Nuce Logo

تا ئێستا ئەو گفتوگۆيانە لەسەر پەيماننامەى لۆزان بەردەوامە، هەندێك خەڵك پێيانوايە سەركەوتنێكى گەورەيە لەدواى پەيماننامەى سيڤەر، هەندێك پێيوايە شكستى سەر مێزى گفتوگۆيە و پەيماننامەى نيشتيمانى خستە مەترسييەوە.

پەيماننامەى نيشتيمانى چييە؟

پەيماننامەى نيشتيمانى، واتا (سوێندى نيشتيمانى) بريتييە لەو دەقەى پەرلەمانى عوسمانى لە دانيشتنێكى نيهێنى لە (28) شوباتى ساڵى (1920) گەڵاڵەى كرد، كۆمەڵێك كەس لە پەرلەمان نووسيان پێيان دەگوترا، رزگارى نيشتيمانى، ئەو دەقە سنوورى تورکیاى لە شەش ماددە ديارى كردووە.

ئەو سنوورانەى ئەوكات داندراوە، نزيكە لە سنوورەكانى ئێستاى توركيا، لەگەڵ مووسڵ و كەركووك و باتۆمى، ئەو پەيماننامە رۆژێك دواى قبووڵكردنى دانيشتنە نهێنييەكە بۆ جيهان ئاشكرا كرا.

لە كاتى راگەياندنى ئەو دەقە بەريتانيا هەڵيكوتايە سەرپەرلەمان و بەرپرسانى پەيمانى نيشتيمانيان دەستگيركرد، رەئوف ئۆريايان لەگەڵ بوو، ئەو كەسانە بۆ ماڵتا دوورخرانەوە.

ئەفسانەكانى پەيماننامەى لۆزان: ناوەڕۆكە نهێنييەكەى و ساڵى (2023)

هيچ ماددەيەكى نهێنى لە ناوەڕۆكى پەيماننامەى لۆزان نييە، چونكە ناكرێت پێشێلى (پرەنسيپەكانى ويلسۆن)ى كرد بێت، كە ئەمەريكا پێشنيارى كردبوو، رۆڵى گرنگى لە بردنەوەى جەنگ هەبوو لە گفتوگۆكان، كە بەريتانياش لەو گفتوگۆيانە بەشدار بوو.

ماددەى يەكەم لەم بنەمايانە، كە لە (1918) راگەێندرا، بريتييە لە نەبوونى ماددەى نهێنى لە پەيماننامە نێودەوڵەتييەكان، ياخود نەبوونى پەيماننامەى نهێنى نێودەوڵەتى، تەنانەت ئەگەر هەندێك ماددەى نهێنيش هەبێت، پێويستە پەرلەمان رەزامەندى لەسەر دەبڕێت، بەڵام ئەگەر پەرلەمان دانيشتنى نهێنى بۆ ئەو بەمەستە بكات، ئەوە تۆمارەكان بە نهێنى داناندرێت، هيچ تۆمارێك ياخود بەڵگەنامەيەك، يا ياداشتێك لەسەر ئەو بانگێشانە نييە، تا ئێستاش هيچ شتێك دەرنەكەوتووە ئەوەى هەيە تەنيا پێشبينييە، جگە لەوەش هيچ بەڵگەنامەيەكى فەرمى نييە ئاماژە بەوە بكات ئەو پەيماننامەيە تا ساڵى (2023) ياخود مێژووێكى تر كارا دەبێتەوە، هۆكارێكى دروستيش نييە بڕوا هەبوونى بكرێت، ئەگەر هەبێت ئەوە توركيا قبووڵى دەكات، لەو كاتەوەى ئەو پەيماننامەيە واژۆكراوە، ئەو ئەفسانەيە نەوە بۆ دواى نەوە بەشێوەى تيۆرى پيلانگێڕى دەگوازنەوە، تا ئەمڕۆش قسەى لەسەر دەكەن.

تاپۆى موڵكدارى گەلێك 

پەيماننامەى لۆزان كە داندرا، لە (1912 تا 1922) شەڕى بەڵكان و ناسەقامگيرى بوو، پاشان جەنگى جيهانى يەكەم، پاشان خەباتى نيشتيمانى، لە نۆى ئەيلوولى (1922) سوپا بە سەكردايەتى مستەفا كەمال پاشا چووە ناو ئيزمير، ئەركى خۆى جێبەجێكرد و بە هێزەوە لەسەر مێزى گفتوگۆ دانيشت، بۆ ئەوەى داهاتووى وڵات و گەلى توركيا مسۆگەر بكات.

