Nuce Logo

نووسینى: جۆن بۆڵتن

وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها

خێرایى مێژوو لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە پێشبڕکێ دایە، ئەو خێراییە هەڵگرى چەندین ئەگەرى گۆڕانکارى ریشەییە لەو ناوچەیە، کە لەوانەیە بەرەو باشتر، یاخود خراپتر ڕوات. کەوتنى بنەماڵەى ئەسەدى دیتکاتۆر لە سووریا وەک شۆکێک بوو بۆ هەموو لایەک، هەروەک شۆکێک بوو بۆ خودى بەشار ئەسەد و ئێران و رووسیاى هاوپەیمانى، تەنانەت دەزگا هەواڵگرییەکانى وڵاتانى عەرەبى و رۆژئاواش نەیانتوانى لاوازى دەسەڵاتى بەشار ئەسەد ئاشکرا بکەن، بە تایبەت لاوازى و نەبوونى لایەندارى دامەزراوە سەربازیی و ئەمنییەکانى بۆ ئەسەد.
دەسەڵاتی دیكتاتۆری دڕەندە كەوت، بەڵام كێ لەدوای ئەو دێت، لەوەش گرنگتر كەوتنی بەشار ئەسەد شكستێكی گەورەی دیكەیە بۆ دەسەڵاتی مەلاكان لە ئێران.
لەدوای ئەو گورزە گەورانەی ئیسرائیل گرووپەكانی بەر حزبوڵڵا و حەماسى نیمچە هەڵوەشاوە کەوت، ئەوە سێیەم كارەساتی گەورەیە رووبەڕووی ستراتیژی بازنەی ئاگری دژ بە ئیسرائیل دەبێتەوە، كە تاران پەسەندى دەكرد.
سەرەڕای ئەوەی بنیامین ناتەنیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رەزامەندی لەسەر راگرتنی جەنگ لەگەڵ حزبوڵڵا داوە، كە ماوەکەى لە (60) رۆژ تێپەڕ نەكات، كە راستەوخۆ لەدوای كۆتاییهاتنی ماوەی دەسەڵاتی جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمەریكا ئاگربەستیش تەواو دەبێت.حزبوڵڵا رووبەڕوویی بەربەستی گەورەتر دەبێتەوە، كە رێگەی هاوكاری وشكانی لە عێراق و سووریا بۆ هەمیشە دادەخرێت، هیچ وەستانێكی جەنگ لەگەڵ حەماسیش دیار نییە، ئەوەش واتا ئەو دوو دۆستەی ئێران تووشی گورزی زیاتری ئیسرائیل دەبنەوە.
سەبارەت بە تارانیش ناكرێت دۆخی لەوە خراپتر بێت، لەگەڵ كەوتنی سێ كۆڵەگەی سەرەكی لە هێزە ناوچەكانی، یاخود نزیك لە كەوتنیان مەلاكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی تووشی مەترسی گەورە بوونەوە.
بەخشینەوەی تۆمەت لەنێوان سوپای پاسداران و سوپای ئێران لەسەر بازنەیەكی فراوانی جەماوەری بڵاوبۆتەوە.
هەڵوەشانەوە و دابەشبوون لە ریزی سەركردە باڵاكانی ئەو سیستەمە درووستبووە، كە زیاتر بەلای نیشانەی رووخانی دەسەڵاتی ئێرانە. لە ئێران بێهیوایی لەسەر بازنەیەكی فراوان لە ئەنجامی داڕوخانی ئابووری درووست بووە، گەنجان و ئافرەتان بەگشتی دژى رژێمن، ئەوە لە جگەوانە ئاڵۆزییە نەتەوەییش بوونی هەیە.
سوپای پاسداران و سەركردە سەربازییەكان دەستیان بە داڕووخان كردووە، ئەگەری هەڵگیرسانی ململانێی چەكداری لەناوخۆی ئێران لە زیادبوونە، كەوتنی ئەسەد دەریخست كە رووكارەكانی هێز لاوازییەكی قووڵی شاردۆتەوە، ئەو رووخانە دەكرێت بە شێوەیەكی لەناكاو و خێرا رووبدات.
