Nuce Logo

ئامادەکردنى: ئیسماعیل تەها
دوای روخاندنى دەسەڵاتى بەشار ئەسەد، سەرۆكی سووریا، ئەنقەرە وەك یەكەم وڵات كۆمەڵێك دەستپێشخەری نوێی بۆ دووبارە دەستپێكردنەوەی پڕۆژەكانی نێوان توركیا و سووریا راگەیاند، یەكێك لەو پڕۆژە هەناردەی گازی سرووشتی قەتەر بوو بە رێگەی سووریا بۆ ئەوروپا، ئەوەش نیگەرانی هەریەك لە یۆنان و قوبرس و ئیسرائیلی لێكەوتەوە، هەریەک لە ئوردن و سعوودیە تاوەکوو ئێستا هەڵوێستى فەرمی خۆیان رانەگەیاندووە، قەتەر بە فەرمى ئەو پڕۆژەى رەتکردەوە.
مێژووى هێڵى گازی قەتەر ــ تورکیا
لە (2009) قەتەر پێشنیاری كرد هێڵی گازی سرووشتی بە بڕی (10) ملیار دۆلار بە درێژایی (1500) مەتر لە رێگەی سعوودیە و ئوردن بۆ سووریا لەوێشەوە بۆ تورکیا راكێشێت.
رەتکردنەوەى پێشنیارى قەتەر
د.عەباس شرفە، بەڕێوەبەری ناوەندی كاندل بۆ توێژینەوەی ستراتیژی دەڵێت، لە ساڵی (2009) بەشار ئەسەد، سەرۆکى پێشووى سووریا بە فەرمی رێگەدانی بە راكێشانی ئەو هێڵە لەناو خاكی وڵاتەكەی رەتكردەوە، ئەوەش بووە هۆی شكستهێنانی ئەو پڕۆژەیە، سەبارەت بە هۆکارەکانیش دەڵێت:
• پەیوەندی بەهێزی نێوان  سووریا و ئێران، كە بە ركابەری ئەمەریكا لەو ناوچەیە دادەندرێت.
• ترس لەوەی ئەو هێڵە هەژموونی سعوودیە لە خاكی سوویا بەهێز بكات.
• خواستی پارێزگاری لە پەیوەندییە باشەكان لەگەڵ رووسیا، كە سەرچاوەیەكی سەرەكی هاوردەی گازە بۆ سووریا.
شكستپێهێنانى راكێشانی هێڵی قەتەری بە ناو خاكی سووریا گورزێك بوو بەر ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا كەوت، كە دەبووە بەهێزكردنی ئاسایشی وزەی ئەوروپا و دانانی سنوورێك بۆ هەژموونی رووسیا لەو ناوچەیە، هەروەك شكستیشی زیانێكی گەورە بوو بەر قەتەر كەوت، كە هیوا خواز بوو ئەو هێڵە ببێتە سەرچاوەیەكی سەرەكی بۆ داهاتی.
كەوتنی بەشار ئەسەد و هەوڵەكانی توركیا 
لەدواى روخاندنى بەشار ئەسەد، تورکیا هەنگاوەکانى بۆ دەستپێکردنى پڕۆژە ستراتیژییەکانى لەناو خاکى سووریا دەست پێکرد، یەکێک لە پڕۆژەکانى تورکیا زۆر بە بایەخەوە هێنایەوە بەرباس هێڵى قەتەر ــ تورکیا.
لە (2024/12/14) ئەلوب ئەرسەلان بەیرەقدار، وەزیری سەرچاوەكانی وزەی توركیا رایگەیاند، لەگەڵ سەقامگیری سیاسی لە سووریا ئیەو پڕۆژەی گازی قەتەری ــ توركی دەست پێدەكاتەوە، ئەوەش هیوایەك بۆ تەواوكاری ناوچەیی كەرتی وزە دەگێڕێتەوە.