لەگەڵ رێككەوتنى مۆدانيا سوپاى يۆنانى لە رۆژئاواى رووبارى مێرچ كشايەوە، بەڵام سەربازانى تورك و هاوپەيمانەكانى لە دەوروبەرى گەروەكە بوون، تا رێككەوتنى ئاشتى واژۆ  نەكرا شوێنەكانيان جێنەهێشت، بۆيە ئەگەر نەگەيشتبونايە چارەسەرى مامناوەندى كۆتايى، ئەگەر هەبوو جەنگ دەستپێ بكاتەوە.

لە ماوەى (40) رۆژ لەنێوان رێككەوتنى مۆدانيا و سەرەتاى دانوستاندنەكانى لۆزان دەوڵەتى عوسمانى بە فەرمى كۆتايى پێهات، دياريكردنى ئەو بنەمايانەى كە كۆمارى توركياى نوێى لەسەر دادەمەزرێت لە پەيماننامەى لۆزان دياريكرا.

هەريەك لە كەمال ئەتاتورك و عيسمەت ئينۆنۆ دەيانويست لە دانووستاندنەكان بەهێزترين هەنگاو بهاوێن، بۆ ئەوەى ئەو رێككەوتنە زۆرترين دەستكەوتى بۆ توركيا تێدا بێت، بەڵام دانووستاندانەكان و هەوڵە ديپلۆماسييەكان لە لۆزان واى پێويستكرد لايەنەكان لە هەندێك بوار سازش بۆ يەكترى بكەن.

بەبەراورد لەگەڵ پەيماننامەى سيڤەر، ئەو ئەنجامەى لە لۆزان بەديهات سەركەوتن بوو، بەڵام لەكاتى چاوخشان بە ئامانجە سەرەكييەكان هەندێك كەموكوڕى هەيە، لە راستيدا شاندى توركيا ئەزموونى پێويستيان لە ديپلۆماسييەت نەبوو، چونكە رووبەڕووى زۆرترين ئەو سياسيە دڵڕەق و ديپلۆماسيانەوە بوونەوە، كە ژيانيان لە كاروبارى دەرەوە لە ئينگلتەڕا و فەرەنسا بەسەر بردووە.

عيسمەت ئينۆنۆ تەمەنى (39) ساڵ بوو، جلكى سەربازى داكەند و بۆ لۆزان رۆيشت، قورسايى و بەرپرسيارێتى لەسەر شان بوو، نەك تەنيا لە پەيماننامەى نيشتيمانى، بەڵكو لە زۆربەى پرسە زيندووەكانى تر، وەك سازشكردن و قەرزەكانى عوسمانى و كەمينەكان لە كۆمارى نوێ.

لە ساڵى (1973) لە كەناڵى (TRT) و لە بيرەوەرييەكانيشى باس لەوە دەكات، هەرچەندە ئەزموونى كەم بوو، بەڵام رەخنەى لە شێوازى دانيشتنەكە و وتارى دەستپێكردنى دانووستاندنەكانى لۆزان گرت، ئەوەش وايكرد خەريك بوو جەنگ لە دژى بەرەى هاوپەيمانەكان لەگەڵ شاندەكە دروست بێت.

خاڵە گرنگەكانى پەيماننامەى لۆزان

سنوورى دياريكراو لە رێككەوتنامەى واژۆكراوى ئەنقەرە لەگەڵ فەرەسيەكان قبووڵكرا. لەبەر يەكنەبوونى بۆچوونەكان لەسەر پرسى موسڵ، بەريتانيا و توركيا لە داهاتوو دانوستاندن لە نێوان خۆيان دەكەن، بە ئەو پرسە بەردەوام بوو.

توركيا هەموو هەوڵە نێودەوڵەتييەكانى خستەگەڕ، بەڵام لەكۆتييدا دەستبەردارى خواستەكانى بەرانبەر موسڵ بوو، بە رێككەوتنى سنوورەكان و پاراستنى مافى دراوسێيەتى لە نێوان توركيا و ئينگلتەرا و عێراق لە ساڵى (1926) واژۆكرا، ئەوەش لەبەر هۆكارى دەرەكى و ناوەخۆيى بوو.

ئەو سنوورانەى لە ميانەى وەستاندنى شەڕ لە مۆدانيا دروستبوو، بووە سنوورى فەرمى توركيا و يۆنان، شوێنەكانى وەك وێزگەى كاراگاچ و بۆسناكوى وەك قەرەبووى جەنگ بە توركيا درا، لەبەر ئەو زيانانەى يۆنان لە رۆژئاواى ئەنادۆڵ لە توركياى دابوو.

هەروەها هەژموونى يۆنان لەسەر دوورگەكانى ميديللى، ليمنى، ساكيز، سەمادريك، سيسام، ئەهيكيريا بەمەرجى بەكارنەهێنانيان بۆ ئامانجى سەربازى قبووڵكرا، هەروەها ئەو دەسەڵاتى يۆنان بۆ سەر ئەو دوورگانە لە پەيماننامەى ئەسينيا گوازرابۆوە، كە لە ساڵى (1913) لەگەڵ عوسمانييەكان واژۆيان كردبوو، لەو كاتەوە دوورگەى بوزجا ئەدا، گوكشە ئەدا، تافشان كە كەمتر لە سێ ميل لە توركيا دوورن بووە موڵكى توركيا، هەروەها (12) دوورگە مايەوە پێشتر بەكاتى بەگوێرەى پەيماننامەى ئۆشى لە ساڵى (1912) لە بەرانبەر چەكدانان درابووە لە ئيتاڵيا بەشێوەيەكى كاتى درابووە ئەو وڵاتە.

بەگوێرەى پەيماننامەى لۆزان پێويستە توركيا نيمچە سەربەخۆيى بداتە گۆكشيادا و بۆزكادا، بەڵام توركيا ئەو مەرجەى بەڕەهايى جێبەجێ نەكرد.

قبووڵكردنى هەموو كەمينەكان وەك هاونيشتيمانييە توركەكان، تێبنى دەكرێت لەو دەقە هيچ تايبەتمەندييەكى ئەرێني و كەموكوڕى لەو مافانە نييە، لەگەڵ ئەوەشدا لەو پەيماننامەيە باس لەوە كراوە حكومەتى توركيا تێچووى شوێنەكانى پەرشتى تايبەت بەخۆيان و قوتابخانە و دەزگا كۆمەڵايەتييەكان و دەزگا هاوشێوەكانيان بگرێتە ئەستۆ.

بڕياردرا توركەكانى يۆنان لەگەڵ يۆنانييەكانى ئەنادۆڵ ئاڵوگۆڕ پێبكەن. 

ــ سنوورى توركيا ـــ ئێران كە ماوەى (400) ساڵ بوو هەبوو، دەستكارى نەكرا.

ــ قسەكردن لەسەر خۆرادەستكردن بەتەواوى هەڵوەشێندراوە.

ــ سازش لە هەندێك قەرەبووى جەنگ كرا.

دامەزراوەى (قەرزى گشتى) هەڵوەشێندراوە، كە لەدەستى خەڵكانى بيانى بوو، سەرپەرشتى و رێخستنى  قەرزەكانى دەرەوەى دەوڵەتى عوسمانيان دەكرد، قەرزەكان بەسەر ئەو وڵاتانەى دەوڵەتى عوسمانيان بەجێهێشت دابەشكرا، دان بەبەشێك دەگەڕاوە بۆ توركيا بۆ ئەوەى بەشێوەى بەش بە دراوى فەڕەنسى بيداتەوە.

لەو پەيماننامەيە باس لەوە كراوە كە كەشتى و فڕۆكەى مەدەنى لەكاتى ئاشتى دەتوانن بە گەرووى بۆسفۆڕ تێپەڕن، بڕيار درا چەك لە هەردوولايەنى ئەو گەروە داماڵێت، وەك پێهێنانى شێوەيەكى نێودەوڵەتى بە سەرۆكايەتى توركيا بۆ پارێزگاريكردن لە هاتوچۆ، ئەو ماددەيە خرايە چوارچێوەى كۆمەڵەى نەتەوەكان، لەو حاڵەتەدا سەبازانى توركياش بۆيان نييە بچنە گەرووى بۆسفۆڕ، بەڵام ئەو خاڵە لە رێككەوتنى مۆنترۆ لە (1936) گۆرا.

بڕياردرا قوتابخانە بيانييەكان بەردەوام بن، بەگوێرەى ئەو ياسايانەى توركيا دەيسەپێنێت. پاترياك، كە رێبەرى ئايينى ئەرسۆدۆكسى جيهانى بوو، دەسەڵاتى سياسى لێداماڵدرا، رێگەى پێدرا لە ئيستەنبۆڵ بمێنێتەوە. توركيا بەگوێرەى ماددەى (20)ى پەيماننامەى لۆزان دەسەڵاتى بەريتانياى لەسەر قوبڕس قبووڵ كرد.