Nuce Logo

ئيسماعيل تەها: تایبەت بە نووچە نێت

زۆرجار پرسیار لەبارەى ئەوە دەکرێت پەیوەندى ئیسرائیل و ئەمەریکا لەگەڵ ئێران لە چ ئاستێکدایە؟ ئایا هیچ پەیوەندییەکیان هەیە، ياخود ثەیوەندییەکانیان بە تەواوى پچڕاوە، لەم راپۆرتەدا هەوڵدەدەین تیشک بخەینە سەر چەند وێستگەیەک لە رەچاوکردنى بەرژەوەندییە هاوبەشەکانى نێوانیان و هاوکارى دوولایەنە بۆ یەکتر.

ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ پێش (1979)، واشنتن و تەلئەبیب پەیوەندیان لەگەڵ تاران لەو پەڕى بەھێزى دابووە، ئەمەریکا کڕیارى سەرەکى نەوتى ئێران بوو، لە بەرانبەریشدا چەکە پێشکەوتووەکانى ئەو سەردەمى پێ فرۆشتووە، پەیوەندیيشیان لە هەموو ئاستەکان هەبووە، لەدواى هاتنە سەر دەسەڵاتى خومەینى لە (1979) ناکۆکییەکان دەست پێدەکات، بەڵام بەهۆى ئەو پەیوەندییە قووڵەى پێشتر و تێکەڵاوى بەرژەوەندییەکانیان، هەندێک ئاماژە هەیە، کە هەردوو وڵاتى ناکۆک لەگەڵ ئێران رەچاوى بەژەوەندى تارانیان کردووە، لەبەرانبەریشدا ئێران رەچاوەى بەرژەوەندییەکانى تاران و تەلئەبیبى کردووە، ناكۆكييەكان هەرچەندە قووڵیش بێت بەڵام لە سیاسەتدا ناتواندرێت بەرژەوەندییە هاوبەشەکانیان بە یەکجارى کۆتایى پێ بێت و لە هیچ شوێنێک سازش بۆ یەکترى نەکەن و رەچاوى بەرژەوەندییە سیاسیى و ئابوورییەکانى یەکتر نەکەن، هەروەک چۆن دۆستایەتى بەهێزى دوو وڵاتیش نابێتە هۆى ئەوەى هیچ ناکۆکییەکیان نەبێت بەرژەوەندییەکانیان بەریەک نەکەوێت، لەم رەوە دەکرێت سەیرى تورکیا و ئەمەریکا و وڵاتانى ئەوروپا بکەین، کە لایەک هاوپەیمانن لە ناو ناتۆ و دەرەوەى ناتۆش، لەلایەکى دیکەش بەردەوام بەریەکەوتنیان هەیە کارتى فشار لەدژى یەکدى بەکار دەهێنن.

فرۆشتنى چەک بە ئێران

ئەگەر بەگوێرەى ریزەندى پرسەکان سەیرى پەیوەندییەکانیان بکەین، زۆرجار پەیوەندى ژێربەژێریان ئاشکرا بووە، لە (1985/8/20) لە خولى دووەمى هەڵبژاردنەوەى رۆناڵد ریگان، سەرۆکى ئەمەریکا بە نێوەندگیرى ئیسرائیل رێککەوتنى فرۆشتنى چەک لەگەڵ ئێران واژۆ دەکات، کە ئەو کاتە بە بڕیارى کۆنگرێسى ئەمەریکا چەک فرۆشتن بە ئێران قەدەغە بوو، دواتریش چەکەکان بە فڕۆکەى ئیسرائیلى گوازرایەوە بۆ تاران.

دواى هاتنەسەر دەسەڵاتى بزووتنەوەى تاڵیبان لە (1996) لەگەڵ ئێران ناکۆکى قووڵیان هەبوو، لە (1998) هەشت دیپلۆماتکارى لە کونسڵخانەى ئێران مەزار شەریف کوشت، بە درێژایى ئەو ماوەیە حکومەتى تاڵیبان بەربەستێکى سەرەکى بوو لەبەردەم هەژموونى ئێران.

کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتى تاڵیبان و رژێمى بەعس

لە (2001) كاتێک ئەمەریکا بڕیارى هێرشکردنە سەر حکومەتى تاڵیبانى دا، ئێران پاڵپشتى ئەو بڕیارەى واشنتنى کرد، حوسێن مووسەویان، سەرۆکى لیژینەى پەیوەندییەکانى دەرەوەى ئەنجوومەنى باڵاى ئاسایشى نەتەوەیى گوتى، ئەو هەماهەنگییە لەگەڵ ئەمەریکا لە چوارچێوەى بەرژەوەندى هاوبەشە بۆ لادانى بزووتنەوەى تاڵیبانە لەسەر دەسەڵات.وەلى نەسر، لێكۆڵەرى ديارى بەرەگەز ئێرانى دەڵێت، نەمانى تالیبان دەرگایەکى فراوانى لەبەردەم بازرگانى ئێران لەگەڵ بەشى رۆژهەڵات کردەوە. 

کردنەوەى دەرگاى هەژموونى ئێران لە عێراق

لەگەڵ رووخاندنى رژێمى بەعس ئەمەریکا وڵاتێکى رادەستى ئێران کرد، بەوەش دەرگایەکى زۆر فراوانى بۆ کرایەوە، لە عێراق بوو بە بڕیار بەدەستى یەکەم، تا کار گەیشتە ئەوەى ئێستا داواى دەرچوونى ئەمەریکاش دەکات.

