توركيا لە كيشوەرى ئەنتاركيتيكا چى دەكات؟
نوچەنێت:
بەدەگمەن لەسەر گۆى زەوى شوێنێك دەدۆزيتەوە، مرۆڤى ده‌ستی پێی نەگەيشتبێت، سروشت وه‌ك خۆی به پارێزراوی مابێته‌وه و شێوازى خۆى نەگۆڕى بێت، بەڵام دوورگەيەك هەيە تا ئێستا هيچ وڵات و كۆمپانييەك دەستى پێى نەگەيشتووە، تايبەتمەندى سرووشتى وەك خۆى پارێزراوە، بۆ ئەوەى مرۆڤ بتوانێت بيكاتە شوێنێك بۆ لێكۆڵينەوەى زانستى به‌كاری بهێنێت، ئەويش كيشوەرێكه له جەمسەرى باشوور، بەناوى (ئەنتاركيتيكا) كە پەيماننامەى نێودەوڵەتى ناوی ناو (پارێزگارى سروشت بۆ ئاشتى و زانست).
زياتر لە نيو سەدەيە مرۆڤ ده‌ستی به‌و شوێنه گه‌یشتووه، بەڵام بۆ زاڵبوون بەسەر بەربەستەكانى بەردەم سروشتى ئەو دوورگە پارێزراوە، تەكنەلۆژيا هيچ رۆڵێكى تێدا نييە، ئەوەش بۆته هۆی ئه‌وه‌ی ململانێى نێودەوڵەتى له‌سه‌ر بەكارهێنانى ئەو رووبەره‌ی زه‌وی ده‌ست پێك بكات، له چه‌ند ساڵی رابردوو توركيا لەو كيشوورەى باشوور دەستى بە چالاكى كردووە بۆ دامەزراندنى بنكەيەكى زانستى، پرسيارەكە ئەوەيە توركيا تاچەند دەيەوێت بچێتە ململانێى نێودەوڵەتى بۆ قۆستنەوەى ئەو ناوچەيە.
ئەنتاركيتيكا.... گەورەترين سروشتى پارێزراو لە جيهان.
ئەو كيشوورە له خوارەوەى بازنەى جەمسەرى باشووره (دەكەوێتە ژێر هێڵى پانى (66) لە باشوورى هێڵى ئيستيوا) رووبەڕووبەكەى (14) مليۆن و (200) كيلۆمەتر چوارگۆشەيە، نزيكەى شەش مليۆن كيلۆمەتر چوار گۆشە لە ئەمەريكا گەورەترە، كەناراوێكى بە درێژايى (18) هەزار كيلۆمەتر هەيە، لە (98%) رووى كەنارەواكانی بەستەڵه‌كە.
كيشوەرى ئەنتاركيتيكا لە (90%) بەستەڵەكى جيهان لەخۆى دەگرێت، لە (70%) ئاوى شيرنى زەوى لەو شوێنەيە، بۆيە ئەگەر پلەى گەرمى بەرزبێتەوە و بەستەڵەكان دەتوێنەوە، پێشبينى دەكرێت ئاستى ئاوى دەريا (60) مەتر بەرزبێتەوە، ئەوەش كارەساتێك لە ناوچە نزمەكان لە جيهان دروست دەكات.
ناوەندی زانستى توركيا لە ئەنتاركيتيكا
لەپاڵ رەهەندى جوگرافى دوور لە شوێنى نيشتەجێبوون، گرنگی ئه‌و ناوچە بەستەڵەکە ئەوەيە، مرۆڤ لە سەدەى (20) ئەو شوێنەى دۆزييەوە، تا ئه‌و سه‌ده‌یه مرۆڤ لەو شوێنە دوور بووه، جگە لە دوورگەكانى جەمسەرى باشوور و بەشێك لە دەرياى باشوور راوى ماسى تێدا دەكرا، بەڵام بەرەوپێشچوونى تەكنەلۆژیای مۆدێرن، مرۆڤى هاندا ئەو كيشوەرە بدۆزێتەوە، ئێستا له رێگه‌ی ميكانزمى زانستییه‌وه بۆ دۆزينەوە و لێكۆڵينەوەی زانستى بەكارى بهێنێت، ئەمە وايكرد ناوى بنێنن (دوورگەى زانست و ئاشتى).
