Nuce Logo

لەدوای ئەو رێككەوتنە هاوبەشە بەرپرسانی توركیا لە لێدوانەكانیان ئاماژە بە هەوڵەكانی زیندووكردنەوەی بیرۆكەی رەوانەكردنی گازی سروشتی ئیسرائیلی بەرێگەی توركیا دەكەن، پرسيارەكە ئەوەيە ئايا دەرفەتێكى واقيعى بۆ بەدەسهێنانى ئەو هەوڵانەى توركيا و ئيسرائيل هەيە؟.

لەبەرچاوگرتنى جيپۆلۆتيكى

خواستی توركیا بۆ ئەوەی ببێتە دەروازەی سەرەكی گواستنەوەی وزە و بازرگانی بۆ ئاسیا و ئەوروپا خواستێكی كۆنە، دوای ئەوەش دۆزينەوەى گازی سرووشتی لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست چووە بەرژەوەندى توركيا

وڵاتانى ئەوروپا چەسپاندنى ئاسايشى وزەيان لە رێگەى زيادكردنى سەرچاوەكانى وزە و خێراكردنى پڕۆژەى پشتبەستن بە كارەبا خستە بەرنامەوە، ئەوەش لەدواى واژۆكردنى سزا ئابوورييەكانى سەر ئێران و رووسيا بوو، كە سەرچاوەى سەرەكى گازى سروشيتين، ئەو كاتە ئەنقەرە دركى بەوە كرد هەرێمى جوگرافييە نوێكان خاوەن توانايەكى گەورەى وزەن، بەتايبەت گازى سرووشتى، بەستانەوەيان بە هێڵەكانى گواستنەوەى توركيا كاريگەرى گەورەى دەبێت، هەر ئەوەش پاساوى ئەو سووربوونەى ئێرانە بۆ پارێزگاريكردن لە پەيوەندييە ستراتيژييەكانى لەگەڵ توركيا، هەرچەندە هەردوو وڵات لەسەر چەندين خاڵ ناكۆكن، بەڵام هەمان پاساو بۆ توركيا و رووسياش هەيە لەسەر چەندین خاڵ ناكۆكن بەڵام ئامانجی هاوبەشیان هەیە، ئەوەش بە ئامانجى گرەنتى گواستنەوەى وزەيە بۆ توركيا، هاوشێوەى پڕۆژەى هێڵى (تورك ستريم) لەوێشەوە بۆ بازاڕەكانى ئەوروپا، كە بەو دوايە روسيا بۆ زيادكردنى وەبەهێنان لەگەڵ توركيا رێككەوت. 

توركیا حەماس وەك كارتی فشار بەكار دەهێنێت

توركيا ئەو هاوبەشە كلتووريی و مێژووييەى لەگەڵ وڵاتانى ئاسيا و ئازەربيجان قۆستۆتەوە، بۆ ئەوەى گازى سرووشتى لە دەرياى قەزوين (بە دياريكراوى كازاخستان و توركمانستان) و تێپەڕين بە ئازەربيجان بگوازێتەوە، ئەوەى ماوەتەوە ناكۆكییەكانی توركیایە لەگەڵ ئەرمينيا، كە لە رووى جوگرافييەوە ئازەربيجان و توركيا لێك جيا دەكاتەوە.

توركيا لەم دواييە پڕۆژەى رێڕەوى ناختشيفيانى بۆ گواستنەوەى گازى سروشتى كردەوە، ئەوەش پشتێنەيەكى تەنگە دەكەوێتە سنوورى نێوان ئەرمينيا و ئێران، ئەنقەرە بۆ بەدەستهێنانى خاڵى چاودێرى دابينكردنى ئاسايشى ئەو رێڕەوە ئاساييكردنەوەى پەيوەندييەكانى لەگەڵ ئەرمينيا دەستى بە گفتوگۆكرد، ئەگەر ئەو پڕۆژەيە كە خەونى توركيايە شكست بهێنێت، ئەوە ئازەربيجان رازى دەبێت بە بەستنەوەى هێڵى رەوانەكردنى گاز لە دەرياى قەزوينەوە بە هێڵەكانى باكۆ تەبليس جەيهانى كۆن.

ئەو پڕۆژە تازەيە سوودى ئابوورى و واقيعى هەيە، كازاخستان  و توركمانستان و دۆزينەوەى گازى نوێ لە ئازەربيجان قورسايى زياترى بەو گازە داوە كە رەوانە دەكرێت.

