Nuce Logo

نووسینی: گرانت رۆملی و هاڕون ی زیلین

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

سەرەڕای مەترسییە توندەكان بەرانبەر ئیگۆر، هیواكان بەخێرایی بەرەو فراوانكردنی پەیوەندییە بازرگانییەكانی چین و سووریا زۆربەخێراییش لەگەڵ واقیعی نوێ لە دیمەشق گونجاند. رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد دۆخەكەی تەنیا بەسەر سووریا و دراوسێكانی قەڵپنەكردەوە، بەڵكوو كارتەكانی ژمارەیەك هێزی دەرەكی تێكەڵ كرد كە كێبڕكێیان بوو لەسەر هەژموونی ناوخۆیی.

ئەو هێزانەی كارتیان لێ تێكەڵ بووە، چینیش دەگرێتەوە، كە پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ رژێمی ئەسەد بوو، پەردەیەكی دیپلۆماسی بۆ دابین كرد بوو، خۆی وەك پارێزەرێكی سەروەری سووریا لەبەرانبەر دەستوەردانی بیانی دادەنا، لە بەرانبەردا پەكین زانیاری لەسەر ئیگۆرە مسوڵمانەكان كۆدەكردەوە كە لە (2011) بەشدارییان لە راپەڕینی چەكداری كردبوو دژ بە بەشار ئەسەد.

ئەو پەیوەندییەی كە بەرژەوەندی دوولایەنەی نێوان هەردوو وڵاتی تێدابوو، لە كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو گۆڕانكاریەكی ریشەیی بەسەرداهات،وەك هەموو لایەنەكانی دیكە پەكین هەوڵی دا دووبارە هەڵسەنگاندن بكات، دوای هەفتەیەك لە كەوتنی ئەسەد وانگ بی، وەزیری دەرەوەی چین دڵەڕاوكێی خۆی دەربڕی داوای كرد هەوڵی خێرا بدرێت بۆ ئەوەی رێگە لە گرووپە تیرۆرست و توندڕەوەكان بگیرێت ئەو دۆخە بقۆزنەوە، بەڵام تەنیا دوو مانگ دواتر چین شی هۆنگۆی، باڵیۆزی چینی لە دیمەشق بۆ دیداری ئەحمەد شەرع، سەرۆكی كاتی سووریا رەوانەكرد، لە واقیعدا چینییەكان نەرمی زۆریان بۆ ئەو دۆخە گۆڕاوە نیشاندا، ئەوەش بەهۆی بایەخی هەرێمی سووریا بوو بۆ پەكین، ئەو دۆخەی چین پێویستی بە چاودێری وردی ئەمەریكا هەبوو بۆ هەر دەستوەردانێكی پەكین، كە كاریگەری لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە شام درووست بكات. 

بەرەوپێچوونی ئاراستەی چینی بەرانبەر سووریا

بە درێژایی ساڵانی پێش كەوتنی ئەسەد، پەكین زۆر بەهێزەوە بە چەندین رێگە پاڵپشتی سووریای دەكرد، چین لە (2011)ەوە (14) ڤیتۆی لە ئەنجوومەنی ئاسایش بەكارهێنا بۆ بەرژەوەندی بەشار ئەسەد هەشت ڤیتۆ بە هاوبەشی لەگەڵ رووسیا بوو، ئەو پەردە رۆتینیە دیپلۆماسییەش دەگرێتەوە كە پەكین لە رێگەی میوانداری ئەسەد و خێزانەكەی لە (2023) پێكەشی كرد، كاتێك هەردوو سەرۆك پەیماننامەی "پاراستنی دادپەروەری نێودەوڵەتییان بەشێوەی هاوبەش" واژۆكرد.

ئەو ئاراستەیە جۆرێك لە راستكردنەوەی رێڕەوی سیاسەتی چینی بەرانبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێدا بوو، كاتێك بۆ یەكەمجار لە (2010) شەپۆلی بەهاری عەرەبی دەستی پێكرد، چین دوودڵ بوو لە گرتنەبەری هەڵوێستێك كە پاڵپشتی ناڕەزاییە جەماوەرییەكانی لێبخوێندرێتەوە، لەبەرئەوە بە ئاشكرا برەوی بە پرەنسیپی سیاسەتی كلاسیكی دا كە لەسەر بنەمای "دەستوەرنەدان" و "رێزگرتن لە سەروەری" بونیادنراوە، ئەوەش لەو مەترسیانە سەرچاوەی گرتووە كە لە دەرەوە پاڵپشتی خۆپیشاندانەكانی ناخۆی وڵاتەكەی بكرێت. 

