Nuce Logo

لە دواى ناوەراستى سەدەى (19) هەنگاوەكانى گۆڕانكارى لە توركيا دەستى پێكرد، يەكێك لەو گۆڕانكارييانە بەكارهێنانى پيتى لاتينى بوو لەبرى پيتى عەرەبى، زياتر لە (40) ئەو بابەتە بەكراوەيى ماوە، لە دواى جێگيربوونى لەسەر دەسەڵات كەمال ئەتاتورك بە بڕيارێكى فەرمى پيتى عەرەبى بە پيتى لاتينى بۆ زمانى توركى  گۆڕى، ئەوەش ناونرا  كودەتاى زمان لە توركيا، كە بەو هۆيەوە دابڕانێكى تەواوى كرد لە توراسى عوسمانى، كە پێشتر بە پيتى عەرەبى دەنووسرا. 

مونيف پاشا يەكەم كەس بوو باسى لە گۆڕينى پيتى عەرەبى بۆ لاتينى كرد

سەرەتاى گفتوگۆكان

لەسەرەتاى ساڵى (1860) چاپەمەنى مۆدێرن هاتە ناو دەوڵەتى عوسمانى، رۆشنبيرانى ئەو سەردمە ئامێرى چاپەمەنيان بە داهێنانێكى نوێ دادەنا، دەستيان بە گفتوگۆ لەسەر نووسين و خوێندنەوە و زمان و فێركردن و پرسە رۆشنبيرييەكان كرد، لەو قۆناغە گفتوگۆكان لەسەر دەستكاريكردنى بەكارهێنانى پيتى عەرەبى، بەدواى دۆزينەوەى جێگرەوەيەك دەگەڕان بۆ ئەو پيتە عەرەبيانە، مونيف پاشابوو لە ساڵى (1862) يەكەم كەس بوو لە كۆنگريەك چەند تيبينييەكى سەبارەت بە قوورسى نووسين بە زمانى پيتى عەرەبى خستەڕوو، داواى كرد بەدواى چارەسەرى ئەو كێشەيە بگەڕێن، بۆ ئەوەى پڕۆسەى فێركردن ئاسانتر بێت، هەروەها باسى لەو هۆكارانەكرد، كە بووينە بەربەست لەبەردەم پڕۆسەى فێركردن، كە ئەوانە هەندێك لەو هۆكارانە بوون: 

يەكەم، وشەى عەرەبى بەهۆى نەبوونى فەتحە و كەسرە و حەرەكاتى تر، دەكرێت بەچەند جۆرێكى جياواز بخوێندرێتەوە.

دووەم، ناتواندرێت جياوازى لەنێوان وشەكان و ناوەكان بكرێت، ئەوەش دەبێتە هۆكارى نەزانى ماناكانى.

سێيەم، ناتواندرێت جياوازى لە نێوان ناوى كەسەكان و قسەيەكى تر بكرێت، بەهۆى نەبوونى پيتى گەورە، بەپێچەوانەى زمانە لاتينييەكان.

چوارەم، ئەوروپييەك دەتوانێت بە ئاسانى لە تەمەنى شەش ساڵى و حەوت ساڵى بە ئاسانى فێرى نووسين و خوێندنەوە بێت، چونكە ئەو بەربەستانەى رووبەڕووى كەسێكى عوسمانى دەبێتەوە، رووبەڕووى ئەوروپييەك نابێتەوە.

پێنجەم، هاونيشتيمانييەكانى عوسمانى گيرۆدەى بەربەستى گەورە بۆتەوە لە فێربوون خوێندنەوە بەهۆى بەربەستەكانى نووسين.

شەشەم، گەلانى تر لە پرۆسەى چاپكردنى كێت تەنيا پێويستيان بە نزيكەى (30 بۆ 40) نيشانە هەيە، بەڵام عوسمانى پێويستى بە سەدان ئاماژە هەيە، ئەوەش ئەو پڕۆسەى زۆر ئاڵۆزتر كردووە.

بەمجۆرە ئەو گفتوگۆكيانە بەردەوام لە ناوەندەكان دووبارە دەكرانەوە، بۆئەوەى بتوانن كارى لەسەر بكەن، پەيوەستيان كردەوە، بە بوارى فێركردن لە قوتابخانەكانى ئەو كاتەى دەوڵەتى عوسمانى.

