Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

دوای تێپەڕی ساڵانێكی زۆری گەمارۆی سەر ئێران و  سزا بیانییەكان، زۆربەی دەرگاكانی بازرگانی بەڕووی ئەو وڵاتە داخراون، ئێستا ئێران لە دۆخێك دایە، خەریكە ئابووری بیانی كۆتایی پێبێت، بارزگانی ئەو وڵاتە بەراورد بە ئیمارات و سعوودیە و توركیا مێژووێكی درێژی هەیە، بەڵام لەبەر سزا سەپێندراوەكانی سەری سێ وڵاتە بۆشایەكەیان پڕكردۆتەوە.

ئێران بەهۆی پێگەی جیۆسیاسی رۆڵی گەورە لە بازرگانی نێودەوڵەتی دەبینێت، بە درێژایی مێژوو رێگەی گەشتی بازرگانی بووە، بەڵام لەم چەند ساڵەی رابردوو بازرگانی ئێران پاشەكشەی گەورەی كردووە، ئیمارات و توركیا و سعوودیە ژمارەی پێوانەییان لە هەناردە تێپەڕاندووە، لە بەرانبەردا بازرگانی ئێران لە (2023) رێژەی بازرگانی لە (38%) دابەزیووە، ئەو رێژەیە لە ساڵی (2011) تەنیا لە (10%) بوو.

لە بەرانبەردا رێژەی هاوردەی توركیا لە (50%) بەرزبۆتەوە، سعوودیە لە (48%) و ئیمارات لە لە (123%) لە هەمانكاتدا رێژەی هەناردەی توركیا لە (85%) و ئیمارات لە (77%) بەرزبۆتەوە، ئەو ژمارانە ئاماژەن بەوەی كە ئەو وڵاتانە لەسەر ئاستی گۆڕەپانی بازرگانی هەنگاوی گەورەیان ناوە و زۆر لە ئێران دووركەوتوونەتەوە، كە (20) ساڵ پێش ئێستا زۆر لێك نزیك بوون.

ئەمڕۆ بەهای بارزگانی سعوودیە سێ بەرانبەری ئێرانە، توركیا (3.5) ئیمارات پێنج بەرانبەرە، لە واقیعدا بە روونی رەنگدانەوەی لەسەر سیاسەتی بازرگانی ئازاد لە پاڵ سزا نێودەوڵەتییەكانی بۆتە زیان بە ئابووری ئێران هەبووە.

قۆناغی گەشەی بارزگانی

بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانكارییەكان لە بازرگانی ئێران دەكرێت دابەش بكرێت بۆ دوو قۆناغ:

یەكەم: لەكۆتایی جەنگی ئێران ــ عێراق تاوەكوو سەرەتای سزاكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵیەتی بۆ سەر ئابووری ئێران.

دووەم: لەگەڵ سەپاندنی سزاكان دەست پێدەكات تاوەكوو ساڵی (2023) ئەوەش كۆتا ساڵە كە داتای وردی بارزگانی ئێران بەردەست بێت.

بەگوێرەی داتاكانی بانكی نێودەوڵەتی، هەناردەی كاڵا و پێداویستییەكانی ئێران لە (1988) بڕەكەی نزیكەی نۆ ملیاۆر دۆلار بوو، توركیا (17) ملیار و سعوودیە (27) ملیار بوو. لەو كاتەوە تاوەكوو (2011) هەناردەی ئێران ساڵانە گەیشتە (157) ملیار دۆلار، لە بەرانبەردا لەنێوان ساڵی (2009 و 2011) سعوودیە گەیشتە لە (86%) و ئیمارات گەیشتە لە (57%).