بەڵام رووداوە خێراكان لە لیبیا ئەو ئاراستەی خستە بەردەم تاقیكردنەوە، لە مانگی ئاداری (2011) پەكین بڕیارێكی ئاسایی دا كە رێگە دەگرێت لە دەنگدان لەسەر بڕیاری ژمارە (1973)ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، كە ئەوەش رێگەی خۆشكرد بۆ دەستوەردانی هاوپەیمانی ناتۆ دژ بە دەسەڵاتی موعەمەر قەزافی.

بەهۆی ئەو ئاژاوەیە كۆمپانیا چینییەكان زیانی ملیۆنان دۆلاریان لێكەوت، بەرپرسانی چینی ناچاربوون (30) هەزار هاووڵاتی چینی لە لیبیا ببگێڕنەوە وڵاتەكەیان، ئەوەش وایكرد هەندێك لەوانەی گەڕانەوە رەخنە لە سیاسەتی وڵاتەكەیان بگرن كە بەڕوونی جیاوازی بەرانبەر ئەو ناوچەیە پێوەدیارە، كاتێكیش ئەنجوومەنی ئاسایش لەدوای شەش مانگ پڕۆژەبڕیارێكی پێشنیار كرد، كە تێیدا داوا دەكات دەسەڵاتی سووریا هێرشەكانی بەرانبەر هاووڵاتیان رابگرێت، چین مافی ڤیتۆی بەكارهێنا.

بەرژەوەندییەكی دیكەی دیاری چین بە پاڵپشتی ئەسەد زیاتر پەیوەست بوو بە كاروباری ناوخۆیی، لەو ساڵانەی پێش جەنگی ناوخۆیی لە سووریا لە بەشی شیگیانگ چین بەهۆی ناڕەزاییەكانی دژ بە حكومەت و پێكدانانی ئاینی سەدان كەس كوژرا، لەدوای ئەو هەڵمەتەی داپڵۆسینەكانی دژ بە ئیگۆرییەكان هەزاران مسوڵمانی ئیگۆری كە زۆربەی دانیشتوانی ئەو ناوچەن بەرەو ئەفغانستان و پاكستان و توركیا و وڵاتانی دیكە هەڵاتن، ژمارەیەكیان چوونە پاڵ گرووپە چەكدارەكانی مۆركێكی نەتەوەییان هەیە وەك حزبی ئیسلامیی توركمانستانی و رێكخراوێكی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) پاشان ئەو چەكدارانە چوونە پاڵ یاخیبوونی دژ بە ئەسەد، دواتریش چەكدارە ئیگۆرە بیانییەكانی بەدواوە هات، بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەكان لەو چەند ساڵە كەمەی جەنگ ژمارەیان گەیشتە هەزاران.

لە (2015) پەكین هۆشداری دایە ئەو چەكدارانەی كە بەشێوەیەكی نایاسایی لە چین دەردەچن و لە وڵاتانی سووریا و عێراق مەلكەچی مەشقی گرووپە تیرۆرستییەكان دەبن، لە (2016) بەرپرسانی چینی و سووری بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاریی هەواڵگری مانگانە كۆدەبوونەوە، بە ئامانجی بەدواداچوون بۆ ئەو چەكدارانە، لە دیدی پەكین چەكدارە ئیگۆرییەكان خۆیان ئامادە دەكەن بۆ گەڕانەوە بۆ وڵاتەكەیان و درووستكردنی هەڕەشەی ناوخۆیی، زۆرێكیش خواستی ئەوەیان نیشان دابوو كە ئەو ئەزموونە چەكدارییەی بەدەستیان هێناوە دژ حكومەتی چین بەكاری بهێنن.

بەرژەوەندییەكانی چین لە دیمەشق

لەسەرەتاوە كەوتنی ئەسەد مەترسییەكانی لای پەكین زیاد كرد، نەك تەنیا لەبەر ئەوەی ئۆپۆزسیۆن بەشار ئەسەدی خستووە، بەڵكوو لەبەر ئەوەی ئەو هێرشە بە بەشداری چەكدارە ئیگۆرەكان بووە.

ئێستا هەندێك لەو چەكدارانە لە حكومەتی نوێی سووریا پۆستیان هەیە، لەوانە هەندێك سەركردەی حزبی ئیسلامیی توركمانستانی، كە پلەكانیان بەرزكرایەوە بۆ ئەوەی ببن بە ئەفسەر لە وەزارەتی نوێی بەرگری سووریا، واش بڵاوكرایەوە كە ئیگۆرەكان لە پاڵ چەكدارە بیانییەكانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز بەشێكی سەرەكین لە پاسەوانانی تایبەتی ئەحمەد شەرع.

