Nuce Logo

چنور جەعفەر شارباژێری

لەم شیکارییەماندا تێروانین و بۆچوونە جیاوازەکانمان خستۆتەڕوو، سەبارەت بە ئاستەنگە دەرەکی و ناوخۆییەکانی بەردەم بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل.

قۆناغێکی دیپلۆماسی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، گرەوێکی زۆری لەسەرە، وەک سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل. هەربۆیە سەرەتایی ئەم گرەوەشی بە گەشتکردن بۆ هەنگاریا دەستپێکرد بۆ ئەوەی لەگەڵ ڤیکتۆر ئۆربان کۆببێتەوە، سەرەڕای فەرمانی دەستگیرکردنی لەلایەن دادگای تاوانەکانی نێودەوڵەتییەوە لەسەر تاوانی جەنگ و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی لە غەززەدا، دواتر بەرەو واشنتۆن بەڕێکەوت بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ دا. 

ئۆربان،  بە پشتیوانییەکی بەهێز پێشوازی لە ناتانیاهۆ کرد و بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکانی بە "بێشەرمانە" ناوبرد و تەنانەت کشانەوەی هەنگاریای لە پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما ڕاگەیاند. هەرچەندە لە بەرامبەردا کۆبوونەوەکەی نەتانیاهۆ لەگەڵ ترەمپ دا لە میدیا جیهانیەکانەوە بە نائومێدکەر وەسفکرا.

 لە کاتێکدا کە ناتانیاهۆ، هەوڵی تاوتوێکردنی باج و پلانە سەربازییە نوێیەکانی دەدا لەبەرامبەر غەززەدا، بەڵام ترەمپ، پێویستی کۆتاییهێنان بە شەڕ و دەستەبەرکردنی ئازادکردنی بارمتەکانی دووپاتکردەوە لەبەرامبەر ناتانیاهۆدا. ئەوەی کە بووە هۆکاری نائومێدکردنی ناتانیاهۆ و دەرکەوتنی بە شێوازێکی لاواز لە ئاستی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان لەم دانیشتنەی لەگەڵ ترەمپ دا. ڕاگەیاندنی گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نزیکی نێوان ئەمریکا و ئێران بوو، لەلایەن ترەمپەوە، کە هەنگاوێک پێچەوانەی هەڵوێستە توندەکانی نەتانیاهۆیە. 

گەشتەکەی ناتانیاهۆ، بۆ دەرەوەی وڵات لە کاتێکدابووە کە گرژییەکان لە ناوخۆی ئیسرائیلدا پەرەیان دەسەند، کە خێزانی بارمتەکان و قوربانییەکان هێشتا داوای لێکۆڵینەوەی تەواو لە ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەر و هەوڵی نوێکردنەوەی  ڕێککەوتنی ئاگربەست یان دەکرد.

لە هەمان کاتدا فشارەکان لە ناو هاوپەیمانییەکەی ناتانیاهۆوە ، زیاتر دەبن بۆ ئەوەی پلانەکانی لکاندنی بەشێک لە غەززە بەرەو پێشەوە بچێت. جگە لەوەش، کێشە یاساییە بەردەوامەکانی نەتانیاهۆ، لە ساڵی ٢٠١٩ەوە ڕووبەڕووی سێ دۆسیەی گەندەڵی بووەتەوە، لەگەڵ ئامادەبوونی لە دادگا لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا، بەهۆی دەرکردنی ئەم دواییەی ڕۆنێن بار، سەرۆکی ڕێکخراوی شین بێت، تەواو دۆخەکەی لێ ئاڵۆزکردون، کە ناڕەزایەتی جەماوەری لێکەوتەوە.

ئەمەش وایکردوە  پێکدادانەکانی زیاتر و ئالۆزتر بکات لەگەڵ شین بێت، بۆ ئەو ڕووبەڕووبوونەوە فراوانترەی کە ناتانیاهۆ لە ساڵی ٢٠٢٢ەوە دژی سیستەمی دادوەری ئەنجامی داوە، ئەمەش دوای چاکسازییەکی قووڵی مشتومڕاوی بە ئامانجی سنووردارکردنی دەسەڵاتەکانی دادگاکان.

هەربۆیە ئێستا ناتانیاهۆ خۆی دەبینێتەوە کە فەراهەمکردنی هاوسەنگی لە دۆخێکی وەها قوڵ و ئالۆزدا، لە نێوان تەحەددای یاسایی نێودەوڵەتیەکان کە گیرۆدە بووە، لەوانە تۆمەتی جینۆسایدی ئەفریقای باشوور لە دژی ئیسرائیل لە دادگای نێودەوڵەتی، لەگەڵ نائارامی ناوخۆیی و ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ دەسەڵاتی دادوەری، هەموو ئەمانە لەکاتێکدایە کە ناتانیاهۆ، هەوڵدەدات هاوپەیمانییەکەی لە پێش هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٢٦دا هەمووی پێکەوە ڕابگرێت.