بۆ ئەمەش بەڵگە بە چەندين ئاماژە دەهێندرێتەوە:

يەكەم، ئێران لە ساڵى (2018) رەزامەندى لەسەر رێككەوتنى دەرياى قەزوين دەرنەبڕى، بۆ ئەوەى لە كاتى سەركەوتنى سيناريۆى دوورخستنەوەى لە دۆسيەى وزە پەراوێزەكى مانۆڕەكانى پێبدات.

دووەم، زيادبوونى وەبەرهێنانى كەنداو (سعووديە و ئيمارات) لە وڵاتانى ئاسياى ناوەڕاست لە بوارى وزە و ژێرخان.

سێيەم، پەلەى رووسيا لە دروستكردنى هێڵى دەرياى قەزوين بۆ رەوانەكردنى گازى رووسيا هاوكارييەكانى تر بۆ وڵاتانى دەرياى قەزوين.

سەبارەت بە رەنگدانەوى  ئەو لەبەرچاوگرتنە جيپۆليتيكيانە لەسەر نزيكبوونەوەى توركيا و ئيسرائيل، لە مانگى تەمووزى ساڵى رابردوو توركيا و ئيسرائيل رايانگەياند، لەپشت پەردەوە گفتوگۆكان لەسەر دۆسيەى گاز بەردەوامە، سەرۆكى كۆمپانيای نيومێدى ئيسرائيلى كە بەرپرسى رەوانەكردنى گازى ئيسرائيلە بۆ ئەوروپا لە مانگى نيسانى ئەمساڵ رايگەياند، "ئەگەر توركيا بە دروستكردنى هێڵى گواستەوە پابەند بێت لايەنێكى گرنگە  بۆ رەوانەكردنى گازى وڵاتەكەمان."

ئەگەر سەيرى بەرەوپێشچوونەكانى هاوردەى وزە بكەين لە لايەن ئيسرائيليەوە پێش دۆزينەوەى وزە بكەين، پڕۆسەى خاوەن بڕيارەكانى ئيسرائيلە پرسى وزە چەند حيساباتێكى جيپۆلۆتيكى لەسەر حيسابى ئابوورى دياريكرد بوو، بۆ ئەوەش بەڵگە بە هاوردەى وزە لە ئازەربيجان بە رێگەى توركيا دەهێندرێتەوە، كە پەيوەندييەكانيان لەگەڵ توركيا لەو پەڕى خراپى دابوو.

لەدواى دۆزينەوەى نەوت لە (2009) كە توركيا لايەنێكى گرنگى ناوچەكەيە دەتوانێت يارى بە كارتە جۆراوجۆرەكانى فشار بكات، حەماس يەكێك بوو لە گرنگترين كارتەكانى لە كەرتى غەززە بۆ فشار خستنە سەر ئيسرائيل، لە رووداوى مەڕەمەڕە لە (2010) ئەنقەرە ئاماژەى دايە ئيسرائيل.

ئیسرائیل هەوڵدەدات پەیوەندی توركیا و قوبڕس ئاسایی بكاتەوە

خوێندنەوە ستراتيژييەكان ئاماژە بە دروستكردنى هێڵێك لە ئيسرائيلەوە بۆ توركيا دەكەن، ئەوەش لەسەر بڕى گازى بەرهەمهێندراو دەوەستێت، ئيسرائيل ناتوانێت لە (40%) زياتر لەو بڕەى بەرهەمی دێنێت رەوانە بكات، چونكە ياسای گازی ئەو وڵاتە كە پشكى شێری بۆ بەكارهێنانى ناوخۆیی داناوە، ئەوەيە لە لايەنى ئابوورى هەڵسوكەوتى ئيسرائيلى بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسيەى گاز لەگەڵ لوبنان پێ شرۆڤە دەكرێت، چونكە ئيسرائيل چەندين سازشى لە دانوستاندنەكانی دۆسيەى گازى لوبنانى كردوو، بۆيە دەستپێكردنى دەرهێنانى وزە لەو كێڵەگانە بۆ زيادكردنى قەبارەى ئەو گازە زۆر خێرابوو.