ئەو دوورگەيە هيچ دانيشتوانێكى رەسەنى خۆى نييە، ملكەچى ژێر دەسەڵاتى هيچ وڵاتێك نييە، جۆرەها ئاژەڵى تێدايە، جۆرەها گيانلەبەرى وەك پەنگوين و نەهەنگ و باڵندەى جۆراوجۆری تێدايە، لەگەڵ بەرەوپێشچوونى توانا مرۆييەكان بۆ گەيشتن بەو ناوچەيە، ئاژەڵەكان رووبەڕووى نەمان دەبنەوە.
هەندێك لەبەشەكانى ئەو ناوچەيە بۆتە شوێنى گەشتيارى، لە (90%) گەشتيارەكان لە رێگەى بەلەمەكان دەچن، گەشتەكانى ئه‌و ناوچه‌یه لە چەند كاتژمێرێك تێپەڕناكات و پارەيەكى زۆریشى پێویسته، ئەمەريكا سەرچاوەيەكى گەورەى ئەو گەشتانەيە بۆ ئەو كيشوەرە، پاشان چين لە پلەى دووەمە، پێشبينى دەكرێت لە چەند ساڵى داهاتوو په‌كین بچێتە پلەى يەكەم.
دانیشتوانی دوورگەى ئەو شوێنە، ئەرجەنتين و هورپارتى ئوستراڵيا سوود لە هەندێك لايەنى گەشتيارى ئەو دوورگەيە دەبينن، بۆيە ئەو كيشوەرە هەڵگرى زۆر بەڵێن و هەڕەشەيە لە سەر مرۆڤايەتى، ئەوەش بەستراوەتەوە بە چۆنيەتى مامەڵەى مرۆڤ لەگەڵى، كێ دەبێتە خاوەنى ئەنتاركيتيكا، مرۆڤ چۆن لەگەڵ ئەو شوێنە خۆى دەگونجێنێت؟.
بەكارهێنانى سياسى دوورگەى (زانستەكان و ئاشتى)
لەسەرەتاكانى سەدەى بيستەم تا پەنجاكان، (فەڕەنسا و ئوستڕاليا و شيلى و فەڕەنسا و نيوزيلەندا و نەرويج و ئەمەریكا) بانگەشەى خاوەندارێتى ئەو دوورگەيان دەكرد، ئەو بانگەشانە يەكلا نەبۆوە، به‌ڵام له رێگه‌ی دانان بە (پەيماننامەى ئەنتاركيتيكا) ئه‌و كێشه‌یه یه‌كلا بۆوه، كه‌سیان خاوه‌ندارییه‌تیان نه‌كرد.
لە مانگى كانوونى دووەمى (1959) وڵاتانى (فەڕەنسا و يابان و نيوزلەندا و نەرويج و باشوورى ئەفريقيا و بەريتانيا و ئەمەريكا و يەكێتى سۆڤيەتى پێشوو لەو دوورگەيە چالاكييان هەبوو (پەيماننامەى ئەنتاركيتيكا)يان واژۆكرد.
لێكۆڵينەوەى زانستى لە كيشوەرى ئەنتاركيتيكا
لەو پەيماننامە وڵاته‌كان لەسەر (14) مادە رێككەوتن، كە هەرچالاكييەك لەناو ئەو كيشوەرە بكرێت ده‌بێت راوێژ بەيەكترى بكەن، لەگەڵ پابەنديان بە پەيماننامەكە، بۆ ئەوەى نەبێتە شوێنی ململانێى نێودەوڵەتى، به‌ڵكو پێويستە تەنيا بۆ مەبەستى ئاشتى بەكار بێت، هەموو چالاكييەكى سەربازى وەك دروستكردنى بنكەى سەربازى و تاقيكردنەوەى چەكى تێدا قەدەغەيە، به‌ڵام له‌بواری لێكۆڵینه‌ی زانستی ناوه‌نده‌كان ئازادن لەو ناوچەيە.
