Nuce Logo

رەجەب سۆيڵۆ*

دواى ماوەيەكى كەم دواى هێرشەكانى رووسيا بۆ سەر ئۆكراينا، كيێف داواى لە توركيا كرد رێڕەوە ئاوى و ئاسمانييەكان بەڕووى رووسيا دابخات، بەڵام  چاوەڕوان ناكرێت لەو نزيكانە ئەنقەرە هەنگاوى لەو شێوەيە بهاوێت، چونكە كۆمەڵێك هۆكارى ياسايى و سياسى هەيە، وايكردووە توركيا گەرووى بۆسفۆڕ و دەردەنيل لەسەر رووسيا دانەخات.

لەگەڵ ئەوەى توركيا لايەنێكى سەرەكى پەيماننامەى نێودەوڵەتييە، لە رووى ياساييەوە دەسەڵاتى تەواوى بەسەر ئەو گەروانە دا هەيە، بەڵام پابەندە بە رێككەوتنى مۆنترۆ كە كارى رێكخستن و كۆنتڕۆڵى ئەو گەروانەيە.

عومەر چەليك وتەبێژى ئاكپارتى راگەياند، "بەدوور دەزاندرێت توركيا ئەو داوايەى ئۆكراينا دژ بە رووسيا جێبەجێ بكات، چونكە توركيا لەو قۆناغەى ئێستا هەوڵدەدات بە ئاشتى ئەو كێشەيە چارەسەر بكات."

رێككەوتنى مۆنترۆ لەنێوان توركيا و بەريتانيا و يەكێتى سۆڤيەتى جاران و شەش وڵاتى تر لە (1936) بۆ رێكخستنى كەشتى جەنگى سەر بە وڵاتانى سەر دەرياى رەش بۆ پەڕينەوە بەبێ دەستوەردان لە قەبارە و كاتى تێپەڕينى واژۆ كراوە.

مەسعود ئۆكگۆن، مامۆستاى پەيوەندييە نێودەوڵەتييەكان لە زانكۆى ئيستەنبوڵ رايگەياند، "مادەى (19) لە رێككەوتنى مۆنترۆ زۆر روونە، ئەگەر توركيا لايەنێكى شەڕ نەبێت، پێويستە رێگە بە رۆيشتنى كەشتى جەنگى وڵاتانى تر بدات."

حكومەتى ئۆكراينا پێى وايە، "هەمان ماددە دەسەڵات بە توركيا دەدات ئەو گەروانە دابخات، چونكە ئەو ماددەيە رێگە بەكەشتى شەڕكەر دەدات لە كاتى شەڕ، بەڵام رێگە بە پاپۆڕى لايەنە شەڕكەرەكان نادات." ئەو بەندە زۆر شرۆڤە هەڵدەگرێت، بەڵام زیاتر مەبەستى ئەو كەشتيانەيە بە كردەيى بەشدارى شەڕ دەكەن.

لە مادەى (20) ئەو رێككەوتنە هاتووە، ئەگەر ئەگەر شەڕ بەشدار بێت لەشەڕ، ئەوكات دەتوانێت بڕيار بدات، ئەو گەروانە بەرووى كەشتى شەڕكەرەوە دەكاتەوە، ياخود دايدەخات.

لە مادەى (21) هاتووە، ئەگەر توركيا هەستى بە مەترسى شەڕ كرد بەرانبەر خۆى، دەتوانێت گەروەكان دابخات.

ئەكگۆن لەبەشێكى ترى قسەكانى روونى كردەوە، "پێم وانييە توركيا بە پاساوى مەترسى شەڕ لەسەر خۆى ئەو گەروانە دابخات، چونكە تا ئێستا هيچ مەترسييەكى لەسەر نييە."

زۆربەى بەرپرسانى رۆژئاوا هاوڕان لەسەر ئەوەى، توركيا پێويستە ئەو گەرووانە بەكراوەيى بهێڵێتەوە.

يەكێك لەو بەرپرسانە رايگەياند، "داخستنى ئەو گەروانە پێشێلكردنى ئەو رێككەوتنەيە، هەموو وڵاتان دەزانن، رووسيا پێش دەستپێكردنى ئەو شەڕە كەشتييەكانى بەو گەروانە پەڕينەتەوە."

لەلايەكى ترەوە بەرپرسانى توركيا جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، "توركيا بەگوێرەى رێككەوتنى مۆنترۆ مافى ئەوەى نييە ئەو گەروانە دابخات، تەنيا دواى چەند ساڵێك لە هەڵگيرسانى ئەو شەڕە نەبێت، لە دواى سەربەخۆيى توركيا لە بيستەكانى سەدەى رابردوو، توركيا خاكى خۆى پاراستووە."

سەرچاوەيەكى نزيك لە حكومەتى توركيا رايگەياند، "ئەنقەرە نايەوێت ريسك بە پێشێلكردنى رێككەوتنى مۆنترۆ بكات، چونكە ئەوە دەبێتە تووڕەبوونى رووسيا، لە كۆتايى دەتواندرێت بگورێت، ئەنقەرە دەسەڵاتى ئەوەى ئەوەى هەيە ئەو گەروانە دابخات، بەڵام لە داهاتوو زيان بە پێگەى دەكات، لەو كاتەش دا توركيا نايەوێت لە پێناو دەستكەوتێكى ئاسايى رووسيا تووڕە بكات، چونكە بە هەر شێوەيەك بێت ئەو شەڕە كاريگەرى زۆر گەورەى نابێت."

مانۆڕەكانى ستالين

رووسيا هەرگيز لە بەندەكانى ئەو رێككەوتنە رازى نەبووە، دواى شكستى ئەڵمانياى نازى، بە پاساوى ئەوەى توركيا بە تەنيا ناتوانێت ئەو ناوچانە بپارێزێت، يەكێتى سۆڤيەت داواى لە توركيا كرد، بنكەيەكى سەربازى لەسەر ئەو گەروانە دابمەزرێنێت، بەڵام لەبرى رووسيا  توركيا داواى هاوكارى لە ئەمەريكا كرد، بەم جۆرە توركيا بوو بە ئەندام لە هاوپەيمانى ناتۆ، لەگەڵ ئەوەش تا ئێستا رووسيا لە فشارەكانى بۆ سەر توركيا بەردەوامە، چونكە مۆسكۆ بەردەوام فشار دەخاتە سەر توركيا، تەنانەت خودى جۆزيف ستالين فشارى خستە سەر عيسمەت ئينۆنۆ، سەرۆكى ئەو كاتەى توركيا، بۆ ئەوەى رێگە بدات لە نزيك سنوورى يۆنان بنكەيەكى سەربازى وڵاتەكەى بكاتەوە، بەڵام هەوڵەكانى بێ ئەنجام بوون.

لە كۆتايى قسەكان مەسعود ئەكگۆن جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، "هەرچى رووبدات، توركيا مەترسى ناخاتە سەر ئەو رێككەوتنە."