جووڵاندنى رايگشى

لە ساڵى (1869) پرسى رايگشتى وروژێندرا، يەكێك لە لايەنگرانى (كۆمەڵەى لاوانى توركيا) بابەتێكى لە رۆژنامەى (حورەيەت) بڵاوكردەوە كە لە لەندەن دەردەچوو، رەخنەى لە پڕۆسەى خوێندنى منداڵان لە قوتابخانەكانى توركيا گرت، پڕۆسەكەى بەراود كردبوو بە قوتابخانەى ئەرمەن و يۆنان و جوو، كە لە ماوەى شەش مانگ منداڵانان لە قوتابخانەكانيان دەتوانن فێرى خوێندنەوەى رۆژنامە، بە ساڵێكيش فێرى نووسينى نامە دەبن، بەڵام قوتابيانى موسڵمان چەندين ساڵ دەخوێنن ناتوانن بە باشى رۆژنامەيەك بخوێننەوە. 

باڵيۆزى ئێران دژ بە پيتى عەرەبى بوو

لەدواى ئەو نووسيينە، ماڵكۆم خان، باڵيۆزى ئێران بابى عالى بەزمانى فارسى بۆ ئەو رۆژنامەيە رەوانەكرد، لەو نووسينە سەبارەت بە بەربەستى نەگەيشتنى موسڵمانان بە رۆژئاوا و لاوازى و هەژارى و ئاڵۆزييەى جيهانى ئيسلامى بە پيتەكانى زمانى عەرەبي بەستبۆوە. 

دواى ئەوە ناميق كەمال وەڵامى باڵيۆزى ئێرانى داوە، كە پيتەكانى زمانى عەرەبى لەو دواكەوتووييە بەرپرس نيين.

لەدواى ئەو گفتوگۆيانە دەوڵەتى عوسمانى بە فەرمى لە ساڵى (1876) وەك وەڵامدانەوەيەك بۆ خواستى گەلى تورك لە دەستوورى وڵاتەكەى زمانى فەرمى دەوڵەتى كردە  توركييە. 

لە (1878) ناميق كەمال جارێكى تر لەسەر كێشەكانى زمانى توركى و پيتى عەرەبى نووسى، دانى بەهێندێكيان دانا، وەك نووسين لە راستەوە بۆ چەپ، بەڵام پێيوابوو ئەو پيتانە دەبێت دەستكارى بكرێن، نەك بگۆڕدرێن و لابدرێن.

ئەو هەنگاوانە رێگەى خۆشكرد، كە لە ساڵى (1911) پيتى لاتينى لەبرى تيپى توركى بەكار بێت. 

لە ساڵى ساڵى (1914م) لە گۆڤارێك پێنج بابەت لە گۆڤارێك بەناو ئازادى فيكرى بڵاوكرايەوە كە قليج زادە پێشنيازى ئەوەى كردبوو، كە دەتواندرێت هەنگاو هەنگاو پيتى لاتينى بە كاربێت، جەختيشى لەسەر ئەوە كردبۆوە، كە دەبێت ئەو گۆڕانكارييە هەر بكرێت، بەڵام پارتى فەرمانڕەوا كە لە كۆمەڵەى ئيتحادوتەرقى بوو، بەهۆى ئەو بابەتانە گۆڤارەكەى قەدەغەكرد.

هەرچەندە پێشتر كەمال ئەتاتورك ئەو ماوەى كە لە سووريا لە ساڵانى (1905م-1907) بايەخى بەو پرسە دابوو، لە ساڵى (1922) جارێكى تر هەمان بابەتى لەگەڵ خاليد ئەديب باسكردەوە، ئەديب پێى گوتبوو، ئەو گۆڕانكارييە پێويستى بە رێكارى توندوتۆڵ هەيە.

كاتێكيش حوسێن جاهيد لە كۆبوونەوەى دەستەى رۆژنامەوانى لە (1922) لێى پرسى بۆچى بڕيار لەسەر پيتى لاتينى نادەى، لە وەڵامدا گوتى، "ئێستا وادەى نييە."

لە ساڵى (1923) بۆ يەكەمجار لە كۆنگرەى ئيزمير بۆ بوارى ئابوورى پێشنيارى گۆڕينى پيتى لاتينى كرا، بەڵام لەلايەن كازم كارا بەكير، كە يەكێك بوو لە كەسايەتييەكانى جەنگى سەربەخۆيى و دۆستى ئەتاتورك رەخنەى توندى لەو پێشنيارە گرت، هۆشدارى دايە ئەتاتورك لە گۆڕينى ئەو پيتانە، كە نەوەكانى داهاتوو ناتوانن توراسى تورك بخوێننەوە.

لە مانگى تشرينى دووەمى ساڵى (1928) كەمال ئەتاتورك بڕيارى (1353)ى دەركرد، بەگوێرەى ئەو بڕيارە نووسينى توركى لە پيتى عەرەبييەوە گۆڕا بۆ پيتى لاتينى، بەكارهێنانى زمانى عەرەبى قەدەغە كرا، چەند ليژنەيەك پێهات ئەركيان ئەوە بوو زمانى توركى لە وشەى عەرەبى پاك بكەنەوە.