ئەو پەيماننامەيە تا ئێستا (54) وڵات واژۆى لەسەر كردووە، لەو ژمارەيە (29) وڵات وەك راوێژكارن، لە (23)ى حوزەيرانى (1961) ئەو رێككەوتنە چۆتە بوارى جێبەجێكردن، به‌گوێره‌ی شاره‌زایانی نێوده‌وڵه‌تی تائێستا يەكێكە لە سەركەوتووترين رێككەوتنە نێودەوڵەتييەكان، ئەوەش وايكردووە ئەو دوورگەيە ببێتە سەرچاوەيەكى گەورە بۆ هەموو زانايانی جيهان، بەڵام ئایا ئەو رێككەوتنە بەردەوام دوور دەبێت لە ململانێى سياسى لەو كيشوەرە؟.
بەگوێرەى لێكۆڵينەوەى زانايان، ئەو دوورگەيە كانزا و خەڵوز و سەرچاوەى نەوتى هەيە، بەڵام بۆ دەرهێنانى پێويستى بە تەكنەلۆژياى زۆر گەورەيە، بە جۆرێكە ئه‌گه‌ری هه‌یه تێچووەكەى بە ئەندازەى دەستكەوتە مادییه‌كانی بێت، ئایا لە داهاتوو ئەوە چۆن دەبێت، به‌ڵكو تەكنەلۆژيا پێشكەوتووتر بێت ئەو بۆشاييە ئابوورييە پڕكاتەوە، ياخود پلەى گەرما بەرزبۆوە بەستەڵەكى ئەو ناوچەيە توايەوە، دەرهێنانى ئەو كانزايانە ئاسان دەبێت، بەڵام كێ مافى گەڕانى هەيە؟ ئايا پەيماننامەى ئەنتاركيتيكا بەسە بۆ دەستبەسەرداگرتنى ئەو دۆخە؟ ئايا ئەو وڵاتانەى رێزى ئەو پەيماننامەيە دەگرن، ياخود هەوڵدەدەن ئەو پەيماننامەيە بۆ دەستكەوتى خۆيان پێشێل بكەن؟
ئاماژه‌كان له‌سه‌ر ئایینده‌ی ئەنتاريكتيكا دەريدەخات ململانێيەك لەنێوان هێزە گەورەكان هەيە، بۆ دەستبەسەرداگرتنى ئەو ناوچەيە هەيە، بەگوێرەى لێكۆڵينەوەيەكى نوێ كە لە (MCU Journal) بڵاوكرايتەوە، رووسيا و چين هەوڵدەدەن هەژموونى خۆيان لەو كيشوەرە بەهێز بكەن.
لێكۆڵينەوەكە ئاماژە بەوەش دەكات، لە (2030) زەرياى جەمسەرى باشوور لە مانگەكانى هاوين هيچ بەستەڵەكێكى لێ نامێنێت، ئەوەش بۆ گواستنەوەى گازى سروشتى رووسى بۆ چين ئاسان دەبێت، لەبەر ئەوەيە پەكين هەوڵدەدات يەكەم ئامێرى راماڵينى بەستەڵەك كه بە وزەى ئەتۆمى كاردەكات لە جەمسەرى باكوور دروست بكات، چەند فڕۆيەكیشى بردۆتە ناوچەكانى جەمسەرى باشوورى، راشيگەياندووە، "رێگەى ئاوريشمى جەمسەرى دادەمەزرێنێنين."
راستە زۆربەى هەوڵەكانى چين و رووسيا و ئەمەريكا پێچەوانەيە، تيشك ناخرێتەسەر ململانێكانى ناوچەى جەمسەرى باكوور، بەڵام هەندێك ئاماژەى بەهێز هەيە ململانێى نێودەوڵەتى لەسەر ئەو جەمسەرە هەيە، لەوانە ململانێ لە كيشوەرى (ئەنتاركيتكا)دەستى پێكردووە، ئەگەريش هەيە رێككەوتنى رابردوو بووەستێندرێت.
