە چارەسەری ئاشتیانە بەدەست بهێنن".[1]

سەبارەت بە پرسی ئاشتی و چۆنییەتی کارکردنی میدیاکان لەسەر ئەم پرسە هەستیارە، بۆ بڵاوکردنەوەی، ڕووماڵ کردنی بە شێوەیەکی چالاکانە و بەربڵاو پێویستە هەڵوەستە لەسەر دوو خاڵ بکەین، "یەکەمیان پەیوەستە بە ئازادی میدیاکان و ڕادەی توانایان بۆ زیەتر ئاسانکردنی پرۆسەکە، خاڵێکی تر بریتییە لەوەی کە ئایا میدیا جیاوازەکان تا چەند ڕێگەدراون شیکردنەوە بۆ بابەتەکە بکەن، ناوەڕۆکی گوتارەکان، کۆبوونەوەکان و ڕیککەوتنەکان بڵاو بکەنەوە، چوارچێوەیەکیان بۆ داندراوە لە کارکردنیان لەسەر ئەم پرسە [2].

باسکردنی پرۆسەی ئاشتی لە میدیاکاندا

بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی وڵات بەرەو سەرکەوتن و ئاشتەوایی هەمیشەیی ببات، دەبێت دان بە هەموو لایەنەکانی پرسی کورد بنێین و شیکردنەوە بۆ لایەنە جۆراوجۆرەکان بکرێت، لایەنە کۆمەڵایەتیەکانی کێشەکە پێویستە شانبەشانی لایەنە سیاسی و یاسایییەکان چارەسەر بکرێن بۆ سەرکەوتنی پرۆسەكە. لەوانەیە ئاسان نەبێت کە سیاسەتێک بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی لە یەک کاتدا لایەنی کورد ڕازی بکات و لە لایەن تورکیاشەوە پەسەند بێت، هەروەها پێویستە هەنگاوەکان بە گوێرەی کۆمەڵگاش بێت و ئەوان ئاگاداریان هەبێت.

لە کاتێکدا دەبێت هەموو کۆمەڵگا ڕۆڵی خۆی بە ئەرێنی لە پرۆسەی ئاشتیدا بگێڕێت، "بەڵام لایەنە دانووستاندن کارەکانیش بێ بەش نین لەم ئەرکە و گەورەترین ڕۆڵ دەکەوێتە ئەستۆیان. واتە دەوڵەت و بزووتنەوەی سیاسی کورد. گرنگترین ئەرکیان هەنگاونان بۆ پاڵپشتیکردنی یەکتر جگە لە بەشداریکردن لە دانوستاندنەکان. کارەکتەرە سەرەکییەکانی هەردوولا (لایەنی تورکی و لایەنی کوردی) دەبێت ڕایگشتی کۆمەڵگا لەبەرچاو بگرن. لەگەڵ ئەوەشدا، چەندین دامەزراوەی تر لەوانە زانکۆکان، میدیا و ڕێکخراوە ناحکومییەکان دەتوانن و پێویستە ڕۆڵی خۆیان بگێڕن بۆ هاندانی لایەنە دانوستانکارەکان و ڕازیکردنی ڕای گشتی" [3].

یەکێک لە ڕووداوە گرنگەکانی قۆناغی سێیەمی پرۆسەی ئاشتی لە (2013) کۆبوونەوەی ئەردۆغان بوو لەگەڵ سەرۆک مەسعود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان کە لە (16) ی تشرینی دووەمی (2013) لە دیاربەکر بەڕێوەچوو. ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕایگەیاند، "بە تەنیا باس لە گرنگی پرۆسەی ئاشتی بۆ وڵاتەکەمان ناکەین، بەڵکو باس لە پرۆسەی ئاشتی دەکەین بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئامانجمانە ببینە هێزێکی نەرم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی، نەک تەنها چارەسەرێکی ئاشتیانە بۆ کێشەی کورد لە تورکیا بدۆزینەوە"  [4].

جەنگیز چاندار نووسەر و رۆژنامەنووسی ناسراوی توركیا دەڵێت، "دانوستاندەکان لە کۆتایی (2000) و سەرەتای (2010) دا زیاتر بە بەشداری سەرکردە کوردەکانی هەرێمی کوردستان بووە، ئەوان ڕۆڵی نێوەندگیریان گێڕاوە لە قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسەی ئاشتی دا" [5]. 

چاندار دەشڵێت، "سەرکردە کوردەکان پشتگیری رێککەوتنی تورکیا لەگەڵ پەکەکەیان دەکرد. سەرۆک جەلال تاڵەبانی لە نێوان ساڵانی (2006) و (2008) دا چالاکانە بەشداری گفتوگۆکانی پەکەکە و تورکیای کرد. هەروەها سەرۆک مەسعوود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەشداریان لە هەوڵی جیاوازدا کرد بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پرسی کورد و هەوڵەکانی چارەسەری ئاشتی، هەوڵی باش و کاریگەر دراون لە ڕێگەی سەرکردە کوردەکانەوە".

