Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

لە بەشی دووەم سۆنەر چاگاپتای، لێكۆڵەری تورك و ئاسف ئۆریۆن، بەرپرسی سەربازیی ئیسرائیل باس لە بەرەوپێشچوونەكانی ئیسرائیل و توركیا  دەكەن و رێگەچارە بۆ دیارترین خاڵە ناكۆكەكانی نێوانيان و ئەو  کارانەش دیاری دەکەن، كە ئیدارەی ئەمەریكا دەتوانێت بیكات. 
سۆنەر چاگاپتای
لە لایەنی ئایدیالیەوە پێویستە هەریەك لە توركیا و ئیسرائیل درك بە سوودە ستراتیژیەكان بكەن، كە دەتوانن پێشەكەشی یەكتری بكەن، لە لایەكی دیكەوە ساڵی رابردوو ئیسرائیل سەركەوتوو بوو لە كۆتاییهێنان بە هەژموونی حزبوڵڵا لە لوبنان، كە یەكێك بوو لە دیارترین ئەو گرووپانەی لە جەنگی ناوخۆی سووریا پاڵپشتی دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی دەكرد.
لەگەڵ پاشەكشەی رۆڵی حزبوڵڵا لە لوبنان ئەنقەرە كەمبوونەوەی پاڵپشتی حزبوڵڵای قۆستەوە پاڵپشتییەكانی بۆ هەیئەی تەرحریری شام بۆ كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی بەشار ئەسەد بەهێز كرد. لە بەرانبەردا دەستكەوتی ئیسرائیل دووركەوتنەوەی ئێران بوو لە گۆڕەپانی سووریا، بەوەش كۆتایی بەو باڵادەستیەی دەیان ساڵەی تاران لە بەرەی باكووری ئیسرائیل هات.
لەگەڵ ئەوەشدا توركیا و ئیسرائیل دیدگای جیاوازیان بۆ داهاتووی سووریا هەیە، كە پەیوەستە بە بەرژەوەندی نیشتیمانی و مەترسی ئەمنی هەردوو وڵات، لەو چەند ساڵەی رابردوو گرووپەكانی وەك رێكخراوی تیرۆرستی دەوڵەتی عێراق و شام (داعش)  و یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە) سوودیان لە دۆخى سووریا وەرگرت، كە ئەنقەرە بوونی ئیدارەی خۆسەری كوردی بە هەڕەشە بۆ سەرخۆی دەزانێت، توركیا نزیكەی میوانداری نزیكەی چوار ملیۆن پەنابەری سووری كردووە، ئەوەش فشاری ناوخۆیی زیاد كردووە، لەگەڵ ئەوەش گوتارێكی دژە پەنابەر لەو وڵاتە گەشەی كردووە، بەتایبەت لە لایەن پارتە نەتەوەییەكانی توركیا، لە حاڵەتێك ئەگەر سووریا لە سایەی حكومەتی نوێ سەقامگیر بێت، ئەو پەنابەرانە دەگەڕێتەوە وڵاتى خۆیان.
لە كورتمەودا ئەنقەرە خواستی ئەوەی هەیە "هەیئەی تەحریری شام"پێگەی لەناو سووریا بەهێز بكات و كاریگەری لەسەر باشكردنی دۆخی ئەمنی ئەو وڵاتە هەبێت، بەڵام لەسەر ئاستی دوورمەودا توركیا بەرپرسانی توركیا دەخوازن سووریا لەبری دراوسێكی پڕكێشە، ببێتە هاوبەشێكی ناوچەیی، لەبەرانبەردا ئیسرائیل بە هەستیاری بەرانبەر هەیئەی تەحریر دەمێنێتەوە، گومان و ترسی لە بەهێزبوون و جێگربوونی بەو خێراییەی لەسەر سووریا هەیە، جگە لەوەش ئیسرائیل وەك هاوپەیمانێكی درێژمەودا لە توركیا و سووریا دەڕوانێت، ئەوەش سەرچاوەی دڵەڕاوكێی ستراتیژیی دەسەڵاتدارانى ئیسرائیلییە.