رێگە بەرەو راوێژكارى .... ئەنقەرە چى لە ئەنتاركيتيكا دەوێت؟
بۆ يەكەمجار لە (1967) چەند زانايەكى بەڕەگەز تورك گەيشتنە ئەو دوورگەيە، ئەوانەش بە سيفەتى كەسى لەگەڵ تيمى زانستى چووبوون، بەكردەيى بەشدارى گرنگيان هەبوو، بە جۆرێك بوو ناوەكانيان بەڕەهايى لە هەندێك شوێنى ئەو دوورگەيە چەسپا.
سەرەتا لەسەر ئاستى فەرمى ئه‌و دوورگه‌یه جێى بايەخى توركيا نەبوو، تا له (1995) بە فەرمى واژۆى لەسەر پەيماننامەى ئەنتاركيتيكا كرد، هەرچەندە ئەوكاتەش هيچ پرۆگرامێكى نيشتيمانى بۆ لێكۆڵينەوە لە جەمسەرى باشوور نەبوو، به‌ڵام لە (2017) له رێگه‌ی واژۆكردنی پڕۆتۆكۆڵی مه‌درید توركيا رەزامەندى لەسەر پڕۆتۆكۆڵى پارێزگارى لە ژينگەى ئەو جەمسەره نيشاندا، دواتر پرۆگرامێكى نيشيمانى بۆ زانستەكان تایبه‌ت به‌و دوورگەيە پێشكەش كرد، گەشتێكی زانستى بۆ ئەو ناوچەيە رێكخست، ئه‌وه‌ش رێگه‌خۆشكردن بوو بۆ دامەزراندنى ناوەندێكى هەميشەيى لەو دوورگەيە.
دۆزيينەوەى سامانەكان لەو دوورگەيە
لە (2019) توركيا به فەرمى دروستكردنى ناوەندێكى زانستى هەميشەيى لە جەمسەرى باشوور راگەياند، بۆئه‌وه‌ی بتوانێت ببێته ئەندامى پەيماننامەى ئەنتاركيتيكا بە سيفەتى چاودێر، كە پێشتر سيفەتى راوێژكارى هەبوو، بۆ ئەوەى ببێتە وڵاتی (30)یه‌م، تاوه‌كو بتوانێت جێگەى خۆى لەو كيشەوەرە بكاتەوە.
بەهۆى پەتاى كۆڕۆنا ساڵی (2019) نه‌یتوانی هه‌نگاوی پێویست بهاوێت، بەڵام لە ساڵى رابردوو جارێكى تر دەستى بە چالاكييەكانى كردەوە، مستەفا رانك وەزيرى پيشەسازى و تەنكەلۆژياى توركى راگەياند، "وڵاتەكەى هەنگاوى گەورەى لە بوارى لێكۆڵينەوە لەو كيشوەرە ناوە، پێنج گەشتى زانستى بۆ ئەو ئه‌نتاركیتیكا رێكخستووە، گەشتى شەشەم ئەمساڵ دەبێت، كە تيمه زانستیه‌كه‌ی توركیا له نزيكەى (100) زانا پێكهاتووە سه‌ردانی ئەو كیشووره."
بەگوێرەى پەيمانگەى (TUBITAK MAM PRI) كە بەرپرسە لە لێكۆڵينەوەكانى توركيا لەو دورگەيەوە بەگەڕخستنى وێستگەكان، ئەو وێستگانە بۆ ماوەى دوو ساڵ لە ژێر تاقيكردنەوە دەبن، لە وەرزى هاوين، دواى ئەوە بە درێژايى ساڵ كاردەكەن، ئەو بوارانەى لێكۆڵينەوەى لە بارەيەوە دەكرێت، بەستەڵەك و زانستەكانى بەرگى ئاسمانى و ناسا و زانستەكانى زيندەوەرناسى و زەويناسيى و كاريگەرى چالاكييەك مرۆييەكان لەو دوورگەيە.