بایەخى سووریا بۆ هێڵى قەتەر ــ تورکیا 
بوشرا زەینەب ئۆزدەمیر، لێكۆڵەری بواری ئابووری و سیاسی لە ناوەندی (سیتا) پێیوایە، "سووریا بۆ قەتەر وڵاتێكی زۆر گرنگە كە گازی سرووشتی لێییەوە رەوان بكات." لەرووی دەوڵەمەندی بە گازی سرووشتییەوە قەتەر بە سێیەم وڵاتی جیهان دادەندرێت، كە نزیكەی (250) تریلیۆن مەتر چوارگۆشە گازی سرووشتی هەیە.
ئوزدەمیر ئاماژە بەوە دەکات، شۆڕشی سووریا زیاتر لە (10) ساڵی خایاند، ئەوە وایكرد كە جێبەجێكردنی ئەو پڕۆژەیە ئەستەم بێت، بەڵام لەدوای دامەزراندنی دەسەڵاتێكی سەقامگیر لە سووریا دەكرێت، بگوترێت ئەگەر ئەو دۆخە بەو جۆرە بەردەوام بێت، ئەو پڕۆژەیە رووبەڕووی هیچ بەربەستێكی سیاسی لەو ناوچەیە نابێتەوە.
ئەو لێكۆڵەرە توركە لە بەشێكی دیكەی قسەكانی باس لەوە دەكات، توركیا بە گەورەترین بازاڕی گازی سرووشتی لەو ناوچەیە دادەندرێت، لەدوای ئەڵمانیا دووەم وڵاتی كڕیاری گازی سرووشتییە" بەڵام ئەوە هەیە خاوەنی گرێبەستی درێژمەودایە لەگەڵ رووسیا و ئێران و ئازەربایجان.
ئان سۆفی كۆربۆ، پسپۆڕ لە سیاسەتی وزەی جیهانی لە زانكۆی كۆڵۆمبیا دەڵێت، "هێڵی گواستنەوەی گازی قەتەر بە رێگەی توركیا زۆر درێژە، پێویستە لەسەر كڕیارەكان پابەندی درێژمەودا پێشكەش بكەن.
دەربارەی ماوەكەشی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، تەواوبوونی ئەو پڕۆژەیە تا ساڵی (2030) دەخایانێت، سەبارەت بە سعوودیەش تاوەكوو ئێستا نازاندرێت رێككەوتنی ئەو بۆڕیانە لەسەر خاكی خۆی درێژ دەكاتەوە، یاخود نا، ئەگەر توركیا بێیەوێت واژۆ لەسەر ئەو رێككەوتنە بكات دۆخەكە دەگۆڕێت.
هەڕەشەکانى یۆنان دژ بە تورکیا

لەدواى ئەو هەنگاوانەى تورکیا یۆنان و قوبرس دژ بە هەوڵەکانى تورکیا وەستانەوە، دەستیان بە هەڕەش لە راگرتنى ئەو پڕۆژەیە کرد، بەتایبەتیش یۆنان پێیوایە، حکومەتى ئێستاى سووریا کاتیە ناتوانێت ئەو پەیمانامەى لەو جۆرە واژۆ بکات.
سەرچاوە دیپلۆماسییەکانى یۆنان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە، وڵاتەکەیان هاوبەشە ئەوروپییەکانیان لە هەنگاوانەى تورکیا ئاگادارکردۆتەوە، بەتایبەت پەیوەست بە سنوورە ئابوورییە ئاوییەکان لەگەڵ یەکێتى ئەوروپا.
لێکنزیکبوونەى یۆنان و ئیسرائیل و قوبرسى یۆنانى

لە (2024/12/24) رۆژنامەی مەعاریفی ئیسرائیلی بڵاوی كردەوە، ئیلی كۆهین، وەزیری وزەی ئیسرائیل بە سەردانێكی كورتدا گەیشتە یۆنان، لەگەڵ هاوتا یۆنانییەكەی رێككەوتنی فراوانكردنی هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵات لە بواری وزە بەگشتی و گازی سرووشتی بە تایبەتی واژۆ دەكەن.