لەو نێوەندەدا ئەمەریكا دەتوانێت رۆڵی یەكلاكەرەوە لە چارەسەری ئاڵۆزییەكانی نێوان هەردوو وڵات ببینێت، بەتایبەت دۆناڵد ترەمپ پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا و بنیامین ناتەنیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل هەیە، دەتوانێت ئاسانكاری بۆ گفتوگۆی نێوانیان بكات، کە ئەگەریش هەیە پەیوەندییشیان دەست پێبكاتەوە.
سەرەڕای ئەوەی توركیا و ئیسرائیل تا ئێستا توانیویانە خۆیان لە بەرەنگاربوونەوەی سەربازیی بپارێزن، بەڵام بەهۆی دۆسیەی سووریا ئاڵۆزی نێوانیان زیادی كردووە، بۆ بەهێزكردنی دەرفەتی هێوربوونەوەی دۆخی نێوانیان پێویستە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ هانی هەردوو وڵات بدات لە گفتوگۆ بەرەوام بن و خۆیان لە ئاڵۆزییەكان بپارێزن، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ئەمریكا تەركیز لەسەر بەرەژەوەندی فراوانتری بكاتەوە، وەك رێگری لە چین و ململانێی هێزە گەورەكانی دیكە لەو ناوچەیە، یەكێكی دیكە لە سیناریۆكان بەردەستەكان گەیشتنە بە رێكخستنی دانوستاندن لەنێوان حكومەتی ناوەندی سووریا و حكومەتی ئیسرائیل بۆ نەهێشتنی هەندێك هەڕەشە لەناو سووریا لە كاتی پێویست، ئەوەش بە هەماهەنگی لەگەڵ هەریەك لە توركیا و ئەمەریكا.
دیپلۆماسیەتی سەركەوتوو خۆی لە تێكەڵكردنی نێوان ئیسرائیل و توركیا و ئێران دەپارێزێت، سەرەڕای ئەو گوتارەی ئەنقەرە بەرانبەر تەلئەبیب لە ماوەی جەنگی غەزە، ئەردۆغان هانی پچڕانی پەیوەندی دووقۆڵی لەگەڵ ئیسرائیل دەدا، بەڵام توركیا درك بەوە دەكات كە نابێت لایەنی ناوچەیی یا نێودەوڵەتی گرنگ تێكەڵی پەیوەندییە چالاكەكانی لایەنە جۆراوجۆرەكان نەبێت، هەروەك درووستكردنی پەیوەندی بەهێز بەشێكی پشت بە هێشتنەوەی پەیوەندییەكانی بەشێوەی ئەرێنی لەگەڵ ئیسرائیل دەبەستێت.
لەو سۆنگەیەوە پێویستە بە دوو چاو سەیری ئەردۆغان بكەین: جەماوەریبوون و پراگماتی (واقیعی) بوون، گوتارە جەماوەرییەكانی هەندێك جار دووژمنایەتی بەرانبەر ئیسرائیل پێوەدیارە، باس لە مەترسیە ناوخۆییەكان دەكات، ئامانجی ئەوەیە لە رێگەی ئەو گوتارە بنكە جەماوەرییە دیندارەكەى رازی بكات و چارەسەری دۆخی ئابووری بكات، لەگەڵ ئەوەدا لە لایەنی واقیعیەوە تاوەكوو ئێستا پەندوەرتنی لە رووداوی كەشتی مەڕەمەڕە لە (2010) بەردوامە، كە هەرگیز پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ناپچڕێنێت، بە پشتبەستن بەو ئاراستە پراگماتییە ئەردۆغان رازی بوو لەسەر درووستكردنی میكانزمی سەرەتایی بۆ چارەسەری ململانێكانى لەگەڵ ئیسرائیل لە سووریا.
سەقامگیری لە سووریا بۆ رێگری لە هەژموونی ئێران خزمەتی بەرژەوەندی هاوبەشی ئیسرائیل و توركیا دەكات، كە ئەوە ئامانجی ستراتیژی سەركییە ئەمەریكایە هەوڵی بۆ دەدات، بە پشبەستن بەوە پێویستە ترەمپ ئاسانكاری بۆ دیداری نێوان ئەردۆغان و ناتەنیاهۆ بكات، بە ئامانجی بەهێزكردنی هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵات و دەركەوتنیان وەك دوو دراوسێی هەرێمی بە حكومی واقیع و بەرپرسیارێتی هاوبەش لە بەهێزكردنی ئاسایشی یەكتری دەبێت بەرپرسیارێتی پێكەوەبوون هەڵبگرن.