هەروەها نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پرۆسەی ئاشتی (2013-2015)، "ڕۆڵی گرنگ، کاریگەر و پۆزەتیڤی هەبوو بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد، هەوڵدان بۆ دیالۆگ، کۆبوونەوەی جیاواز، گەیشتن بە ڕێککەوتن و لێک نزیک بوونەوەی هەردوولا. بەردەوام دووپاتی دەکردەوە هەرێمی کوردستان بەردەوام دەبێت لە هاوکاریکردنی پرۆسەکە" [6].

توێژینەوەی جیاواز ئەوە ئاشکرا دەکەن چارەسەری کێشەی کورد و پرسی کورد پێویستی بە، "هەنگاونانی پێویست و گرنگ هەیە لە لایەن لایەنە کوردەکان و لایەنی تورکی، پێویستە هەردوولا بۆچوونە جیاوازەکان لێک نزیک بکەنەوە و دڵنیابن لەوەی پرۆسەی ئاشتی ناتوانێ بگاتە ئامانجی دیاریکراوی خۆی تاوەکو نەگەن بە چارەسەرێکی سیاسی کە بۆ هەردوولا گونجاو بێت"  [7].

دەرئەنجام

نەمانی ترس و پشتیوانی هاووڵاتیان  بۆ پرۆسەکە زۆر گرنگ بوون، ئاگربەست کە لە کۆتایی (2012)دا لەلایەن پەکەکەوە ڕاگەیەندرا و پەیوەست بە بڕیار و سیاسەتەوە کە تا تەمووزی (2015) بەردەوام بوو، یەکەم قۆناغی کشانەوەی گەریلاكان و سوپا هەنگاوێکی گرنگ بوو، دەرچوونی یاسایەکی چوارچێوەیی بۆ بڕیارەکه له (2014)دا، گفتوگۆی نێوان لایەنەکان گەڕان و هیوای چارەسەر و تورکیا گەیشتووەتە پێگەیشتنێکی دیاریکراو لە ئەزموون. ئەگەرچی ململانێکان بۆ ماوەی زیاتر لە (30) ساڵ بەردەوام بوو، بەڵام لە (15) ساڵی ڕابردوودا هەوڵەکان بۆ چارەسەرکردن و لە دەساڵەی ڕابردووش، قۆناغی پەیوەندییەکان و دیالۆگ و گفتوگۆکان بەرەوپێشچوونی جێگیر هەبووە. ئەم قۆناغە گۆڕانکارییەکی گرنگ بوو لە پەیوەندییە سەرەتاییەکانەوە بۆ ڕێککەوتنی دۆڵمەباخچە و گەڕان بەدوای چارەسەرێک بۆ مافی كورد لە توركیا. چاوەڕوانییەکان و تەنانەت چوارچێوە و تێگەیشتنە بەردەوامەکان زۆر زیاتر و بەهێزتر بوو لە قۆناغی سێەمی پرۆسەی ئاشتی. ئاشکرایە پرۆسەی گۆڕانکاری ڕیشەیی و بنچینەیی لە تورکیادا  پەیوەستە بە پەرەسەندنی پرسی کورد لە ناوخۆ هێنایە كایەوە، هەروەها پەرەسەندنی سیاسی و دەنگی دەنگدەران و هاوسەنگی هێزەکان گرنگ و کاریگەرێکی بەهێزی گەڕاندەوە بۆ لایەنەكان، لێ ئەم قوناغەش بە هۆی هەندێ هەنگاوی توندوتیژی لەلایەن پەكەكە و سوپای توركیا لەلایەك و پەشیمان بوونەوەی حكومەتی ئەوكاتی توركیا لە جێبەجێكردنی بەشێك لەو بەڵینانەی دایبوو بە كورد، جارێكی دیكە پڕۆسەی ئاشتی وەستاندەوە.

[1]- (PDF) Role of news media in the peacebuilding process (researchgate.net)

[2]file:///C:/Users/HP/Desktop/Representation%20of%20Terror%20and%20Ethnic%20Conflict%20in%20the%20Turkish%20Press:%20An%20Analysis%20of%20the%20Peace%20Process%20(tandfonline.com)

[3]-Turkey’s%20Kurdish%20Question%20and%20the%20Peace%20Process,%20Commentaries%20Yılmaz%20Ensaroğlu%20|%20Insight%20Turkey - Search (bing.com) 

[4]From%20resolution%20to%20resecuritization:%20populist%20communication%20of%20the%20AKP’s%20Kurdish%20peace%20process%20in%20Turkey%20|%20New%20Perspectives%20on%20Turkey%20|%20Cambridge%20Core - Search (bing.com)

[5]- Iraqi Kurdistan and the Turkey-PKK Conflict – Kurdish Peace Institute

[6]- Iraqi Kurdistan and the Turkey-PKK Conflict – Kurdish Peace Institute

[7]- What is next for Turkey’s Kurdish peace process? | Kurds | Al Jazeera