لەگەڵ ئەو ئاڕاستەى كە يەكێكە لە پيشينەى سياسەتى دەرەوەى ئازەربيجان، پەرپێدانى سێگۆشەى چيپۆليتيكيە، كە لەگەڵ ئيسرائيل و توركيا كۆى دەكاتەوە رێگە بۆ دروستكردنى پڕۆژەكانى ئاڵوگۆڕ لەنێوان هەر سێ وڵات خۆش دەكات، بۆ ئەوەش بەڵگە بە ميواندارى ئازەربيجان لە لووتكەى نێوان توركيا و ئيسرائيل لە مانگى حوزەيرانى ساڵى رابردوو دەهێندرێتەوە، ئەوەش بۆ ئاساييكردنەوەى ئاڵۆزييەكان بوو، هەروەها باكۆ داواى لە ئيسرائيل كرد لە كۆنگرەى وزە بەشدار بێت، ئەوەش بۆ قووڵكردنەوەى هاوئاهەنگى هەرسێ وڵات بوو لە دۆسيەى وزە.

بۆيە توركيا پڕۆژەى رێڕەوى گازى باشوورى پێشنياركرد، كە پێشتر پلانى بۆ دانا بوو، بۆ ئەوەى (كازاخستان و توركمانستان و ئێران و ئازەربيجان) هەروەها عێراق و ئيسرائيليشى تێدايە، واتا هێڵێك لە كێڵگەكانى ئيسرائيل دەردەچێت بە ئاوەكانى قوبڕس تێدەپەرێت دەگاتە توركيا بەو هێڵەى دەبەستێتەوە كە لە دەرياى قەزوينەوە بە رێڕەوى گازى نەختشيفيان تێبەڕێتەوە لە بازاڕى ئەوروپا كۆتايى دێت.

هێڵى ئيسرائيل ساڵانە تواناى ئەوەى هەيە (10) مليار مەتر چوار گۆشە لە ئيسرائيلەوە بگوازێتەوە.

بەربەستە جيپۆلۆتيكەيەكان

هەرچەندە ئەمەريكا فشارى لەسەر حكومەتى توركيا كرد بۆ ئەوەى ئاسانكارى بۆ پڕۆژەى گواستنەوەى گازى سروشتى لە رێگەى وڵاتەيەوە نەكات و پێشوازى لە دەرفەتى گواستنەوەى گازى ئازەربيجان بۆ ئەوروپا كرد، بەڵام چەندين بەربەست و ئاڵنگەرى لەبەردەم رێڕەوى گازى باشوور هەيە كە ئيسرائيل و ئازەربيجان و وڵاتى تر دەگرێتە خۆى.

يەكەم، جووڵەكانى رووسيا لە ئاسياى ناوەڕاست و قەوقاز.

مۆسكۆ فشارى خستە سەر ئێران بۆ ئەوەى بە خێرايى رەزامەندى لەسەر رێككەوتنى دەرياى قەزوين بكات، بەو ئامانجەى پڕۆژەكانى دروستكردنى هێڵەكانى هاوپەيمانى وڵاتانى دەرياى قەزوين، لە پێناو دەربازبوون لە سزاكانى ئەمەريكا، هەروەها ئەگەرى گەيشتنى گازى رووسى بۆ بازاڕەكانى ئەوروپاش هەيە.

هەروەها رووسيا بە بڕى (40) مليار دۆلارى ئەمەريكى وەبەرهێنانى لە كەرتى وزەى ئێران هەيە، ئەوەش بۆ بەهێزكردنى دەستبەسەرداگرتنى كەرتى وزەى ئێرانى و گۆڕينى ئاڕاستەكەيەتى بەرەو بەرژەوەندييەكانى خۆى.

لەلايەكى ترەوە ڤلاديمێر پۆتين، سەرۆكى رووسيا داواى كرد بۆ دروستكردنى هێڵى ئاسنى نێوان ئێران و ئازەربيجان پەلە بكرێت، ئەوەش بۆ نزيكردنەوەى دۆخى جيپۆليتيكى نێوان هەردوو وڵاتە.

هەرچەندە بەرژەوەندى ئاسايشى نەتەوەيى نێوان باكۆ و تاران لێكدورە، چونكە ئێران دەيەوێت ببێتە وڵاتێكى ئەتۆمى، بەڵام ئازەربيجان لەگەڵ وڵاتى دەوروبەرى خاوەن ئاڕاستەيەكى پراگماتييە بۆ كەمكردنەوەى ناكۆكييەكان سەپاندنى ئاسايش.