كۆهین جەختى لەسەر ئەوە دەكردەوە، كە وزەی ئیسرائیل هێزێكی سیاسییە، ئێستا بە سەردانێكی كورت گەیشتوومەتە یۆنان و ماوەكەی تەنیا حەوت كاتژمێرە، ئەوەش بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتە لە بواری وزە بەگشتی و گازی سرووشتی بە تایبەت، كە  گازى سرووشتى سەرچاوەیەكی ستراتیژی وڵاتەكەمانە، بەو جۆرە پێگەمان وەك وڵاتێکى وزەی ناوچەیی بەهێز دەبێت، ئەوەش كاریگەری لەسەر ئابووری ئیسرائیل دەبێت، سەقامگیری و خۆشگوزەرانییش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاد دەكات.
وەزیری وزەی ئیسرائیل ئاماژەى بەوەش کردووە،  کە بەشێكی دیكەی سەردانەكەیان پەیوەستە بە ئاڵۆزییەكانی نێوان توركیا و یۆنان، بەتایبەت لە سایەی بەرەوپێشچوونی هەماهەنگی نێوان یۆنان و ئیسرائیل.
دكتۆر شای ئیتان كۆهین یەنروجیك، پسپۆڕ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی تەلئەبیب دەڵێت، توركیا پێیوایە بەهێزبوونی پەیوەندییەكانی یۆنان و ئیسرائیل هەڕەشەیەكی راستەوخۆیە لەسەری و ئەو دوو وڵاتە بە هەڕەشەى هاوبەش دەزانێت، ئەو هەماهەنگییە ئەمنییە كڵاوەیەكی ئاسنی یۆنانییە، ئەنقەرە تووشی دڵەڕاوكێی گەورە دەكات.
هەماهەنگی نێوان ئیسرائیل و یۆنان و ئاڵۆزییەكان لەگەڵ توركیا ئاماژەن بۆ واقیعێكی نوێ، ئیسرائیل پێگەی خۆی وەك هێزێكی ناوچەیی بەهێز دەكات، بەڵام ئاڵۆزییەكان ئاماژەی ئەوەیان تێدایە كە رێگە بەرەو سەقامگیری تاوەكوو ئێستا درێژە.
وەزیرى وزەى ئیسرائیلى لە بەشێكی دیكەی قسەكانی دەڵێت، ئەو هەنگاوە سەرچاوەكانی وزە لە ئەوروپا جۆراوجۆر دەكات، كاریگەری لە سەقامگیری و خۆزگوزەرانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، ئاسایشمان لە بواری وزە بەهێز دەكات، ئیسرائیل دەكات بە پردی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، پێگەمان وەك هێزێكی وزەی ناوچەیی بەهێز دەكات، سوپای هاوڕێم تیۆدۆرس سكیلاكیس، وەزیری وزەی یۆنانی دەكەم بۆ هەماهەنگی، لە پێناو ئیسرائیل و یۆنان و ناوچەكە بەگشتی بەردەوام دەبین لە كاركردن.
لەبەرانبەردا، وەزیری وزەی یۆنانی رایگەیاند، ئەو رێككەوتنە خاڵێكی گرنگی گۆڕانكاریی نێوان یۆنان و ئیسرائیلە لەبواری وزە، هەڵگری بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگەرییەكانی داهاتوو و كاریگەری قەیرانی كەش و هەوایە بۆ هەردوو وڵات، لە پێناو ئەوەش پڕۆژەی درووستكردنی رێڕەوی كارەبای سەوز لە ئیسرائیلەوە بۆ یەكێتی ئەوروپا بە رێگەی یۆنان پڕۆژەیەكی ستراتیژی گرنگە بۆ ئێمە و هەموو وڵاتانی ناوچەكە.
