Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

چاوەڕوان دەكرێت كۆبوونەوەی (32)ی ئەندامانی ناتۆ لە لاهای لە رۆژانی (24 و 25)ی مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ زۆر هەستیار بێت، تا ئەو چركەساتە كەس زانانێت دۆناڵد ترەمپ ئەگەر ئامادەی لوتكەی ناتۆ بێت نیەتی چییە، ئایا لە ناتۆ دەمێنێتەوە، ئایا ناوەڕۆكەكەی بە تاڵ دەكاتەوە، یاخود بڕیاری كشانەوە دەدات؟ چەندین پرسی وجوودی هەیە ئەوروپییەكانی خستۆتە ناو دۆزەخی گومانەوە.
ئەگەر ئەو هاوپەیمانە ئەمەریكییە لەنیوەی رێگە جێی هێشتن ئەوروپییەکان چی دەكەن؟ بەگوێرەی رۆژنامەكانی بەریتانیا مارك رووتە، ئەمینداری نوێی هاوپەیمانی ناتۆ لە میانەی كۆبوونەوەی لەگەڵ ژمارەیەك سەركردەی وڵاتانی ئەوروپا لە مانگی شوباتی ئەمساڵ لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا گوتوویەتی، پێویستە هەماهەنگی لەگەڵ توركیا بەهێز بكات كە ئەندامە لە ناتۆ.
مارك رووتە، كە سەرۆك وەزیرانی پێشووی هۆڵندایە تەنیا دەنگ نییە داوای نزیك بوونەوە لە ئەنقەرە دەكات، ئیرهان كلیشئۆغلۆ، لێكۆڵەری تورك دەڵێت، "توركیا دووەم گەورەترین هێزە لە هاوپەیمانی ناتۆ، خاوەنی ئەزموونی مەیدانییە لە دەستوەردانەكانی لە عێراق و سووریا دژ بە گرووپە یاخیەكانی پارتی كرێكاران، بە یاریكەرێك دادەندرێت ناكرێت پشتگوێبخرێت.
سینان ئۆلگن، دیپلۆماتكاری پێشوو و لێكۆڵەر لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی كارینگی ئەوروپا دەڵێت، ناكرێت تەسوڕی سیستەمی بەرگری ئەوروپا بەتەنیا لە یەكێتی وڵاتانی ئەوروپا كورت بكرێت، بەبێ بەشداری بەریتانیا و توركیا.
لە دووی مانگی ئاداری ئەمساڵ لەسەر بانگهێشتی لەندەن و پاریس ئەنقەرە بەشداری لە لوتكەیەك كە  هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا و سەرۆكی پێشووی دەزگای هەواڵگری توركیای كرد، كە ئەردۆغان بە سندووقی نهێنییەكانی خۆی دەزانێت، بە یەكێك لە دیارترین ئەو كاندیدانە دادەنڕیت لە داهاتوو جێگەی بگرێتەوە، لەو لووتكەیە بەشداربوو. 
لای خۆشییەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان خواستی لەسەر نزیكبوونەوە لەگەڵ ئەوروپا دەربڕی، لە (24/3/2025) راگەیاند، ئەوروپا پێویستی زۆری بە وڵاتەكەمان هەیە بەتایبەت لەبواری ئەمنی.
توانای پیشەسازیی سەربازیی
بەهۆی هێزی سەربازیی توركیا پێگەیەكی دیاری لەناو هاوپەیمانی ناتۆ هەیە، ئەنقەرە باش چۆنیەتی بەركاهێنانی هەژموونی خۆی باش دەزانێت، هەروەك لە مانگی ئاداری ئەمساڵ رێگەی نەدا ئیسرائیل بەشداری مانۆڕەكانی ناتۆ بكات لە بولگاریا.
لە بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكانی ئەوروپا توركیا هەوڵ دەدات پێگەی خۆی وەك لایەنێكی سەرەكی لە پێكهاتەی بەرگری ئەو كیشەوەرە لە داهاتوو قووڵ بكاتەوە، تەنیا لایەنی سەربازیی تێپەڕێنێت، بۆ ئەوەی پڕۆژە ستراتیژییەكانی پیشەسازی بگرێتەوە، سزا نێودەوڵەتییەكانی لەدوای داگیركردنی باكووری قوبرس لە (1974) بەسەری سەپێندراوە، تاوەكوو ئێستا هێزەكانی لەو ناوچەیە، هەروەها توركیا چۆتە ناوچە كوردییەكانی باكووری سووریا، ئەوەش بۆتە هۆی پەرەپێدانی پیشەسازیی سەربازیی.
