Nuce Logo

چاغپتاى ئەندامى "بایر فامیلى" لە پەیمانگەى واشنتن، نووسەرى نامەى راگوزەرە بۆ ساڵى (٢٠٢١) كە بەو دواییە بە ناونیشانى" دیاریكردنى سیاسەتى واقیعى بەرامبەر  توركیا لە سەردەمى ئەردۆغان: ئامۆژگارى بۆ ئیدارەى بایدن"، ئیدینتاسباس ئەندامى پێشكەوتوو لە" ئەنجوومەنى ئەوروپى بۆ پەیوەندییەكانى دەرەوە" ماكس هوفمان بەرێوبەرى ئاسایشى نەتەوەیى و سیاسەتى نێودەوڵەتى لە" سەنتەرى پێشكەوتنى ئەمریكى" وایت مامۆستا و نووسەر و پسپۆڕى ئەنسرۆپۆلۆجى لە" پەیمانگەى لێكۆڵینەوەى توركى" لە زانكۆى ستۆكۆڵم.

پوختەى تێبینیەكانیان:

سۆنیر چاغاپتای

پەیوەندى نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و توركیا ماوەى حەوت دەیەیە بەردەوامە، بەڵام ئێستا پەیوەندییەكانیان ئاڵۆزیى تێكەوتووە، دیارترین خاڵى ناكۆكیان كڕینى سیستەمى بەرگرى (ئێس٤٠٠)ى رووسى و هاوكارى یەكینەكانى پاراستنى گەل (كورد لە سووریا) لە لایەن ئەمریكاوەیە.

كڕینى سیستەمى (ئێس٤٠٠)ى رووسى رەنگدانەوەى بەهێزى هەبوو لەسەر پەیوەندى نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغانى سەرۆكى توركیا و ڤلادیمێر پۆتینى سەرۆكى رووسیا، كە مێژووەكەى دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هاوكارییە خێرایەى رووسیا لە هەوڵى كودەتا شكستخواردووەكەى هاوینى (٢٠١٦).

لە بەرانبەر دا ئەنقەڕە رەزامەندى دەربڕى لەسەر كڕینى سیستەمى مووشەكى (ئێس٤٠٠)ى رووسى، دواتر رەزامەندى لەسەر وەرگرتنى دەربڕى، ئەو كارەش واشنتن ئەو گرێبەستە بە پێشێلكردنى پابەندییەكانى توركیا دەزانێت بەرانبەر هاوپەیمانى ناتۆ.

سەبارەت بە پرسى هاوكارى ئەمریكا و یەكینەكانى پاراستنى گەل، ئەردۆغان رەخنەى لەو هاوبەشییە هەیە، پێىوایە ئەو یەكینانە پەیوەندییان بە پارتى كرێكارانى كوردستانەوە هەیە، كە رێكخراوێكە توركیا و واشنتن و وڵاتانى ترى ئەندامى (ناتۆ) خستۆتیانە لیستى رێكخراوە تیرۆرستییەكان.

لەبەر خراپى ئەو دۆخە، هیچ چارەسەرێك نییە بۆ ئەو دوو ئاڵنگارییە، رووسیاش پارێزگارى لە پێگەى ئابوورى و سیاسى گەورە دەكات لە توركیا، ویلایەتە یەكگرتووەكانیش هیچ گرنگییەكى دەرنەخستووە بۆ كۆتایى هێنان بە هەماهەنگى لەگەڵ "یەكینەكانى پاراستنى گەل".

توركیا لە ئەفغانستان خاوەن هێزى نەرمە

لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دوو وڵاتە تا ئێستا لە زۆر بوار هەماهەنگن، توركیا خاوەنى هێزێكى نەرمە لە ئەفغانستان، دەكرێت ببێتە نێوەندگیرێكى كارا لەو وڵاتە، هەروەها رێگریشبوو لە دەستدرێژى رووسیا لە ئۆكرانیا و لیبیا، ئەوەش بە شێوەیەكى بەرچاو پاڵپشتى بەرژەوەندییەكانى ئەمریكایە، ئەگەر ئەنقەڕە هەڵوێستێكى رەخنەگرانەى توندتر دژى چین بگرێتە بەر بەتایبەت لە پرسى مامەڵەى پەكین لەگەڵ مسوڵمانانى ئیگۆر، ئیدارەى جۆبایدن بەلاى ئەوە دا دەچێت چاو لە هەندێك خاڵى ناكۆكى نێوانیان بپۆشێت. لەگەڵ ئەوەشدا پشتبەستنى توركیا بە چین بۆ بەدەستهێنانى پێكوتەى (ڤایرۆسى كۆڕۆنا) ئەگەرى وەبەرهێنان لە ژێرخان ئەو كارە ئاڵۆزتر دەكات.