سەرەڕای ئەوەی هەیئەی تەحریری شام بە باڵی راستەوخۆی توركیا داناندرێت، بەڵام ئەنقەرە پارێزگاری لە هەژموونی خۆی كردووە لەسەری، دیمەشقیش دەزانێت بەدەستهێنانی شەرعیەتی نێودەوڵەتی و سووكردنی سزاكان بە شێوەیەكی فراوان پشت بە رۆڵی نێوەندگیری توركیا دەبەستێت، هەروەك پێویستە ترەمپ و ئەردۆغان پشت بە میكانزمی دیپلۆماسی هێزی نەرمی بەهێز بەشێوەی ستراتیژی ببەستن، هەروەك پێویستە بەرپرسان بیر لە چۆنیەتی یەخستنی دروز و كورد و كەمینەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سووریا بكەنەوە، پشبەستن بە ئاراستەی زیرەكانە لەو چوارچێوەیە دەتوانێت، رۆڵی لە ژیانی سیاسی هەبێت، لەوانەش مافی خۆكاندیدكردن و بەشداری هەڵبژاردنەكان.
كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەر لەنوێ دیداری لەگەڵ ئەردۆغان دەبێت پێویستە تەركیز لەسەر فشاری هاوبەش بۆ سەر حكومەتی نوێی سووریا بكەن بۆ ئەوەی ئەو هەنگاوانە بگرێتەبەر: 
• گرەنتی ئەوەی كە سووریا نابێتە سەرچاوەی هەڕەشەی جیهادی دژ بە ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی، لەوانەش ئیسرائیل.
• هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم تواناكانی پەیوەست بە چەكی كیمیاوی و چەكی دیكەی كۆمەڵكوژ.
• هاوبەشی مینەكان و ئافرەتان لە پڕۆسەی سیاسی و دەسەڵات.
• ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ.

پەیوەست بە خاڵی كۆتایی دەکرێت تورکیا رۆڵى گرنگ لە ئاسانكاری دانپێدانانی دیپلۆماسی سووریا بە ئیسرائیل ببیتێت، سەرەڕاى ئەوەى ئەو ئاراستەیە ئەرکێکى قورسە پێویستی بە دانوستاندنی ورد هەیە پەیوەست بە دابەزاندنى ئاڵۆزیی و ناوچەکانى هەژموون، بەڵام گەیشتن بە دانپێدانانى فەرمى لە لایەن دیمەشق هەنگاوێکى گەورە دەبێت بەرەو بەهێزکردنى ئاسایشى ئیسرائیل و پێگەى هەرێمى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.
ئاسەف ئۆریۆن
هەریەك لە ئیسرائیل و توركیا لە گۆشەیەكی جیاوازەوە سەیری دۆسیەی سووریا دەكەن، بەڵام ئامانجی گرنتر پاراستنی بەریەكەوتنی بەرژەوەندییەكانی نێوانیانە لە بەریەكەوتنی راستەوخۆی سەربازییە، لەو سۆنگەیەوە پێویستە بەرپرسانی هەردوو وڵات رێگەكانی بەرژەوەندی خۆیان بە شێوەیەكی كاراتر ئاشكرا بكەن.
سیاسەتی ئێستای ئیسرائیل سێ رەهەندی سەرەكی دەبەستێت، زۆربەی جار دژبەیەكترن: بەرژەوەندی ئەمنی وێناكراو  و شۆكی دوای حەوتی ئۆكتۆبەر، هەستكردنی نوێ بە هێز و دەرفەتی هەرێمی، سەبارەت بە رەهەندى یەکەم ئیسرائیل هەوڵ دەدات رێگری لە دەركەوتنی هەڕەشەکانى داهاتوو بكات چ لە سنوورەكان یاخود لە قووڵایی خاكی سووریا، وەك هەڕەشە ئاسمانییەكان، یاحود گرووپە چەكدارەكان. لە هەوڵەکانى بۆ دیاریکردنى رێكارە گونجاوەكان بۆ بەرژەوەندییەكان و جۆریەتی ئەو دراوسێیانەی کە خواستی مامەڵەكردنی لەگەڵیان هەیە، ئیسرائیل خواستی ئەوەیە كە بەراودكاری لەنێوان توركیا و هەیئەی تەحریر لە لایەك ئێران و بەرەی مقاوەمە لە لایەكی دیكە هەیە بكات، هەوڵیش دەدات ئەزموونی پێشوو و خۆپارێزی لە دووبارەبوونەوەی هەڕەشەكانی پێشوو بكات. 