لە رووی دەرەوەش دەسەڵاتی ئێران لە (1979)وە بەو جۆرە لاواز نەبووە، ئیسرائیل توانی سیستەمی بەرگری ئاسمانی ئێس 300 وێران بكات كە رووسیا بە ئێرانی دابوو، زیانی گەورەشی لە توانای مووشەكە بالیستییەكانی دا، بەشێكی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی وێران كرد.
ناتەنیاهۆ هیچ دەرفەتێكی لە ئێستای باشتر بەدەست نەدەكەوت بۆ كۆتاییهێنان بە پڕۆگرامی ئەتۆمی ئێران، یاخود بەشێكی گەورەی ئەو پڕۆگرامە وێران بکات.
بەدەستهێنانی ئەوە ئیسرائیل و وڵاتانی دراوسێ و جیهان ئارامتر دەكات لە بڵاوبوونەوەی هەڕەشەی ئەتۆمی ئێران، كە چەندین دەیەیە بەردەوامە لە پێشێلكردنی درێژمەودای پەیماننامەی بڵاونەبوونەوەی چەكی ئەتۆمی.
پێویستە لەسەر ئیسرائیل هاوكاری ئەمەریكا بكات ئەگەر لەوە پێویستی پێى هەبوو، هەوڵبدات بۆ سەركەوتن لە دۆسیەی پڕۆگرامی ئەتۆمی، لەوەدا تەنیا بە هۆڵۆكۆستی ئەتۆمی بەسەر هەڕەشەكانی تاران زاڵ دەبێت، ئەوەش گورزێكی سیاسی دیكەیە لە مەلاكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی.
ئەگەرچى ئێران ملیارەها دۆلاری لە پاڵپشتی گرووپەكانی نزیك لەخۆى بە فیڕۆداوە، كەچى ئێستا رووبەڕووی وێرانكاری دەبنەوە، ئەو ملیارەها دۆلارەشی كە لە پەرەپێدانی چەكی ئەتۆمی و مووشەكی بالیستی بە سامانى بەفیڕۆدراو حیساب دەبێت، ئەوكات مافی هاووڵاتیانی ئێران بە تەواوی بەو ئەنجامە بگەن كە مەلاكان هەرگیز لەسەر بەرژەوەندییەكانیان سوور نەبوونە، ئێستا بەتەواوى پاساوى لادانیان هەیە.
رووسیا دووەم زیانمەندی گەورەیە، ئەوە جگە لە سەرقاڵی و ماندووبوونی بە دوژمنێكی بێ پاساوی وەك ئۆكراینا، كە نزیكە ئەو جەنگە پێ دەنێتە ساڵی سێیەم، كرملین پێویستی بە سەرچاوەیەک بوو بۆ رزگاربوونی لە دیمەشق.
سووكایەتی بە ڤلادیمێر لەسەر ئاستی جیهان دەنگی دایەوە، كاریگەرییەكی وێرانكەر لەناوخۆی رووسیا بەجێدەهێڵێت، لەوانەشە لەكۆتاییدا بۆ ئۆپۆزسیۆنێكی ببێتە پاڵنەر، كە ئەو قوورسایەی جەنگی ئۆكراینا لەسەر هاووڵاتیان و ئابووری رووسیا سەپاندوویەتی.
تەنانەت مۆسکۆش لە داهاتوو رووبەڕووی زیانی گەورەتر دەبێتەوە، بەرژەوەندی سەرەكی مۆسكۆ لە سووریا لە بنكەی دەریای تەڕتووس و بنكەی ئاسمانی لازقیە بوو، كە دوو تاكە بنكەی رووسیان لە دەرەوەی خاكی یەكێتی سۆڤیەتی جاران.
ئەو دوو بنكەیە بۆ پێگەی رووسیا لە رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست زۆر سەرەكین، ئەگەر رووسیا ناچاربێت لەسەر چۆڵكردنیان ئەوە بەشێوەیەكی بەرچاو پێگەی بەهێزی لە دەریای رەش لاواز دەبێت، هەروەك هەڕەشەكانی لە هاوپەیمانی ناتۆ لە دەریای سپی پاشەكشە دەكات.