دەسەڵاتەكانی حكومەتی كاتی سووریا
چەندین پرسیار سەبارەت بە تواناى حکومەتى کاتى سووریا دەکرێت، کە ئایا دەسەڵاتى واژۆکردنى رێککەوتنى ستراتیژى وەک دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان لەگەڵ تورکیا، بەو پێیەى تائێستا خاوەنى دانپێدانانى تەواوى نێودەوڵەتى نییە، دەسەڵاتى تەواوى بەسەر هەموو خاکى سووریادا نییە، ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى نەتوانێت رێککەوتنە نێودەوڵەتییە پابەندەکان واژۆ بکات، بەڵام ئەگەر سەیرى رێککەوتنێکى هاوشێوە بکەین کە رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا لەگەڵ حکومەتى کاتى لیبیا بە سەرۆکایەتى فائیز سەراج لە (2019) رێککەوتنى دەریایى نێوان هەردوو وڵاتیان واژۆ کرد، حکومەتى سەراجیش دەسەڵاتى پێویستى بەسەر خاکى لیبیا نەبوو
بۆ ئەوەش بەڵگە بەوە دەهێننەوە كە لە (2019/12/5) سەرەڕاى رەخنە ناوخۆیى و دەرەکییەکان پەرلەمانى تورکیا یاداشتى لێتكێگەیشتنى لەگەڵ لیبیا پەسند کرد، لە هەمان رۆژ ئەنجوومەنى سەرۆکایەتى حکومەتى لیبیا پەسەندى کرد، لە (2020) ئەنتۆنیۆ گوتیریس بە پشتبەستن بەى مادەى (102) پەیماننامەى نەتەوە یەکگرتووەکان پەسەندى کرد.
لە (2025/1/5) وەزیرى وزەى تورکیا لەدواى راگرتنى گازى رووسیا رایگەیاند، بەگەڕخستنەوەى پڕۆژەى هێڵى گازى سرووشتى قەتەر ــ تورکیا لە رێگەى سووریا سوودى بۆ هەموو لایەک دەبێت.
لە بەشێکى قسەکانى گوتى، گرەنتى سەرکەوتنى گەیاندنى گازى قەتەر بۆ تورکیا و لەوێشەوە بۆ ئەوروپا پێویستمان بە جۆرێک لە پڕۆژەیە کە سیستەمى گواستنەوەى پارێزراوە، ئەوەش پێویستى بە سووریا و ناوچەیەکى سەقامگیرە، بۆیە پێموایە لەسەر گۆمەڵگەى نێودەوڵەتى پێویستە هاوکارى دووبارە ئاوەدانکردنەوەى سووریا و ژێرخانى وزەى سووریا بکات.
لەسەرەڕاى ئەو لێدوانە بەردەوامانەى تورکیا و یۆنان و قوبرسى یۆنانى و ئیسرائیل، تاوەکوو ئێستا سعوودیە و ئوردن کە وەک بەشێک لەو هێڵە سەیردەکرێن، لێدوانى فەرمیان نییە.
هەڵوێستی قەتەر
لە (2025/1/8) ماجید محەمەد ئەنساری، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی قەتەر، سەبارەت بونیادنانی هێڵی گاز بۆ سووریا توركیا لەوێوە رایگەیاند، ئەو ئەگەرانەی لە دەزگاراگەیاندنەكان لەسەر هێڵی گاز جگە لە پێشبینی راگەیاندن هیچی دیكە نییە.
لە بەشێكی دیكەی قسەكانی ماجید باسی لەوە كرد قەتەر ئامادەیە هاوكاری مرۆیی و تەكنیكی سووریا بكات، وەك ئەو هاوكاریانەی ئێستا بۆ فڕۆكەخانەی دیمەشقی نێودەوڵەتی.
گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی قەتەر ئاماژە بەوەش دەكات، گفتوگۆ لەسەر هەموو هاوكارییە مرۆییەكان دەكەین بۆ دووبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی سووریا، لەسەر ئاستی ئابووریش پەیوەست بە رەوانكردنی گازی سرووشتی ناتوانم هیچ شتێك لەو بارەوە بڵێم.