دیارترین دەستكەوت لەو بوارە پەپێدانی فڕۆكەی شەڕكەری بێفڕۆكەوانی كۆمپانیای "بایكار"ی توركییە، كە سەلجوق بەیرەقدار، زاوای ئەردۆغان خاوەندارییەتی دەكات، كە وەك یەكێك لە دیارترین ئەو كەسانەی جێگەی ئەردۆغان بگرێتەوە سەیری دەكەن.
لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو كۆمپانیای بایكار لە گرێبەستێكدا كە بەهاكەی ئاشكرا نكراوە، كۆمپانیای "بیاجیۆ ئایرۆسبیس"ی ئیتاڵی بۆ پیشەسازیی فڕۆكەوانی كڕیووە، هەروەك بەم دوایەش هاوبەشی لەگەڵ گەورەترین كۆمەڵگەی "لیۆناردۆ" تایبەت بە پیشەسازی چەك راگەیاند.
پەیوەندی ئاڵۆز لەگەڵ پاریس
سەرەڕای هەبوونی پەیوەندی باش لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی ئەندام لە ناتۆ، بەڵام پەیوەندییەكانی لەگەڵ قوبرس كە ئەنقەرە بەشێك لەخاكەكەی داگیركردووە و لەگەڵ یۆنان لەسەر خاوەندارییەت بەسەر ئاوەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەند ناكۆكن، ئەو ناكۆكیەش بە توندی دەمێنێتەوە.
پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ پاریس رۆڵی سەرەكی لە پڕۆژەی بەگری توركیا دەگێڕن، لەو چەند ساڵەی رابردوو بەهۆی پاڵپشتی توركیا بۆ هێزە كوردییەكانی سووریا كە رۆڵیان لە تێكشاندنی داعش هەبوو، بەیوەندییەكانی توركیا و فەرەنسا ئاڵۆزبوون، لە مانگی یەكی ئەمساڵ هاكان فیدان رەخنەی توندی لە فەرەنسا و ژمارەیەك وڵاتی دیكە گرت و بە وڵاتە بچووكەكان ناوی بردن كە دوای ئەمەریكا كەوتوون و گوتیشی، ئێمە بە جدی مامەڵەیان لەگەڵ ناكەین، دەشبینین لە داهاتوو بە كشانەوەی ئەمەریكا بە تەنیا ناتوانن مامەڵە بكەن.
لەگەڵ ئەوەشدا رێككەوتنی واژۆكراوی نێوان كورد و حكومەتی نوێی سووریا كە لە لایەن توركیاوە پاڵپشتی دەكرێت، كە لەلایەن فەرەنساوە پاڵپشتی كرا ئەگەر هەیە هەڵگری هیوایەك بێت بۆ نەهێشتنی ناكۆكییەكانی نێوان ئەنقەرە و پاریس.
سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە ئەفریقیا سەرچاوەی زیادبوونی دڵەڕاوكێانی فەرەنسایە، ئەنقەرە بە پلەبەندی لەسەر حیسابی هەژموونی فەرەنسا كە بەشێوەیەكی بەرچاو پاشكەشەی كردووە، لەو كیشوەرە ئامادەیی خۆی قووڵكردەوە.
یەكێك لە دیارترین ئاماژەكان لەسەر ئەو گۆڕانكارییە، لە مانگی شوباتی ئەمساڵ دەسەڵاتی چاد بوو بە سەركردایەتی محەمەد ئیدریس دیبێ، دوای ئەوەی داوای كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسای كرد بنكەی سەربازیی لە ئابیشی رادەستی هێزەكانی توركیا كرد.
لە هەمان كاتدا سەلجوق بەیرەقدار فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بە ئەنجوومەنی فەرمانڕەوای سەربازیی مالی و نەیجەر فرۆشت، كە دوو دەسەڵاتن لە ئەنجامی ئاڵۆزی گەورە لە (2022 و 2023) كۆتاییان بە رێككەوتنە سەربازییەكانیان لەگەڵ فەرەنسا هێنا.
سینان ئۆلگن پێیوایە، پێویستە فەرەنسا واقیعی نوێی ئامادەیی توركیا لە ئەفریقیا قبووڵ بكات و بەدوای رێگەكانی هەماهەنگی لەگەڵ بگەڕێت، ئایا بۆ ئەوروپا ئەنقەرە هەژموونی لە پەكین و مۆسكۆ لە ئەفریقیا زیاتر بێت باشتر نییە.؟
تاوەكوو توركیا وەك هاوبەشێكی متمانەپێكراو لە دیدای وڵاتانی ئەوروپی دەركەوێت، ئەوە لەوانەیە ناچاربێت پێداچوونەوە بە هاوسەنگی سیاسەتەكانی لەنێوان "مۆسكۆ و كیێڤ" دابچێتەوە، كە لەسەر هێرشەكانی رووسیا بۆ سەر ئۆكراینا پەیڕەوی دەكات.
لە (2014) رووسیا دوورگەی كریمیای بە وڵاتەكەی لكاند، ئەنقەرە هەر گۆڕانكارییەكی لەو سنوورە رەتكردەوە، هاوكاریی سەربازیی پێشكەشی ئۆكراینا كرد، بەڵام لە هەمانكاتدا رووسیا جاڕس نەكات.
بە كردەیی توركیا رۆڵی مینبەرێكی بینی بۆ ئەوەی مۆسكۆ سزاكانی رۆژئاوا تێپەڕێنێت، ئەو هەستیارەی توركیا وایكردووە هەستیار بێت لە پشتبەستنی بە رووسیا لە چەند بوارێكی زیندوو، لەوانە وزە و گەشتیاری، ئەوە جگە لەوەی لە چەندین دۆسیەی هەرێمی ئاڵۆزی وەك سووریا و قەوقاز هاوكار و هەماهەنگ بوونە، سەرەڕای جیاوازی بەرژەوەندییان لە لیبیاش بەڵام هێشتا هەماهەنگ بوون.
ئەردۆغان و سیاسەتی هاوسەنگییەكان
سەرەڕای هەموو ئەوانە دەسەڵاتی رووسیا بەسەر بەندەرەكانی ئۆكراینا، یاخود ئاوژوكردنەوەی تەرازوی هێزی ستراتیژی لە دەریای رەش خزمەتی بەرژەوەندییەكانی توركیا ناكات، كلیش دەڵێت، لە رووی لۆژیكییەوە ناكرێت ئەورووپییەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لە دەریای رەش بە تەنیا و بەبێ هاوبەشی توركیا كە خاوەنی كەشتی گەورەی دەریایی و كۆنترۆڵی هەردوو گەرووی دەردەنیا بۆسفۆڕە پشت بە رۆمانیە و بولغاربا ببەستن.
ئەردۆغان كە بە زیرەكی و توانای مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەو دوو بەرەیە ناسراوە دەتوانت پارێزگاری لەو هاوسەنگییە بكات.
سینان ئۆلگن پێیوایە ئەوە گرەنتیكراو نییە، توركیا لە داهاتوو زوو بێت یان درەنگ هەڵوێستی روونی بەرانبەر مۆسكۆ دەبێت، ئەگەر بییەوێت بە كردەیی ببێت بە پێكهاتەی بەرگری نوێی ئەوروپا كە رووسیا بە هەڕەشەی گەورە دەزانێت.
بەهۆى ئەو ئاڵۆزییە پاوانخوازیەى کە لەناو دەسەڵاتى تورکیا روودەدات، بەتایبەتیش لەدواى دەستگیرکردنى ئەکرەم ئیمامئۆغلۆ، سەرۆکى شارەوانى ئیستەنبۆڵ، کە دیارترین نەیارى سیاسى ئەردۆغانە شەپۆلێک ناڕەزایى فراوانى لە سەرتاسەرى تورکیا بەدواى خۆیدا هێنا.
فەرەنسا ئەو رووداوەى بە پێشێلکردنى دیموکراسى ناوبرد، وەزارەتى دەرەوەى ئەڵمانیا جەختى لەسەر ئەوە کردەوە، شوێنى ئۆپۆزسیۆنى سیاسى زیندان و هۆڵەکانى دادگا نین.
دامەزراوە ئەوروپییەکان تەنیا هانى تورکیایان دا دەست بە بەها دیموکراسییەکان بگرێت، ئەو لێدوانانەش قەناعەتى بە ئۆزگور ئۆزێل، سەرۆکى پارتى گەلى کۆمارى جەهەپە نەهێنا، پێشتر هۆشدارى دایە ئەوروپا کە رێککەوتنیان لەنێوان هەیە بۆ پارێزگارى لە کۆجبەران، بەڵام پێویست ناکات دیموکراسى تورکیا بە پاساوى دڵەڕەوێ بەرانبەر ئاسیاشیان بکەن بە قوربانى.
سەرچاوە: ماڵپەڕى نون پۆست