ئامانجه‌كانی چوونی توركیا بۆ ئەنتاركيتيكا
پڕۆگرامی نیشیتمانی توركیا له‌و دوورگه‌یه رووبه‌ڕووی ره‌خنه‌ی توندی ناوخۆیی بۆته‌وه، پێیانوایه چوون بۆ ئه‌و شوێنه پێویست نییه، چونكه پێویستی به بوودجه‌یه‌كی زۆره، له ڕووی جوگرافییه‌وه له سنووری توركیا دووره، له‌به‌رانبه‌ردا حكومه‌تی توركیا وه‌ك پڕۆژه‌یه‌كی شارستانی سه‌یری ده‌كات و خۆی به‌رپرسیار له مرۆڤایه‌تی ده‌زانێت، له‌پاڵ ئه‌وه‌ش به‌رژه‌وه‌ندی راسته‌وخۆی نیشتیمانی توركیا له كیشووه‌ری جه‌مسه‌ری باشوور هه‌یه.
توركیا بۆیه بوو به ئه‌ندامی به‌رپرس له‌و كیشووه‌ره، چونكه پێی وایه مرۆڤایه‌تی له ئایینده رووبه‌ڕووی مه‌ترسی گه‌وره ده‌بێته‌وه، كردنه‌وه‌ی ناوه‌ندێكی زانستی له‌و كیشووره بۆ ئه‌وه‌یه ببێت به‌شێك له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ دیاریكردنی داهاتووی مرۆڤایه‌تی، كه ئه‌و كیشوەره رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بێت له دیاریكردنی ئه‌و چاره‌نووسه.
ئه‌وه‌ش له‌رووی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه بۆ پێگه‌ی توركیا خاڵێكی به‌هێزه، ئه‌گه‌ریش هه‌یه له داهاتوو به‌هۆی بایه‌خدانی زیاتر به‌و كیشوەره، ق ململانێی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر ئه‌و كیشووره قووڵتر بكاته‌وه.
له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی توركیا ره‌خنه له چوونی توركیا بۆ ئه‌و كیشووره، ده‌گیرێت، له وه‌ڵامی ئه‌و ره‌خنانه به‌رپرسانی حكومه‌تی توركیا، ده‌ڵێن، "بۆچی وڵاتانی (چیك و بیلارووسیا، ئۆكرانیا و بوڵگاریییا) خاوه‌نی ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستین له‌و كیشوەره، كه زۆر له وڵاتی ئێمه بچووكترن، به‌ڵام ئێمه نه‌مان بێت، بۆیه نه‌بوونی ناوه‌ندێكی زانستی توركیا له‌و ناوچه‌یه له‌گه‌ڵ پێگه‌ی وڵاته‌كه‌مان یه‌ك ناگرێته‌وه." بۆیه توركیا وه‌ك شانازییه‌ك به‌و پڕۆژه نیشتیمانییه له‌و شوێنه ئاڵایه‌كی به‌رزكردۆته‌وه.
له‌پاڵ ئه‌و بانگه‌شه نیشتیمانییه‌ش ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆكی توركیا هه‌وڵده‌دات بۆ بانگه‌شه‌ی سیاسی ناوخۆیی وڵاته‌كه‌ی سوودی لێوه‌ربگرێت، چونكه ده‌زانێت ئه‌و دوورگه‌یه له ململانێ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بایه‌خی تایبه‌تی هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش شوێنكه سه‌رچاوه‌یه‌كی زۆری وزه‌ی تێدایه، بۆته گۆڕه‌پانی ململانێی هێزه گه‌وره‌كانیش، بۆیه سه‌رۆكی توركیا به پێویستی ده‌زانێت وڵاته‌كه‌ی ئه‌ندامی كۆڕبه‌ندی (ئه‌نتاركیتیكا) بێت، تاوه‌كو ده‌سته‌یه‌ك له زانایان شوێنێك له‌و ناوچه‌یه بگرن، بنه‌ما‌كان بۆ به‌رێوه‌بردنی ململانێكانی داهاتوو له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و شوێنه دابنێنن، هه‌ر ئه‌وه‌شه توركیا له سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی بایه‌خێكی زۆری پێ ده‌دات، بۆ ئه‌وه‌ی له داهاتوو هه‌ژموونی زیاتر بێت.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment