Nuce Logo

د.ئارام ئەحمەد، مامۆستا لە کۆلێژى زانستە مرۆڤایەتییەکان/ زانکۆى راپەڕین
ئادارى (2025) شاهیدی زنجیرەیەک ڕووداوی هەژێنەر بوو لە تورکیا کە ڕەنگە بە خاڵێکی وەرچەرخان لە مێژووی سیاسی وڵاتەکەدا دابنرێت. لە (19) ئادار هێزەکانی ئاسایشی تورکی ئەکرەم ئیمامئۆغڵو، سەرۆکی شارەوانی ئیستەنبوڵ و یەکێک لە بەهێزترین ڕکابەرەکانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانيان دەستگیر کرد.
ئەم هەنگاوە مەترسیدارە، کە لەلایەن چاودێرانی نێودەوڵەتییەوە وەک هەوڵێکی ئاشکرا بۆ لاوازکردنی ئۆپۆزسیۆن نرخێنراوە، ڕوویدا تەنها چەند ڕۆژێک پێش ئەو کاتەی چاوەڕوان دەکرا ئیمامئۆغڵو وەک کاندیدی سەرەکی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی (2028) ڕاگەیەنرابێت.
زنجیرەی ڕووداوەکان: ستراتیژیەتێکی پلان بۆ داڕێژراو
تۆمەتەکان دژی ئیمامئۆغڵو گەندەڵی و یارمەتیدانی ڕێکخراوی پارتی کرێکارانی کوردستان دەگرێتەوە، کە لەلایەن تورکیا و چەندین وڵاتی دیکەوە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی پۆلێن کراوە. هاوکات زانکۆی ئیستەنبوڵ بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی بڕوانامەی زانکۆیی ئیمام ئۆغڵوی دا، هەنگاوێک کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر توانای کاندیدبوونی بۆ سەرۆکایەتی دادەنێت، بەهۆی ئەوەی کە دەستووری تورکی مەرجی بوونی بڕوانامەی زانکۆیی بۆ کاندیدەکانی سەرۆکایەتی داناوە.
هەڵمەتی دەستگیرکردنەکان بەوە کۆتایی نەهات. زیاتر لە (100) کەس، لەنێویاندا یاریدەدەرانی ئیمامئۆغڵو و سەرۆکی شارەوانی ناوچەکانی ئیستەنبوڵ، دەستگیرکران. ئەم شاڵاوە بەرفراوانە تەنها دەکرێت وەک هەوڵێکی سیستەماتیک بۆ لەناوبردنی ژێرخانی سیاسی ئۆپۆزسیۆن لێکبدرێتەوە، بەتایبەت لە گەورەترین شاری تورکیادا کە بەردەوام ناوەندی ناڕەزایەتی دژی دەسەڵاتی ئەردۆغان بووە.
کاردانەوەی گەل: شەپۆلی خۆپیشاندانەکان
دوابەدوای دەستگیرکردنەکان، شەپۆلێکی بەهێزی خۆپیشاندان لە ئیستەنبوڵ و شارەکانی دیکەی تورکیا دەستی پێکرد. هەزاران کەس ڕژانە سەر شەقامەکان، داوای ئازادکردنی ئیمامئۆغڵو و دەستلەکارکێشانەوەی ئەردۆغان دەکەن.
کردەوەی حکومەت خێرا و توند بوو، قەدەغەی خۆپیشاندان و گردبوونەوەى لە ئیستەنبوڵ بۆ ماوەی چوار ڕۆژ سەپێنرا، ئامادەبوونی هێزەکانی ئاسایش بەهێزکرا، و بەپێی ڕاپۆرتەکان دەستگەیشتن بە پلاتفۆرمە کۆمەڵایەتییەکانی وەک "ئێکس و ئینستاگرام" سنووردار کرا، هەوڵێک بۆ کۆنترۆڵکردنی ناڕەزایەتییەکان و ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی زانیاری.
پارتى گەلی کۆماری (جەهەپە)، گەورەترین حیزبی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا، دەستگیرکردنەکان و سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکانی وەک "کودەتایەکی مەدەنی" دژی دیموکراسی وەسف کرد. ئەم دەستەواژەیە جەخت لەسەر قووڵبوونەوەی نائارامی سیاسی لە وڵاتێکدا دەکاتەوە .
کاریگەرییە ئابوورییەکان: لیرەی تورکی بەرەو هەڵدێر
ئەم قەیرانە سیاسییە کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆی لەسەر ئابووری تورکیا هەبوو. لیرەی تورکی دابەزینێکی توندی بەخۆیەوە بینی، گەیشتە ئاستێکی مێژوویی بێ پێشینە کە (42) لیرە بەرامبەر یەک دۆلار. ئەم لاوازییەی دراوی نیشتمانی ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری وڵاتەکە، و نیشان دەدات کە چۆن جموجۆڵە سیاسییەکانی ئەردۆغان دەتوانن کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر ژیانی ڕۆژانەی ملیۆنان تورکی هەبێت.
ڕەنگە بەراوردکردنی نرخی ئێستای لیرە لەگەڵ نرخەکەی لە سەرەتای سەرۆکایەتی ئەردۆغاندا لە ساڵی (2014)، کاتێک کە نزیکەی 2.5 لیرە بەرامبەر یەک دۆلار بوو، ڕوانگەیەکی گرنگمان پێ بدات. ئەم دابەزینە کە زیاتر لە 90٪ی بەهای دراوەکەیە، دەکرێت بەشێکی بگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی دارایی ناکارامەی ئەردۆغان، وەک دابەزاندنی نرخی سوود لەکاتێکدا کە هەڵاوسان بەردەوام لە زیادبووندایە، بەڵام بێگومان بێسەقامگیری سیاسی ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبووە لە خراپتربوونی دۆخی ئابووری.
گرنگی ئیمام ئۆغڵو: هەڕەشەیەک بۆ سەر هەژموونی ئەردۆغان
بۆچی ئیمامئۆغڵو هێندە گرنگە؟ لە ساڵی (2019)، ئەم سیاسەتمەدارە سەرکەوتنێکی مێژوویی لە هەڵبژاردنەکانی شارەوانی ئیستەنبوڵدا تۆمار کرد، کۆتایی بە کۆنترۆڵی (25) ساڵەی حیزبی دادوگەشەپێدانی دەسەڵاتدار لە شارەکە هێنا. لەو کاتەوە، ئیمامئۆغڵو خۆی سەلماند وەک بەهێزترین دەنگی ئۆپۆزسیۆن لە تورکیا و یەکێک لە کەسایەتییە سیاسییەکان کە توانیویەتی لە ڕووی جەماوەرییەوە کێبڕکێ لەگەڵ ئەردۆغان بکات. ئەم پشتیوانییە جەماوەرییە، ئیمام ئۆغڵوی کردووە بە کاندیدێکی گریمانەیی بەهێز بۆ کێبڕکێکردن لەگەڵ ئەردۆغان لە هەڵبژاردنە سەرۆکایەتییەکانی (2028) لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە بەپێی دەستووری ئێستای تورکیا، ئەردۆغان ناتوانێت خۆی بۆ سەرۆکایەتی کاندید بکاتەوە، دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو گۆڕینێکی گەورەی هاوکێشە سیاسییەکانە.
بۆچی ئێستا؟ هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکان
کاتی ئەم هەنگاوە هیچ شتێکی ڕێکەوت نییە. ئەردۆغان ئاگادارانە بارودۆخی نێودەوڵەتی ئێستای هەڵبژاردووە بۆ لاوازکردنی ئۆپۆزسیۆن لەکاتێکدا کە سەرنجی جیهانی لە شوێنی دیکەدایە.
ئەوروپا بە جەنگی ئۆکرانیاوە سەرقاڵە، و پێوەندییە ستراتیژییەکانی لەگەڵ تورکیا کە وەک هاوپەیمانێکی گرنگی ناتۆ دادەنرێت، کردوویەتی بە پراگماتیکتر و کەمتر ئامادەی ڕەخنەگرتنە لەوەی کە لە ناوخۆی تورکیادا ڕوودەدات.
لە هەمان کاتدا، لە ئەمریکا، دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ لە لیستی پێشینەکانی ئیدارەی ترامپدا نین، ئەمەش هەلێکی زێڕین بە ئەردۆغان دەدات بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتی ناوخۆیی خۆی بەبێ دەستێوەردانی بەهێزی دەرەکی.
لە ڕوانگەی ناوخۆییەوە، ئەردۆغان دەزانێت کە پارتی دیموکراتی گەلان، کە نوێنەرایەتی دەنگی کوردی دەکات، لەوانەیە پشتگیری لە چاکسازییە دەستوورییەکان بکات ئەگەر داواکارییەکانی پەیوەست بە مافەکانی کورد دابین بکرێن. ئەم چاکسازییانە دەکرێت ڕێگە بە ئەردۆغان بدەن کاندیدی هەڵبژاردنەکانی داهاتوو بێت، ئەمەش سیستەمی سیاسی تورکیا لەسەر پێوەرەکانی خۆی دادەڕێژێتەوە.
پێویستە ئاماژە بەوەش بکەین کە ئەردۆغان پشتی بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ دەوڵەت باخچەلی، سەرکردەی حیزبی بزووتنەوەی نەتەوەیی، بەستووە کە داوای ئەنجامدانی گۆڕانکارییە دەستوورییەکان دەکات بۆ ئەوەی ڕێگە بە ئەردۆغان بدرێت جارێکی دیکە خۆی کاندید بکاتەوە. ئەم هاوپەیمانێتییە لە ساڵی (2018)وه هاوکاری گرنگی ئەردۆغان بووە لە ڕێگەی دەستەبەرکردنی دەنگی ناسیۆنالیستەکان، و پێدەچێت ئامادە بێت وەک بەشێک لە ئەجێندای چاکسازی دەستووری، بڕوانامەی زانکۆیی وەک مەرجی سەرۆکایەتی لابەرێت، کە بەگوێرەی ڕاپۆرتەکان، یەکێکە لە پلانەکانی ئەردۆغان.
فاکتەری کوردی: لەسەر لێواری هاوسەنگی
فاکتەری کوردی لە سیاسەتی تورکیا، و بە تایبەت لەم قەیرانەدا، ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. بۆ ماوەی چەندین دەیە، تورکیا کێشەیەکی دژواری لەگەڵ ناسنامە و مافەکانی کورد هەبووە، و پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) درێژترین ململانێی چەکداری لە مێژووی تورکیای نوێدا ئەنجام داوە.
پارتی دیموکراتی گەلان هەدەپە و جێگرەوەکەی  دەم، کە نوێنەرایەتی دەنگی کوردی دەکەن، ئێستا لە هاوسەنگییەکی ناسکدان. لەلایەکەوە، مێژووییەکی درێژی دژایەتی حیزبی گەلی کۆماریان هەیە کە ئێستا ئیمام ئۆغڵوی پێوە پەیوەستە، بەهۆی هەڵوێستی نەتەوەیی ئەم حیزبە؛ لەم چوارچێوەیەدا سەرەڕای ئەوەی خۆپیشاندەران داوای دەستلەکارکێشانەوەی ئەردۆغان دەکەن، مێژووی سیاسی تورکیا دەریدەخات کە ناڕەزایەتییەکان بە دەگمەن بوونەتە هۆی گۆڕانکاری خێرا لە سەرکردایەتیدا. لەگەڵ ئەوەشدا، بەردەوامبوونی ناڕەزایەتییەکان و ڕووخانی دراوی تورکی دەکرێت فشاری نوێ لەسەر حکومەت دروست بکات. بە کورتی لێکدانەوەکانی کورد دەرفەتێکن بۆ هەموارکردنی هاوسەنگییەکان. لە ناوخۆدا، ئەردۆغان دەزانێت کە پارتی  دیموکراتی گەلان  پشتگیرییەکی کراوەی پێنادات، بەڵام لە بەرامبەریشدا بە تەواوی لەگەڵ حیزبی گەلی کۆماری هاوڕێک نابێت، ئەگەر داواکارییەکانی پەیوەست بە مافەکانی کورد دابین بکرێن،  کوردەکان پێدەچێت پشتگیری لە چاکسازی دەستووری بکەن کە ئەردۆغان داوای دەکات، ئەمەش دەرگا دەکاتەوە بۆ زیاتر بەهێزکردنی دەسەڵاتەکەی، و لەوانەیە دووبارە پێکهێنانەوەی سیستەمی سیاسی بەپێی پێوانەی تایبەتی خۆی. بگاتە ئەنجام.
کاریگەرییە هەرێمییەکان: لایەنە براوە و دۆڕاوەکان
دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو و قەیرانی دوای ئەو، کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ناوچەکە دەبێت. بەتایبەت لە ڕوانگەی چەند لایەنێکەوە:
• ڕووسیا: پوتین، کە ئێستا سەرقاڵی جەنگی ئۆکرانیایە و لەژێر گەمارۆی ئابووریی ڕۆژئاوادایە، بۆ ماوەیەکی زۆر تورکیای بینیوە وەک ئەڵقەیەکی لاواز لە زنجیرەی هاوپەیمانێتی ناتۆ. ناسەقامگیری لە تورکیا و کەوتنی وڵاتەکە بەرەو ئۆتۆریتاریزم، دەرفەتێکی زێڕینە بۆ مۆسکۆ تا ئەنقەرە زیاتر لە ڕۆژئاوا دوور بخاتەوە و بیهێنێتە ناو بازنەی کاریگەری خۆی.
• ئێران: ڕژێمی ئێران کە بەهۆی ناڕەزایەتییەکانی نێوخۆ و گوشاری نێودەوڵەتی لەژێر فشاردایە، ئارەزوومەندی بینینی تورکیایەکی ناسەقامگیر و دوور لە ڕۆژئاوایە. هەروەها، ئێران و تورکیا هاوکاتیش لە سووریا و عێراق لە پرسی کورددا کێشەیان هەیە، بەڵام لە هەمان کاتدا بەرژەوەندی هاوبەشیشیان هەیە لە کۆنترۆڵکردنی جموجۆڵی ناسیۆنالیزمی کوردی.
• کوردەکان: کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستان، بەتایبەت لە تورکیا و سووریا، بە وردی چاودێری ئەم دۆخە دەکەن. 
ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری دەکرێت دەرفەتی نوێ بۆ گوشار خستنە سەر ئەنقەرە بڕەخسێنێت.

داهاتووی ئیمام ئۆغڵو: چی چاوەڕوان دەکرێت؟
مانای فەرمی دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو ئەوەیە کە دادگاییکردنێکی پڕ شکۆی سیاسی چاوەڕوان دەکرێت، کە بەگوێرەی سیستەمی دادوەری ئێستای تورکیا، دەتوانێت بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام بێت. ئەگەرەکان بریتین لە:
1. حوکمدان و زیندانیکردن: لەم حاڵەتەدا، ئیمامئۆغڵو لە ڕووی سیاسییەوە بۆ ماوەیەکی دیاریکراو لە ڕکابەری لەگەڵ ئەردۆغان دووردەخرێتەوە. ئەمە دەکرێت ببێتە هۆی زیادبوونی خۆپیشاندانەکان، بەڵام ئەردۆغان پێشتر نیشانی داوە کە توانای کۆنترۆڵکردنی ناڕەزایەتییەکانی هەیە.
2. ئازادکردن بە مەرج: لەم حاڵەتەدا، ئیمامئۆغڵو ئازاد دەکرێت بەڵام کۆت و بەندی بەسەردا دەسەپێنرێت، وەک قەدەغەکردنی چالاکی سیاسی یان دەستگیرکردنی خانەگی. ئەمە دەکرێت وەک ڕێگەچارەیەکی نێوەندگیر بێت بۆ ئەردۆغان، کە بتوانێت ڕکابەرەکەی لاواز بکات بەبێ ئەوەی ببێتە هۆی توڕەیی زیاتری خەڵک.
3. بەردان بەهۆی گوشاری نێودەوڵەتی: ئەگەر گوشاری نێودەوڵەتی، بەتایبەت لە یەکێتی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە، بەردەوام بێت، ئەردۆغان ڕەنگە ناچار بکرێت ئیمامئۆغڵو ئازاد بکات. بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە ستراتیژی درێژخایەنی بۆ لاوازکردنی ئۆپۆزسیۆن کۆتایی پێ دێت.
داهاتووی تورکیا: سێ سیناریۆی سەرەکی
لە ڕوانگەی مێژووی سیاسی تورکیا و پەرەسەندنە هاوچەرخەکانی، سێ سیناریۆی سەرەکی بۆ داهاتووی وڵاتەکە چاوەڕوان دەکرێت:
1. بەردەوامبوونی ئەردۆغان و چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی: لەم سیناریۆیەدا، ئەردۆغان سەرکەوتوو دەبێت لە گۆڕینی دەستوور بۆ ڕێگەدان بە کاندیدبوونەوەی، ئۆپۆزسیۆن لاوازتر دەبێت، و پاری دادە گەشەپیدان تیکمەتر دەسەڵاتی خۆی دەچەسپێنێت. ئەمە زیاتر دووری دەخاتەوە لە یەکێتی ئەوروپا و دەیخاتە ژێر کاریگەری وڵاتانی وەک ڕووسیا.
2. پەرەسەندنی خۆپیشاندانەکان و گۆڕانی سیاسی: لەم سیناریۆیەدا، دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو دەبێتە هۆی شەپۆلێکی بەهێزتر و بەردەوامتری ناڕەزایەتی، کە ئەردۆغان ناتوانێت کۆنترۆڵی بکات. ئەمە دەکرێت لە کۆتاییدا ببێتە هۆی هەڵبژاردنی پێشوەخت. 
3. میکانیزمی دیموکراسی بەکاردەهێنرێت: لەم سیناریۆیەدا، حیزبی گەلی کۆماری و پارتی دیموکراتی گەلان، سەرەڕای جیاوازییەکانیان، هاوپەیمانێتی دروست دەکەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەردۆغان. ئەم هاوپەیمانێتییە لەوانەیە لە هەڵبژاردنی 2028دا، یان لە حاڵەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت، سەرکەوتن بەدەست بهێنێت.
لە کۆتاییدا لە ژێر ڕۆشنایی ئەم دۆخە دا، ئۆپۆزسیۆنی تورکیا خۆی لە بارودۆخێکدا دەبینێتەوە کە ئیرەیی پێ نابرێت؛ ئەوروپا سەرقاڵە، ئەمریکا لە گۆڕانی بەردەوامدایە، و کوردەکان لەسەر لێواری هاوسەنگی یاری دەکەن. ئەردۆغان نەک تەنها کاتی گونجاوی هەڵبژاردووە، بەڵکو بە وردی ئامادەکاری بۆ کردووە، و نەیارەکانی بەبێ بژاردەی ڕاستەقینە بۆ مانۆڕکردن بەجێهێشتووە. ئەم پەرەسەندنانە تیشک دەخەنە سەر گرژییە سیاسییە تازە سەرکەوتووەکان لە تورکیا، لەگەڵ تۆمەتباریکردنی دووسەرە لە نێوان حکومەت و ئۆپۆزسیۆن سەبارەت بە بەکارهێنانی سیستەمی دادوەری بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتی سیاسی.