فشارە سیاسییە ناوخۆییەكان كاریگەرى لەسەر ئەو پەیوەندییە دەبێت، لە هەڵبژاردنى بۆ سەرۆك وەزیران لە (٢٠٠٢) پاڵپشتى جەماوەرى بۆ ئەردۆغان ئێستا لە نزمترین ئاست دایە، واتە بەر لە چەند ساڵێكى كە وڵاتى گۆڕى بە سیستەمى حكومى جێبەجێكردن، بەهەمان شێوە سستبوونى گەشەى ئابوورى، كە پێشتر بنكەى جەماوەرى بەهێزكردبوو، ئەو چینەى لە سەدەى بیست هەڵگرى بەرپرسیارێتى نیشتمانى ئێستا بوون، كارەكانیان ئەو دەنگدانەوەى نەبووە لەلاى دەنگدەرانى چى تازەپێگەیشتووە.

سەرەڕاى ئەوەش لە (٢٠١٨) گۆڕینى سیستەمى وڵات لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتى بووە هۆى بەهێزبوونى ئۆپۆزسیۆن، بەهۆى كەرتبوونى لایەنەكانى ئۆپۆزسیۆن، ئەوەش بووە زیاتر قورسبوونى هۆكارەكان، لەكاتێك دا پارتەكەى ئەردۆغان لە هەڵبژاردنەكانى داهاتووە رووبەڕووى بەربەستى قوورس  دەبێتەوە، لەوانەیە پەنا بباتە بەرگرتنەبەرى رێكارى چەوساندنەوەى زیاتر، ئەگەر شكست بهێنێت لەوانەیە بانگەشەى ئەوە بكات هەڵبژاردنەكان تەزویرى تێدا كراوە، لە كۆتایى دا لەوانەیە ئیدارەى باییدن ناچار بكات لە نێوان هەڵبژاردنى ئەردۆغان و دیموكراسى یەكێكیان هەڵبژێرێت.

لە ماوەى داهاتوو لەسەر پێویستە واشنتن و ئەنقەڕە ئەو دوو پرسە ئاڵۆزە"سیستەمى بەرگرى ئێس(٤٠٠) و پرسى یەكینەكانى پاراستنى گەل" تێپەڕێنن، دووبارە بایەخ بە زیادبوونى هاوكارى دامەزراوەیى بدەن، كە جێگەى گرنگى پێدانى هاوبەش بێت.

پێویستە لەسەر ئیدارەى جۆ بایدن كەناڵەكانى پەیوەندى قووڵایى ئابووریى ئەمریكا لەگەڵ ئەوروپا بەهێز بكات، هاوكار بێت لە پارێزگارى ئەو رووبەرەى بۆ كۆمەڵگەى مەدەنى و ئۆپۆزسیۆنى سیاسى داندراوە.
بە مانەوەى ئەردۆغان لە گۆڕەپانى سیاسى ئاڵنگەرییەكى تر رووبەڕووى پارێزگاریكردن لە دیموكراسى توركیا دەبێتەوە.  

ستراتیژى سەربەخۆى توركیا تەنیا بۆ داهاتووى ئەردۆغان نییە

ئاسلى ئیدینتاسباس

توركیا ستراتیژیى سەربەخۆى خستۆتە بەرنامە، ئەوەش تەنیا كورت نەكراوەتەوە لە داهاتووى سەردەمى ئەردۆغان بۆ پەیوەندییەكانى لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا، یاخود رووسیا، بەگوێرەى ئەوەبێت، پێویستە واشنتن پشت بە هەڵوێستى واقیعیانەتر ببەستێت، بوارەكانى هاوكارى بەهێزتر بكات بۆ نموونە (عێراق و ئۆكرانیا) ناكۆكییەكان و سنوورى پەیوەندییەكان بە شێوەیەكى باشتر بەڕێوە ببات.