سەرەڕایی ئەو ئاماژە سەرەتاییانە پێویستە لەسەر رووسیا هەوڵیی پارێزگاری لەو دوو بنكەیە بدات، وێنە ئاسمانییە بازرگانییە نوێكانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە سووریا ئامادەیە هەندێك لە هێزەكانی بكشێنێتەوە، دۆخەكەش تاوەكوو ئێستا سەقامگیر نییە.
تاوەکوو ئێستا لەو روداوانە ئەنقەرە و هەیئەی تەحریری شام و سوپای نیشتیمانی سووری كە توركیا پاڵپشتی دەكا براوەی سەرەكین، لەگەڵ ئەوەشدا دوورە دۆخی ناوخۆی سووریا سەقامگیر بێت، تاوەكوو ئێستا سەربازانی ئەمەریكا لە باكووری رۆژهەڵاتی سووریان، بەشێوەیەكی سەرەكی هاوكاری پێشكەش بە هێزەكانی بەرگری سووریا دەكەن كە کوردەكان بەشێكی سەرەكین لە بەرەنگاربوونەوەی رێكخراوی تیرۆرستی داعش، بە هەمان شێوە لە ناوچەی تەنەف بەشێکى سەرەکین. 
پێویست ناكات ئەمەریكا دەستبەرداری كوردەكان بێت، بەتایبەت لە سایەی عوسمانییە نوێکان کە رەجەب تەیب ئەردۆغان کار بۆ فراوانبوونی هەژموونی خۆی لە خاكی عەرەبی دەکات.
واشتن هەڵەیە لەو قۆناغە هەیئەی تەحریری شام لە لیستی رێكخراوە تیرۆرستییەكان لابدرێت، هەرچەندە ئیدارەی بایدن بەشێوەیەكی نا حەكیمانە بیر لەو هەنگاوە دەكاتەوە. 
لە كاتێدا لادانی ئەسەد كاریگەری گەورەی لەسەر نەمانی هەڕەشەكانی ئێران دەبێت، بەڵام بەرژەوەندی ئیسرائیل و حكومەتە عەرەبییە دراوسێكان و ئەمەریكاش لەوەدا نییە لە دیدى وڵاتێکى دیکەى تیرۆرستى سەرچاوە بگرێت، ئەمجارە لەسەر دەریاى سپى دیپلۆماسیەتێکى هەستیارمان لە قۆناغى داهاتوو لەپێشە.
لەو سەروبەندەدا بایدن بڕیارێکى درووستى دا کە کۆگاکانى چەکى داعشى لە رۆژهەڵاتى سووریا بۆ بێبەشکردنى هەیئەى تەحریر بۆردوومان کرد، هەروەک ئیسرائیلیش هەمان پاساوى بۆ وێرانکردنى شوێنە سەربازییەکانى ئەسەد هەبوو.
ئەوەى گرنگە بۆ ناوچەکە و جیهان هەوڵەکانیان بۆ دیاریکردن و دابینکردنى هەموو لایەنەکانى پڕۆگرامى کیمیاوى و بایەلۆژى بەشار ئەسەد بخەنەگەڕ، کە لە ساڵى (2017 و 2018) دژ بە گەلەکەى بەکارى هێنا، چونکە گومان لەوەدا نییە کە ئەو توانایانە بوونیان هەیە.
بۆیە سەرەڕاى ئەوەى زۆر هەواڵى ئەرێنى سەبارەت بە لادانى ئەسەد و دوورکەوتنەوەى بۆ مۆسکۆ هەیە، بەڵام دۆخى سووریا تاوەکوو ئێستا مەترسییە لەسەر ئاشتى و ئاسایش لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و لەسەر ئاستى جیهان، ئێستا کاتى سستى و پاشەکشە نییە، بە تایبەتییش بۆ ئیدارەى داهاتووى ئەمەریکا بە سەرۆکایەتى دۆناڵد ترەمپ.

سەرچاوە: مرکەزى ناتور