هەرچەندە لەم دۆخەدا ڕەنگە نەتانیاهۆ هێشتا خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی بەرپرسیارێتیەکانی بەدوور بگرێت، بەڵام بۆ هەمیشە نا، بەڵکو کاتەکەی تەواو دەبێت، بۆ نموونە کاتێک ناتانیاهۆ بە فڕۆکە گەیشتە بوداپێست و واشنتۆن، دۆخی نێوخۆی ئیسرائیل، پڕبوو لە پرسگەلێک کە ئامادەی تەقینەوە بوون. چونکە هەمان ئەو ڕۆژانەی کە لەگەڵ 'هاوڕێکانی' ئۆربان و ترەمپ کۆدەبووەوە، دادگای باڵای ئیسرائیل دەستیکرد بە دانیشتنەکانی لەسەر دوورخستنەوەی سەرۆکی شین بێت (ڕۆنێن بار)، و دەرکردنی کە ناتانیاهۆ پاڵپشتی دەکرد. ئەمە لەلایەک وە لەلایەکی ترەوە خێزانی بارمتە ئیسرائیلیەکان گەڕانەوە بۆ سەر شەقامەکان و داوای ئازادکردنی بارمتەکانیان دەکرد لە لایەن فەلەستینی یەکانەوە، هەربۆیە ناتانیاهۆ، بەردەوام بەدوای ڕێگایەکدا دەگەڕێت بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی لێپرسینەوەی کەسی و سیاسی نەبێتەوە، بەتایبەت ئەو جەنگەی کە دژی سیستەمی دادوەری دەستیپێکردووە دەگاتە لوتکەیەکی نوێی هەوڵدان بۆ دوورخستنەوەی داواکاری گشتی (گالی بەهاراڤ-میارا )و یاسای دەرچووی ئەم دواییەش بووەتە هۆکاری زیادبوونی کۆنترۆڵی هێزی سیاسی، بەسەر دامەزراوەی دادوەریدا، ئەمەش خەڵکی ئیسرائیلی زیاتر نیگەران کردوە لە خۆڕاگریان بەرامبەر نەمانی دیموکراسی لە وڵاتەکەیاندا. جگەلەوەی کاتێکی زۆریش نەماوە تا هەڵبژاردنی داهاتوو لەم ووڵاتەدا، کە بڕیارە لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٦ ئەنجام بدرێت.

چۆن کێشە یاساییەکانی نەتانیاهۆ، سیاسەتی ئیسرائیل لە قاڵب دەدەن؟

لەگەڵ بەردەوامبوونی ڕێوشوێنە یاساییەکانی دژی نەتانیاهۆ، خۆی دەبینێتەوە لەوەی کە 'بەستراوەتەوە' بە هاوپەیمانییەکەیەوە. ڕاپرسییەکانی ئێستا ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەگەر هاوپەیمانییەکەی هەڵبوەشێتەوە، ئەوا هەموو لایەنەکان دەسەڵاتیان لەدەستدەدەن، و ناتانیاهۆ چیتر سەرۆکوەزیران نابێت.

 لەو حاڵەتەدا، ناتانیاهۆ، توانای خۆی لەدەست دەدات بەسەر دادگا و ئەو ئامرازانەی کە لە ئێستادا بەکاریدەهێنن بۆ دواخستن و درێژکردنەوەی دانیشتنەکان. هەربۆیە نەتانیاهۆ هیوادارە بتوانێت بڕیارێکی تاوانبارکردن بە لاوازکردنی سیستەمی دادوەری پووچەڵ بکاتەوە، بۆ ئەوەش پێویستی بە مانەوە هەیە وەک سەرۆکوەزیران، هەربۆیە ناتانیاهۆ ناتوانێت بەرەنگاری داواکارییە کەرتییەکان بێتەوە، لەلایەن ئەندامانی هاوپەیمانییەکەیەوە کەرووبەڕووی دەبێتەوە لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵات کەئەم ناوچەیەش، دەکەوێتە نێوان مەعالەح ئەدومیم و قودس.