دەكرێت پێچەوانەى پاشەكشەى دیموكراسى بێت كە توركیا بەخۆییەوە بینى، داواكارى ناوخۆى بۆ گەڕانەوەى دیموكراسى هەیە، ئەردۆغان سەرۆكێكى واقیعیە، ئەگەرى ئەوەى هەیە، ئەگەر لەگەڵ بەرژەوەندییەكانى یەكتر بگرێتەوە بڕیار بەگوێرەى ئەو هەستە بدات، لەو  كاتەوەى ئەردۆغان دەسەڵاتى وەرگرتووە ئابوورى توركیا خراپترین ئاستى تۆماركردووە، كە پێش دوو دەیە بەو جۆرە بووە، ئەوەش بۆتە هۆكارى جوڵاندنى هەستى رێژەیەكى بەرچاوى دەنگدەرانى تووڕە، ئەو دۆخە پاڵ بە ئەردۆغانەوە دەنێت، كە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا و ئەوروپا نزیك بێتەوە لەبەر ئەو پەیوەندییە ئابوورییە قووڵانەى نێوانیان.

ئەردۆغان سەرۆكێكى واقیعیە دەتوانێت بڕیارى خۆى بگۆڕێت بەگوێرەى بەرژەوەندییەكانى

لەوانەیە لە كۆتایى دا ئەو پرسە بووەستێت، ئەگەر جۆ بایدن بكەوێتە نێوان هەڵبژاردنى دیموكراسى توركیا و ئەردۆغان، بەڵام ئەندازەى وه‌ستانى بایدن لە ریزى دەنگدەران چەند دەبێت.

ماكس هۆفمان

دۆخى پەیوەندییەكانى نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا و توركیا لە وەستانێكى دڵخۆش دا نییە، ئەو پەیوەندییانە رێڕەوى مامەڵەكان دیارى دەكات لە چ ئاستێك دایە، لەوانەیە ئەردۆغان گرنگى بە راكێشانى جۆ بایدن بدات، بەڵام روون نییە پەیوەندییەكانیان دەگەڕێتەوە دۆخى پێشوو، كە ئەو پەیوەندییە لە لیستى لەپێشینەى كۆشكى سپى نییە، لەبرى ئەوە واشنتن ئاماژە دەنێرێت كە پەیوەندییە دامەزراوەییەكان لە پێش پوەندى كەسیەكانە، كە لەسەردەمى ئیدارەى پێشووى دۆناڵد ترامپى سەرۆكى ئەمریكا گەشەى كردبوو، بەرپرسانى ئەمریكا دڵخۆش دەبن ئەگەر بەر لە هەڵبژاردنەكانى (٢٠٢٣) هیچ كێشەیەكى گەورە لە نێوان هەردوو وڵات روو نەدات.

لاى خۆیەوە ئەردۆغان خاوەن سەربەخۆیى خۆیەتى، ئەو سەربەخۆییە ئەوەى پێداوە پەیوەندیەكانى لەسەر مامەڵەكردنى سەربەخۆیانە بنیات بنێت، لە هەمان كاتیش پەى بەوە بردووە كە دوور نییە وڵاتان هەموو ناكۆكیەكانیان لە چوارچێوەى رێككەوتنێكى گشتگیر لەگەڵ توركیا چارەسەر بكەن، لە هەمان كاتدا چاوەڕوانى سازشكردنیشە لە هەندێك حاڵەتى دیاریكراوى پەیوەندیەكانى نێوان توركیا و ئەمریكا، كە تا ئێستا لەسەر هاوبەشى ستراتیژى كۆن ماوەتەوە.

گرنگى نەدانى ڕێژەیى ئیدارەى دۆناڵد ترامپ بە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، دەرفەتى لەبەردەم ئەردۆغان رەخساند ستراتیژى سەربەخۆیى پەیڕەو بكات، بەڵام ئیدارەى بایدن پشتى بە هاوكێشەیەكى جیاواز بەستووە، كە هاوكێشەكەى لەسەر پاڵپشتى دیموكراسى و دژایەتى گوتارى ستەمكارى بنیاتنراوە، ئەوەش رەنگدانەوەى دیدى سەرۆكى ئەمریكایە بۆ جیهان، ئەو پاڵپشتییە ناوخۆییەى ئەردۆغان هەیبوو بەهۆى ئاڵنگارییەكانى پرسى پەنابەران و ئابوورى دروستكردبوو، بۆ ماوەیەكى درێژ لە پۆستەكەى هێشتییەوە، ئەگەر ئەردۆغان هەوڵى دزینى هەڵبژاردن بدات، دیموكراسى توركیا تواناى روبەڕووبوونەوەى هەیە، ئەوە بەدڵنیاییەوە زیانمەند دەبێت، ئەگەر هەنگاوى پێچەوانەى دیموكراسى گرتەبەر، پێویستە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا بیر لە چۆنیەتى وەڵامدانەوەى بكاتەوە.