ئیسرائیل پێیوایە دەتوانێت لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سووریا هەڵبكات، بەڵام ئەو سیناریۆیە لەو قۆناغەی ئێستا بەردەست نییە، لەبەری ئەوە ئیسرائیل ئامادەیی ئەوەی هەیە كار لەگەڵ حكومەتێكی لاوازتر بكات لە رێگەی درووستكردنی بواری بایەخدانی ئەمنی، هەوڵیش نادات ناوچەی هەژموون بە واتای سیاسی درووست بكات، چونكە بایەخی بە دۆخی سووریا بە سنوورداری دەمێنێتەوە.
لە هەردوو حاڵەتەكە پەیوەندی نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكان كلیلی رێگرییە لە هەڵەشەكان و هاوكاری دەبێت بۆ كۆنترۆڵكردنی هەر هەڕەشەیەك، بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەش دەكرێت ئیسرائیل كار لەسەر بونیادنانی لێتێگەیشتن لەگەڵ هەریەك لە حكومەتی توركیا و سووریا بكات، كە بتوانن رێگری لە دەركەوتنی بە كۆمەڵی حزبوڵڵا و ئێران بكەن، هەروەك پێویستە ئەو لێكتێگەیشتنانە یاسای هەڵسوكەوتی روون و كەناڵی كارای پەیوەندی هەبێت.
ئەمرۆ پێویستە چوارچێوەیەكی نوێ بۆ رێكارە ئەمنییەكان لە بەرزایەكانی جۆلان پەرەی پێ بدرێت، رێككەوتنی (1974) لە میانەی جەنگی سارد یوو، ئامانجی سەرەكی رێگری بوو لە جەنگی كلاسكیكی وەك جەنگی (1973) لەنێوان هێزی دوو وڵات، بەڵام ئەمڕۆ لەرووی سیستەمی چاودێری و بازنەی بڵاوبوونەوە واقیع  و قووڵایی و جۆری چەك و هێز بە تەواوی گۆڕاوە.
لە پاڵ ئەوەشدا پێویستە خۆیان لە لێدوانی توندی دوولایەنە بپارێزن، پێویستە ئیسرائیل و توركیا و حكومەتی سووریای داهاتوو هەوڵی خۆپاراستن لە ململانێ لەسەر ئاستی تەكتیكی بپارێزن، لەو چوارچێوەیە گفتوگۆ گرنگترین میكانزمە، بەتایبەت دۆسیە گرنگە هاوبەشەكانی وەك دەربازبوون لە چەكی كیمیاوی، چاودێری چالاكانەی رووسیا، رێگری لە دزەكردنی ئێران و رەوانەكردنی چەك بۆ حزبوڵڵا، هەموو ئەو هەوڵانە ئاسانترە لە گەیشتن بە رێككەوتن لەسەر ئاستی ستراتیژی.
لەو قۆناغەی ئێستا سوپای بەرگری ئیسرائیل لە ژێر فشارێكی گەورەدایە، ئەوەش لە ئەنجامی هەوڵە بەردەوامەكانیەتی لە بەرەنگاربوونەوەی حەماس و ئێران، هاتنەناوەوەی توركیا و سووریاش لەو پڕۆسەیە كاریگەری لەسەر كەمكردنەوەی ئەو بارە لەسەر ئیسرائیل دەبێت، لە پاڵ ئەوەش بەرژەوەندی دیكەی دەبێت، بە پشتبەستن بەوە پێویستە لەسەر ئەنقەرە و قودس پێكەوە كۆببنەوە كار بۆ دۆزینەوەی میكانزمی دیكە بكەن بۆ چارەسەركردنی كێشە تەكنیكیەكان كە قابیلی لێكنزیكبوونەوەی زیاتریان هەبێت، كە لە ئەگەری بەریكەوتن دەست پێ دەكات تا دەگات رێگری لە بواری ئاسمانی، قۆناغەكانی دواتر هەردوولا دەتوانن گفتوگۆ لەسەر داهاتووی درێژمەودا لەسەر ئاستی ستراتیژی بكەن.
سەرچاوە: پەیمانگەى واشنتن