لە كۆتایی ساڵی (2011) هەناردەی ئێران بڕەكەی (36) ملیار دۆلار كەمتر بوو، ئەوەش لە كاتێدایە هەناردەی سعوودیە بڕەكەی گەیشتە (376) ملیار دۆلار (2.4) ئیمارات بڕەكەی گەیشتە (316) دوو بەرانبەر ئێران، هاوردەش ئاراستەی هاوشێوەی گرتەوە، لە (1988) هاوردەی ئێران (17.6) ملیار دۆلار بوو، توركیا (16) ملیار دۆلار بوو، لە ساڵی (2011) توركیا بووە (2.5) بەرانبەری ئێران، بڕەكەی گەیشتە (254) ملیار دۆلار و ئێران بڕەكەی بووە (102) ملیار دۆلار، لە هەمان ساڵدا ئیمارات گەیشتە (216) ملیار و سعوودیە گەیشتە (198) ملیار دۆلار.

لە هەمان كاتدا داتاكان ئاماژە بەوە دەكەن تا ساڵی (2001) جیاوازیەكی ئەوەندە گەورە لەنێوان ئێران و ئەو سێ وڵاتە نەبوو، هاوردەی ئێرن (27) ملیار بوو، هاوردەی توركیا و سعوودیە و ئێمارات (45) ملیار دۆلار بوو، بەڵام لەدوای ئەم ساڵ هاوردەی ئەو سێ وڵاتە زۆر بەخێرایی گەشەی كرد، ئێران بەشێوەیەكی زۆر لاواز گەشەی دەكرد.

بازرگانی لە چنگی سیاسەت دایە

لە نێوان ساڵی (1988 و 2005) ئێران پشتی بە سیاسەتی هێوركردنەوەی ئاڵۆزییە نێودەوڵەتییەكان و هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا دەبەست، ئەوەش هاوكاربوو بۆ بەدیهێنانی گەشەی ئابووری بەردەوام و رۆڵی لە بازرگانی جیهانی، بەڵام لەدوای سەپاندنی سزاكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دۆخەكە بەشێوەیەكی ریشەیی گۆڕا، ئەو سێ وڵاتەش ئامادەیی خۆیان لەسەر گۆڕەپانی بارزگانی قۆستەوە و بارزگانی خۆیان فراوان كرد.

داتاكانی بانكی نێودەوڵەتی ئاماژە بەوە دەكەن، لەنێوان ساڵی (2011 بۆ 2023) هەناردەی ئێران هیچ گەشەیەكی بەخۆیەوە نەدیووە، بەڵكوو بە رێژەی لە (40%) دابەزیووە، بۆ نموونە لە لە (2011) بڕی هەناردەی ئێرن (157) ملیار دۆلار بوو، لە (2023) بۆ (98) ملیار دۆلار دابەزی، ئەوەش لە كاتێدا بوو، پێویست بوو ئێران سوود لەو هێزە گەنجە فراوانە زیادكردووەی وەربگرێت، بەڵام سیاسەتی هەڵە بووە هۆی شەپۆلێكی فراوانی كۆچكردن، ئەوەش ئابووری لە دەرفەتی فراوانكردن بێبەش كرد.

لە بەرانبەردا توركیا و ئیمارات بەردەوامن لە ئاراستەی گەشەكردنیان توركیا لە (2011) بڕی هەناردەی (193) ملیار دۆلار بوو، لە (2023) ئەو بڕە گەیشتە (357) ملیار دۆلار، ئیمارات بڕەكەی لە (315) ملیارەوە گەیشتە (558) ملیار دۆلار، ئەو سەركەوتنەش ئەنجامی پلانێكی ستراتیژی بوو، كە سیاسەتمەدارانی ئەو دوو وڵات دیدگای واقیعیان بۆ بازرگانی جیهانی هەبوو.

لە (2022) بڕەكەی (386) ملیار دۆلار بوو، لە (2023) ئیمارات (482) ملیار دۆلار بوو، لە بەرانبەردا ئێران لە (2011 بۆ 2023) نەیتوانی بەربەربەستی (140) ملیار دۆلار تێپەڕێنێت، لەنێوان (80) ملیار بۆ (110) ملیار دۆلار بوو، سەرەڕای ئەوەی كە ژمارەی دانیشتوانی لە (2011) زیاتر لە (10) ملیۆن كەس بەرزبۆتەوە، ئەوەش بۆتە هۆی پاشەكشەی ئاستی خۆشگوزەرانی.