پشتگوێخستنى رۆژهەڵات لە لایەن ئیدارەى دۆناڵد ترامپ دەرفەتى بۆ ئەردۆغان دروستكرد

جینی وایت

كاتێك ئەردۆغان قسە دەربارەى كاروبارى نێودەوڵەتى دەكات، توركیا وەك لایەنەكى كاراى نێودەوڵەتى وێنا دەكات، یاخود وەك قوربانییەكى دەرەكى وێناى دەكات، لەسەرەتاى هاتنییەوە سەرۆك بایدن بڕیارى دواخستنى پەیوەندیكردن لەگەڵ ئەردۆغان دروستبوو، كە لە نێوان ئەو دوو جەمسەردایە، ئەوەى كە بەڵگەیە لەسەر كارى لەپێشینەى ئیدارەى تازەى ئەمریكا لە نێوان رێگرى سەرۆكى توركیا بۆ چەسپاندنى پێگەى سیاسى خۆى و زیندووكردنەوەى نەبوونى پەیوەندى لەسەر ئاستى باڵا پەیامێكى ترە بۆ ئەردۆغان، ناوەڕۆكەكەى ئەوەیە ئەنقەڕە پێگەیەكى روونى نییە لە سیاسەتى نوێى دەرەوەى ئەمریكا ئەوەش گرتنەبەرى لە پێشینەیە بۆ سوودبینینى ناوخۆیی توركیا و كەم بوونەوەى جوڵە نێودەوڵەتیەكانى.

ئەردۆغان تا ئێستا لە دەسەڵاتە، لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا پێویستە بیر لە رێگەیەكى تر بكاتەوە بۆ رێگرى لەو ویستانەى كە پێچەوانەى دیموكراسییە، بەبێ زیانگەیاندن بە توركیا، بۆ نموزنە سزا گشتگیرەكان زیان بەگەلى تورك دەگەینن، جەختكردنەوەشە لەسەر گوتارى ئەردۆغان، لەكاتێك دا پرسى داگایكردن دژى نزیكەكانى كاریگەرى زیاترە، لەهەمان كاتدا زیانى بۆ توركیا كەمترە.

لەو كاتەدا دیموكراسى گشتگیر مەترسیەكى گەورەترە لە سەر پارێزگاریكردن لە مانەوەى ئەردۆغان لە دەسەڵات، بۆیە ئەردۆغان لەو بڕوایە دایە تاكە رێگە بۆ مانەوەى لە دەسەڵات بریتییە لە چەوساندەوەى ئۆپۆزسیۆن بە شێوەیەكى فراوانتر، كۆمەڵگەى مەدەنى بۆ پاڵپشتیكردنى دیموكراسى لە توركیا تا ئێستا فراوانە، بەڵام زۆربەى رێكخراوە سەرەكییەكانى ئۆپۆزسیۆن، یا بەنهێنى كار دەكەن، یا بەلاى حكومەت دان، ئەگەر واشنتن و وڵاتانى "یەكێتى ئەوروپا" هاوكارى ئەو رێكخراوانە بكەن، بەشداردەبن لە بەهێزكردنى قسەكانى ئەردۆغان، كە هەمیشە وڵاتەكەى وەك قوربانى وێنادەكات، بەتایبەت"هەژموونى دەرەكى" ئەردۆغان تووشى دڵەڕاوكێى دەكات، هەروەك بڵاوبوونەوەى گرووپە چەكردارەكانى رێكخراوە تازەكان و لایەنگرییان بۆ ئەردۆغان ڕێڕەوى زیندووكردنەوەى دیموكراسى گشتگیر ئاڵۆزتر دەكەن.