بۆ چارەسەری ئەو مەترسییە چین ئاراستەیەكی دوو لایەنەی بەرانبەر حكومەتی نوێ گرتەبەر، لەلایەك سەركۆنەی دەركەوتنی چەكدارە ئیگۆرەكانی كرد. لەلایەكی دیكەوە لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو بەرپرسانی چینی هەماهەنگی نێودەوڵەتییان لەبواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەگەڵ ئەندامانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چڕكردەوە بۆ وەشاندنی گورز لەو چەكدارانە. لە مانگی ئادار پەكین داوای لە سەركردایەتی نوێی سووریا كرد پابەندبن بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و رێكاری پێویست بۆ رووبەڕووبوونەوەی حزبی ئیسلامیی توركمانستانی بگرنەبەر.

لە لایەكی دیكەوە چین پاڵپشتی خۆی بۆ بڕیاری ژمارە (2254)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دووبارەكردەوە، كە داوای گواستنەوەی پڕۆسەی سیاسی بە سەركردایەتی سووریا دەكات، بەڵام ئەوەی مایەی تێڕامانە پاڵپشتی پێشووی بۆ بڕیاری (2254) كە داوای پاراستنی هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی بەشار ئەسەد دەكرد، ئەوەش لە كاتێدابوو لە راگەیێندراوی كۆتایی هانی پڕۆسەی گواستنەوەی دەسەڵاتی دەدا بەگوێرەی كرۆكی ئەو بڕیارە.

ئەحمەد شەرع سیاسەتێكی هاوسەنگ پەیڕەو دەكات

لەو كاتەوەی ئەحمەد شەرع كۆنتڕۆڵی دیمەشقی كردووە سەركردایەتی نوێ لە سووریا هەڵمەتێكی چڕیان بۆ گردبوونەوەی پاڵپشتی نێودەوڵەتی  دەستپێكردووە، تاوەكوو نووسینی ئەو دێڕانە زیاتر لە (600) پەیوەندی دەرەكیان كردووە، لەو ژمارەیە تەنیا چوار پەیوەندی لەگەڵ چینە:

1ــ كۆبوونەوەیەك لە سەرەتای مانگی شوباتی ئەمساڵ لەگەڵ شاندێكی بازرگانی چینی بۆ گفتوگۆ لەسەر بەهێزكردنی هەمانگی بازرگانی دوولایەنە.

2 ــ لە كۆتایی مانگی شوباتی ئەمساڵ باڵیۆزی چین لەگەڵ ئەحمەد شەرع و ئەسعەد شەیبانی، وەزیری دەرەوەی سووریا كۆبۆوە.

3ــ لە كۆتایی مانگی ئادار باڵیۆزی چین و شەیبانی كۆبوونەوە، لەو كۆبوونەوە باڵیۆزی چین جەختی لەسەر رێزگرتنی وڵاتەكەی بۆ سەروەری سووریا و یەكپارچەیی و سەربەخۆیی كردەوە، بەڵێنیشی دا دەست لەكاروباری ناوخۆی سووریا وەرنەدات، هەروەك جەختی لەسەر پاڵپشتی سووریا لە قۆناغی گواستنەوە كردەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخەی ئێستا بەسەركەوتوویی.

4ــ لە ناوەڕاستی مانگی ئادار وەزیری كشتووكاڵی سووریا و شاندێكی كۆمەڵەی هەماهەنگی سووری ــ چینی بۆ گفتوگۆ لەسەر دەرفەتی وەبەهێنان لە كەرتی كشتووكاڵی و ستراتژی باشكردنی ژێرخانی بەرهەمهێنانی كشتووكاڵی كۆبوونەوە.

ئەو هەوڵە سەرەتاییانە ئاماژەن بۆ بونیادنانەوەی پەیوەندییە سیاسییەكان و بەهێزكردنی بەرژەوەندی بازرگانی بۆ پەكین، لەوانەشە هەمان ئەو ئاراستە پراگماتییە بێت كە لەدوای كشانەوەی ئەمەریكا لە ئەفغانستان لە (2021) و گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ سەر دەسەڵات گرتییەبەر، لەگەڵ ئەوەی تاڵیبان لە پێشدا هاوپەیمانێكی سەرەكی حزبی ئیسلامیی توركمانستانی بوو، بەڵام لەو كاتەوە چین لەرووی سیاسیی و ئابوورییەوە لە هەموو وڵاتان زیاتر لەگەڵ ئەفغانستان تێكەڵ بووە.گریمانەی ئەوە دەكرێت ئەو شەپۆلە لە چالاكی لە حەقیقەتێك سەرچاوەی گرتووە كە ئەو هەڕەشانەی لە ئەفغانستانەوە دەهات بە نزكترین هەڕەشە دادەندرێت لە چین بەراورد بەو هەڕەشانەی لە سووریاوە یاخود ناوچەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەوێتە سەر چین، بزووتنەوەی تاڵیبان چەندین جار بۆ چین وڵاتانی دیكە جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە، كە ئەفغانستان نابێتە شوێنێك بۆ هێرشی دەرەكی بۆ سەر وڵاتان، سەرەڕای ئەو بەڵێنە، بەڵام بەتەواویی جێبەجێ نەكراوە، ویلایەتی خوڕاسان كە سەر بە رێكخراوی تیرۆرستی داعشە چەندین دیپلۆماتكار و بزنسمانی چینی لە ئەفغانستان كردۆتە ئامانج، هیچ ئاماژیەكیش نییە كە ئەندامانی ئەو بزووتنەوە خاكی ئەفغانستانیان بۆ لێدان لە پیلانەكانی ناو چین بەكارهێنابێت.