هۆكارەكانی پاشەكشەی بازرگانی ئێران

لێرە پرسیارێكی جەوهەری هەیە، ئەو قەیرانە رووبەڕووی بارزگانی ئێران دەبێتەوە، بۆ وەڵامی ئەو پرسیار پێویستە دوو فاكتەری سەركی شیكاری بكرێت.

یەكەم: نەبوونی لەپێشینەی ئابووری لە سیاسەتی ئێران

پێچەوانەی ئێران، توركیا و سعوودیە و ئیمارات ئابووریان كردۆتە تەوەری سیاسەتەكانیان، ئەو سێ وڵاتە هاوپەیمانە نەرمەكانیان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی ئابووری بونیاد دەنێن، لەبری پابەندی ئایدۆلۆژی درێژمەودا، بۆ نموونە كاتێك سعوودیە بڕیاری دا پشتبەستنی بە ئەمەریكا كەمبكاتەوە و لە چین و رووسیا نزیك بێتەوە، ئەو كارەی بەگوێرەی بەرژەوەندی نیشتیمانی كرد، بەبێ ئەوەی كاریگەری لەسەر بازرگانی هەبێت، كاتێك ئابووری سەنتەربوو، ئەوكات سەقامگیری و شەفافییەت دەبێتە لەپێشنە، ئەوەش وایكردووە ئیمارات توانای راكێشانی راستەوخۆی وەبەرهێنانی بینی لەنێوان ساڵانی (2010 بۆ 2022) هەبێت بە بڕی (166) ملیار دۆلار، لە ساڵی (2022) بگاتە (22) ملیار دۆلار و ژمارەی پێوانەیی تێپەڕێنێت.

دووەم نەبوونی قۆستنەوەی سوودەكانی جوگرافی

سەرەڕای پێگەی ستراتیژ، ئیران بەشێوەیەكی كارا وەبەرهێنانی لە كەرتەكانی خزمەتگوزاری لۆجستی و بازرگانی نەكردووە، لە بەرانبەدار ئیمارات و توركیا زۆر بە باشی ئەو بابەتەیان قۆزستۆتەوە. 

بەگوێرەی رێكخراوی بازرگانی جیهانی لە (2023) هەناردەی خزمەتگوازرییەكانی ئیمارات (165) ملیار دۆلار بوو، توركیا (100) ملیار دۆلار بووە، كە دەكاتە نزیكەی لە (4%)ی بارزگانی خزمەتگوازری جیانی.

ئیمارات بە تەنیا (43) ملیار دۆلاری لە هەناردەی خزمەتگوازری گواستنەوە دەستكەوتووە، ئەوەش یەكسانە بە داهاتی نەوتی ئێران لە ساڵی رابردوو، ئێران لە بازارەكانی كەرتی خزمەتگوزاری تەنیا (0.2%) دەستكەوتووە.

لە كۆتاییدا گەشەی ئابووری لە توركیا و ئیمارات و سعوودیە دەگەڕیتەوە بۆ پاشەكشەی رۆڵی ئابووری ئێران لە جیهان، لەگەڵ كۆتوبەندكردنی هەناردەی نەوتی ئێران، پشكی سعوودیە لە بازاڕەكان زیادی كرد، لەگەڵ خۆپاراستنی وڵاتان لە بەكارهێنانی ئێران وەك رێڕەو داهاتەكەی دەگەڕێتەوە بۆ توركیا و ئیمارات، تەنانەت لە كەرتی گەشتوگوزاریش ئێران پاشەكشەی كردووە، پشكی شێر بەر ئەو سێ وڵاتە كەوتووە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی مید نیوز