بانگەوازی واشنتۆن، بۆ کۆتایی هاتنی شەڕەکە ستراتیژی سەرکەوتنی نەتانیاهۆ بۆ غەززە دەهەژێنێت

سەردانەکەی نەتانیاهۆ بۆ واشنتۆن، دووەمجارە لە دوای هاتنە سەرکاری ترەمپ، سەردانێکی خۆبەخۆ بوو، ئەمەش چاوەڕوانییەکانی بۆ هەندێک ڕاگەیاندنی دراماتیک بەرزکردەوە، کە ڕەنگە یارمەتی نەتانیاهۆ بدات ڕووبەڕووی ئاستەنگی سیاسی و یاسایی لە ناوخۆدا ببێتەوە. بەڵام لە ئەنجامدا ئەو کۆبوونەوەیە هیچ دەستکەوتێکی بۆ نەتانیاهۆ نەبوو، بە پێچەوانەوە لەگەڵ ئێران بەتەواوی پێچەوانەی ئەوەی نەتانیاهۆ داوای کردووە و هیوای خواستووە، ئەو کاریگەرییە سنووردارەی لەسەر ئیدارەی ئێستای ئەمریکا نیشاندا کە دەیەوێت شەڕی غەززە کۆتایی پێبێت و بارمتەکان ئازاد بکرێن، هەندێک هیوای نوێی لەنێو ئیسرائیلدا دروستکرد. کە دژی دەستپێکردنەوەی شەڕەکەن لەلایەن نەتانیاهۆوە و باوەڕیان بەوە نییە کە ئەمە دەبێتە هۆی گەڕانەوەی بارمتەکان بۆ وڵاتەکەیان لەلایەن غەززەوە.

ناتانیاهۆ، هێشتا بەردەوامە لە قومارکردن لەسەر پشتیوانی ئەمریکا

زۆرێک لە ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە سەردانەکەی ئەم دواییەی نەتانیاهۆ، بۆ واشنتۆن بە تایبەتی سەرکەوتوو نەبووە، جگە لەوەی بەرگەی چەندین وردبینی پرۆتۆکۆڵی گرتووە، هیچ پێشکەوتنێکی نەبووە لەسەر باجەکانی ئەمریکا لەسەر بەرهەمە ئیسرائیلییەکان و ناچاربوو گوێ لە ترامپ، بگرێت. کە بە ئاشکرا باسی دانوستانەکانی ڕاستەوخۆی ئەمریکای لەگەڵ ئێران کردووە. کێشەی حکومەتی ئیسرائیل ئەوەیە کە فراوانبوونی سەربازیی ئەم دواییەی بۆ ناو لوبنان و سوریا، خێراکردنی لکاندنی کەناری ڕۆژئاوا و لەناوبردنی بەهەمان شێوە وەک ئاوارەکردنی زۆرەملێی فەلەستینییەکان لە غەززە، بەردەوام نابێت، بەبێ پشتگیری بەردەوامی ئەمریکا ئەم جۆرە پشتگیرییە لە سەردەمی ترامپدا بە شتێکی ئاسایی وەربگیرێت بە لەبەرچاوگرتنی شێوازی سیاسەتی دەرەوەی مامەڵەکردنی لەسەر بنەمای ''ئەمریکا یەکەم'' لە کاتێکدا ڕەنگە بۆچوونە بەهێزەکانی لایەنگری ئیسرائیل لە دی سی بۆ ماوەیەکی زۆر هێڵەکە ڕابگرن

سەردانەکەی نەتانیاهۆ بۆ هەنگاریا، جەخت لەسەر ئاستەنگەکانی دادپەروەری تاوانکاری نێودەوڵەتی دەکاتەوە

بڕیارەکەی هەنگاریا بۆ پێشوازیکردن لە نەتانیاهۆ و دەستبەرداربوون لە پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما لە دادگای تاوانەکانی نێودەوڵەتی نائومێدکەر بوون، بەڵام سەرسوڕهێنەر نەبوو بە لەبەرچاوگرتنی دوژمنایەتی گشتی هەنگاریا بە سەرۆکایەتی ئۆربان بەرامبەر بە یاسا نێودەوڵەتییەکان و دامەزراوە فرەلایەنەکان و سەروەری یاسا ئایا ICC دەتوانێت بە شێوەیەکی دروست دەسەڵاتی دادوەری بەسەر سەرکردەکانی ئەو دەوڵەتانەدا بەکاربهێنێت، کە لایەنی پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆما نین (وەک ئیسرائیل و ڕووسیا)، هێشتا مشتومڕاوییە چونکە پێدەچێت لەگەڵ نۆرمەکانی پارێزبەندی سەرۆکی دەوڵەت لە ژێر پراکتیکی نەریتی دەوڵەتدا لە ئاستی سیاسیدا نیگەرانیەکان ڕەنگ بداتەوە.

لە دەوری هەڵوێستی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان ،مەرج نییە پاساو بۆ شکستی دەوڵەتانی وەک هەنگاریا لە جێبەجێکردنی فەرمانی دەستگیرکردن بۆ نەتانیاهۆ بهێننەوە، بەڵام ڕەنگە یارمەتیدەر بن بۆ ڕوونکردنەوەی ئەو هەڵوێستەی کە هەنگاریا ناویەتی لەم دۆسیەیەدا. 

سەرچاوە:Italian Institute For International Political Studies