سەركردە نوێكان لە سووریا سەربە هەیئەی تەحریری شامن، بەڵام تۆماریان بەراورد بە بزووتنەوەی تاڵیبان كەمترین توندڕەوی تێدایە، هەروەك پێیانوایە دەستوەردانی چەكداری بیانی لەكردەی دەرەكی هێڵی سوورە، لە (14)ی كانوونی دووەم فەرمانیان بۆ دەستگیركردنی چەكدارێكی میسری كرد كە داوای كۆتایهێنان بە دەسەڵاتی عەبدولفەتاح سیسی، سەرۆكی میسر دەكرد.

لەگەڵ ئەوەشدا حزبی ئیسلامیی توركمانستانی لە مانگی رابردوو پەیماننامەیەكی نوێی دەركرد، كە تێێدا دەگەڕێتەوە بۆ ناوە سەرەكییەكەی خۆی كە "حزبی ئیسلامی بۆ توركمانستانی رۆژهەڵات" بوو، ئەوەش ئاماژەیە بۆ خواستی تەركیزكردنی سەرلەنوێی لەسەر لەسەر چین و كەمكردنەوەی بایەخەكانی بە پرسە جیهادییەكانی جیهان كە لە (20) ساڵی رابردوو ناوەكەی لە "حزبی ئیسلامیی توركمانستانی رۆژهەڵات"وە گۆڕیەوە بۆ حزبی ئیسلامیی توركمانستانی.

ئەوەی دەردەكەوێت ئەو گرووپە بە شێوەیەكی زۆر كاریگەربوونەوە بە نموونەی جیهادی سیاسی سەركەوتووی بزووتنەوەی تاڵیبان و هەیئەی تەرحریری شامە، تاوەكوو ئێستاش ئەستەمە پێشبینی ئەو رووداوانە لەسەر ئەرزی واقیع بكرێت، بەڵام ئەوەی مایەی دڵنیاییە گۆڕینی حزبی ئیسلامیی توركمانستان لە پاكستان مەترسییەكانی پەكین سەبارەت بە چەكدارانی ئیگۆرە بیانییەكان لە ئەفغانستان و سووریا بەهێز دەكات.

لێكەوتە سیاسیەكان

هەرچەندە پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ سووریای دوای ئەسەد تاوەكوو ئێستا سنووردارە، بەڵام خواستی روونی بۆ بەهێزكردنی ئەو پەیوەندیانە دەربڕیووە، لەگەڵ ئەوەشدا مەترسیەكان لە هەبوونی ئیگۆرە توندڕەوەكان تاوەكوو ئێستا لە حكومەتی نوێی سووریادا هەیە، واشنتن ئاسانكاری موجازەفە بۆ پەكین دەكات، كە ئەگەر ئەو ئاراستەی ئێستای لە سووریا بەردەوام بێت، كە لە لایەنی مێژووییەوە رووسیا هاوپەیمانی كلاسیكی دیمەشقە، بەڵام خاوەنی ئەو هەژموونە ئابوورییە نییە كە چین دەتوانێ دابینی بكات،بەتایبەت لە سایەی ئەوەی كە ئەمرۆ سووریا پێویستی زۆری بە گەشەی ئابووریی و هاوكارییە بۆ دووبارە ئاوەدانكردنەوەی سووریا.

بۆ رێگری لە ئەگەری هەر كرانەوەیەكی نێوان پەكین و دیمەشق، پێویستە واشنتن بە خێرایی پلانی كاركردن لەگەڵ حكومەتی كاتی لە دەرعا دانێت و سزاكان سووك بكات و لێبووردن بەگوێرەی مۆڵەتەكانی ساڵی رابردوو فراوان بكات بۆ ئاسانكاری دەرفەتی فراوانتری ئابووری، كە بۆی هەیە حكومەتی نوێ زیاتر لە بازنەی رۆژئاوا نزیك بێتەوە، هەروەك بۆی هەیە ئەو دەستكەوتەی پەكین هیچ بەرەوپێشچوونێك نەبێنێت كە ببێتە ئاڵۆزی لە وڵاتێكی سەرەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

سەرچاوە: پەیمانگەی واشنتن