كۆمپانيا رووسيەكانى بوارى وزە رێژەيەكى زۆرى بازرگانيان لە كێڵگەكانى وڵاتانى كەنار دەرياى قەزوين هەيە، خێراييەكيش بۆ دروستكردنى هێڵێكى نوێى وزە بۆ كێبڕكێى پڕۆژە گەورەكانى ئەمەريكا بۆ دوورخستنەوەى رووسيا هەيە، پاكستان و هندستان لە وڵاتانى ريزى پێشەوەن بۆ كڕينى گازى رووسى و ئێرانى، مۆسكۆ بايەخ بە گەياندنى گازەكەى دەدات بۆ بازاڕەكانى ئاسيا لەوێوە بۆ ئەوروپا.

لە حاڵەتى نەبەستنەوەى گازى ئێران و كازاخستان و توركمانستان بە گازى ئازەربيجان لەوێوە بۆ توركيا، ئەو پڕۆژەيە بۆ وەبەرهێنان تێيدا هيچ سوودێكى بازرگانى نابێت.

هەڵوێستى قوبڕسى ـــ يۆنانى:

لە حاڵەتى دروستكردنى هێڵەكانى كە لە ئيسرائيل دەستپێدەكات و لە توركيا كۆتايى دێت، پێويستە بە ئاوەكانى هەرێمى قوبرس بڕواتـ، ئەوەش پێويستى بە نێوەندگيريەكى درێژ هەيە بۆ دانوستاندنەكانى نێوان توركيا و قوبرس كە رێگە بەو هێڵە بدات.

شايەنى باسە قوبرس و يۆنان لە كڕينى كڵاوەى مووشەكى ئيسرائيليان دژ بە جووڵەكانى توركيا لە رۆژهەڵاتى ناوەند تەواوكردووە، هيچ ئاماژەيەك لە ئاسۆى سياسى بۆ هێوربوونەوەى سياسى نێوان توركيا و قوبرس و يۆنان نييە.

باڵيۆزى ئيسرائيل لە (26)ى مانگى رابردوو رايگەياند، "نزيكبوونەوەى توركيا و ئيسرائيلى كاريگەرى ئەرێنى لەسەر قوبڕس دەبێت، ئيسرائيل دەتوانێت رۆڵى ئەرێنى بۆ سەقامگيرى ناوچەيى ببينێت."

لە كاتى سەردانى ئيسحاق هێرزۆغ، سەرۆكى ئيسرائيل بۆ ئەسينيا و نيقۆسيا لە مانگى نيسانى ئەمساڵ جەختى لەسەر گرێبەستێكى هاوبەش كردەوە، كە توركيا و قوبڕس و يۆنان لە چەندين دۆسيە پێكەوە دەبەستێتەوە لەوانە دۆسيەى كەشوهەوا.

كۆتايى

ئيسرائيل و توركيا تا ئێستا هەوڵدەدەن دەرفەتێك بدۆزنەوە بۆ دروستكردنى پڕۆژەيەكى هاوبەشى ناوچەيى لە بوارى (گازى سروشتى) بۆ ئەوەى بيبەستنەوە بەو پڕۆژەى لە ئاسياى ناوەڕاست و قەوقاز دێت، لە پێناو چوونە پاڵ هاوكێشەى بەستنەوەەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئەوروپا، بوونى ئاسياى ناوەڕاست بووە بە هەرێمى بەڵێنپێدراو، كە هەژموونى رووسياى كۆن و ئامادەگى چينى ئێستا خواستى ئێرانى لەسەرە.

بەڵام كۆمەڵێك بەربەستى جيپۆلۆتيكى لە رۆژهەڵاتى ناوەند دەمێنێتەوە كە پێويستى بە نزيكبوونەوەى پراگماتى بۆ سوود وەرگرتن لە توانا ئابوورييە بەردەستەكان و چوونى بۆ بازاڕى ئەوروپا هەيە، هەندێك بەربەستى تر لە ناوچەى دەياى قەزوين لە ئەنجامى جووڵەكانى رووسيا  و ئێران لەو ناوچانە هەيە.

* لێكۆڵەر لە سەنتەری لێكۆڵینەوە ئیسرائیلی، لە ناوەندی میسڕی بۆ فیكر و لێكۆڵینەوەی ستراتیژی.