سیناریۆکانى داهاتوو
د.ئۆمۆد شوکرى، پسپۆڕ لەبوارى وزە و ئەندام لە زانکۆى جۆرج میسۆنى ئەمەریکى تیشک دەخاتە سەر سیناریۆکانى پەیوەست بە پڕۆژەى هێڵى قەتەر بە خاکى سووریادا. د.ئۆمۆد ئاماژە بەوە دەکات، ئەو پڕۆژە بەگوێرەى خەمڵاندنى تێچووەکەى (10) ملیار دۆلارە و درێژیەکەى (1500) کیلۆمەترە، لە سایەى ئاڵنگەرییە ئەمنیی و سیاسییەکانى ئێستا رووبەڕووى سووریا دەبنەوە، جێبەجێکردنى ئەگەرێکى دوورە.
ئەو پسپۆڕە ئاشکراى دەکات، قەتەر ئێستا تەرکیزى لەسەر فراوانکردنى بەرهەمهێنانى گازى شلە، پلانى دەوهەیە ئەوەیە بڕى بەرهەمهێنانى لە ساڵانە لە (77) ملیۆن تۆن لە (2030) بگەینێتە (142) میلۆن تۆن، بەوەش گازى سرووشتى دەبێتە بژاردەیەکى شایستەتر بۆ دابینکردنى پێداویستییەکانى ئەوروپا.
دەربارەى رەهەندە جیۆسیاسییەکانیش شوکرى پێیوای، سەرکەوتنى هێڵى گاز لە رێگەى سووریا ئەگەر جێبەجێ بکرێت، هاوسەنگى هێز لەو ناوچەیە دەگۆڕێت، چونکە بۆ ئەوروپا ئەو هێڵە دەبێتە دەرفەتێک بۆ فرەکردنى سەرچاوەکانى گاز و بەهێزکردنى ئاسایشى وزەى ئەوروپى.
بۆ تورکیاش ئەو پسپۆڕە پێیوایە ئەو پڕۆژە پێگەى تورکیا وەک ناوەندێکى هەرێمى بۆ وزە بەهێز دەکات، ئەوەش دەرفتى بۆ دەرەخسێنێت کە هەژموونێکى گەورەى لە پرسەکانى سەقامگیرى و رەوانەکردنى وزە هەبێت.
بەگوێرەى لێدوانەکانى وەزیرى وزەى تورکی، ئەگەر مەرجى سەقامگیرى و مەرجى هەبوونى سیستەمێکى پارێزراوى گواستنەوە هاتەدى، لە دۆخى سەرکەوتنى دەکرێت گۆڕانکارى گەورە لە هاوکێشەکانى ئەو ناوچەیە بکات و پێگەى ئابوورى و جیۆسیاسى تورکیا بەهێز بکات.
لەگەڵ ئەوەشدا شوکرى جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە، کە ئاڵنگەرییە جیۆسیاسییەکان لەوانەش ململانێى نێوان وڵاتە هەرێمییەکان و بەریەکەوتنى بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەکان تاوەکوو ئێستا بەربەستى سەرەکین لەبەردەم جێبەجێکردنى ئەو پڕۆژەیە.
دەرئەنجام
یەکەم، هێڵى قەتەر ــ تورکیا بەناو خاکى قەتەر لە (2009) پێشنیارى قەتەر بووە، سووريا رەتى دەکاتەوە.
دووەم، لەدواى کەوتنى بەشار ئەسەد، تورکیا لە رێگەى وەزارەتى وزە هەوڵى کاراکردنەوەى ئەو پرسە دەدات، بەڵام ئەمجارە قەتەر رەتى دەکاتەوە. 
سێیەم، یۆنان و قوبرسى یۆنانى و ئیسرائیل ئەو هێڵە بە مەترسى بۆ سەر خۆیان دەزانن. 
چوارەم، تورکیا سوودى جیۆسیاسى و ئابوورى لەو هێڵە دەبینێت. 
پێنجەم، قەتەر هەوڵەدەدات لەو قۆناغەى ئێستا رێژەى بەرهەمهێنانى گازى سرووشتى زیاد بکات. 
شەشەم، نەبوونى سەقامگیرى سیاسى و ئەمنى لە سووریا کاریگەرى لەسەر راگرتنى ئەو پڕۆژە لەلایەن قەتەرەوە هەیە.