لەدواى کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتى بەعس، ئەمەریکا بەردەوام بوو لە چاوپۆشى لە هەموو کارێکى ئێران، زاڵماى خەلیل زاد کە لەو ساڵانە نێردەى ئەمەریکا بوو بۆ کاروبارى عێراق و ئەفغانستان باس لەوە دەکات، ئیدارەى ئەمەریکا تەنیا لە راگەیاندنەکان دژى هەژموونى ئێران بوو لە عێراق، ئێمە داواى پلانى ستراتیژیمان دەکرد، بەڵام ئەو پلانەى نەبوو. 

دواتریش کارئاسانى ئەمەریکا لە رێککەوتنى ئەتۆمى لەگەڵ ئێران و هەڵگرتنى بەشێک لە گەمارۆکان دەرفەتێکى بەرفراوانى بۆ ئێران رەخساند، کە پێگەى سەربازیى خۆى بەهێز بکات و بە ئاسانى لە پیتاندنى یۆرانیۆم نزیک بێتەوە. 

لۆبى ئیسرائیل کە بەهێزترین لۆبییە لە ناوەندەکانى ئەمەریکا، ئەوەندەى بە قسە فشارى درووست دەکرد بۆ رێگرى لە فراوانبوونى چالاکییە ئەتۆمییەکانى ئێران ئەوەندە هەنگاوى کردەیى نەگیرایە بەر، ئەرکى ئیسرائیل ببوو بە دیاریکردنى وادە لەدواى وادە کە کەى ئێران دەستى دەگات بە چەکى ئەتۆم.

یەکێک لەو پرسانەى کە لە هەڵبژاردنەکانى ساڵى (2020) ئیدارەى بایدن وەک بانگەشەى هەڵبژاردن بەکارى دەهێنا، گەڕانەوە بوو بۆ رێککەوتنى ئەتۆمى لەگەڵ ئێران، بەڵام لەگەڵ هەڵگیرسانى جەنگى ئۆکراینا، ئەو دۆسیەى ئێران لەلاى ئەمەریکییەکان بوو بە پرسێکى لاوەکى و ئیدارەى بایدن، فۆکەسى تەواوى خستە سەر دەنگى ئۆکراینا. 

لە ساڵى رابردووش ئەمەریکا بە ناوى رێککەوتنى ئازادکردنى چەند هاووڵاتییەکى ئەمەریکى بە رەگەز ئێرانى شەش ملیار دۆلاى بلکۆکراوى دایەوە بە ئێران، ئەوەش خزمەتێکى گەورە بوو بۆ ئێران. 

بازرگانى نەوت لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمەریکا

سەرەڕاى ئەو خزمەتانەش لەکۆتایى (2021) رۆژنامەى (الجریدة)ى بڵاوى کردەوەە، سەرەڕاى سزاکان کۆمپانیا ئیسرائیلى و ئەمەریکییەکانى سەر بە سیاسییەکان لە رێگەى بریکارەکانیان لە ماوەى هەشت ساڵ مانگانە بە بڕى (200) ملیۆن دۆلار نەوت و مادەکانى دیکەى سووتەمەنیان لە ئێران کڕیووە.

رۆژنامەکە نووسیوویەتى، ئەو رووداوە خەڵکى گەڕاندۆتەوە بۆ رێککەوتنە گوماناویەکەى سەردەمى رۆناڵد ریگان، کە لەسەردەمى جەنگى ئێران ــ عێراق بە ئابڕووچوونى (ئێران گیت) ناسرا بوو.

رۆژنامە ئەوەشى نووسیووە، حکومەتى ئیبراهیم رەئیسى، سەرۆک کۆمارى ئێران توانیوویەتى (50) مليار دۆلار کۆبکاتەوە، کە بەشێکى ئەو پرایە لە پارە بلۆکراوەکانى ئێران بوو لە چەند وڵاتێک بەگوێرەى سزاکانى ئەمەریکا بلۆک کرابوو، هەروەها بەشێک لەو (50) مليارەش بە پارەى کاش لە رێگەى بازرگانە ئەمەریکى و ئیسرائیلییەکانى سەربە سیاسییەکانى کڕیارى نەوتى ئێران دەستى کەوتووە.

رۆڵى ئیسرائیل لە مانەوەى بەشار ئەسەد

ئیهود یەعارى، لێکۆڵەرى سەربازیى ئیسرائیلى دەڵێت، دواى خۆپيشاندانەكانى مانگى ئادارى (2011) دژ بە بەشار ئەسەدى سەرۆكى سووريا، حكومەتى ئسرائيل سياسەتى بێلايەنى و دەستوەرنەدانى لە كاروبارى سووريا هەڵبژارد، رێگەشى نەدا رێكارى نهێنى بۆ هاوكارى گرووپەكانى دژ بە ئەسەد بۆ كۆتاييهێنان بە دەسەڵاتەكانى حكومەتى سووريا بگيرێتەبەر.

بۆ ئەو بڕيارەش دوو هۆى سەرەكى هەبوو، يەكەم، ئيسرائيل ويستى خۆى لە ئاژاوەى سنوورەكانى باكوور بپارێزێت، كە بەگوێرەى رێككەوتنى (1974) پابەند بوو بە راگرتنى جەنگ لەگەڵ حكومەتى سووريا.

دووەم، ئيسرائيل نيگەرانى گەورەى بەرانبەر گرووپە جيهادييەكان هەبوو، كە لەناويان لايەنگرانى دەوڵەتى ئيسلاميى و قاعيدە هەبوو، كە ئەوانە بەسەر گرووپە عەلمانى و ميانڕەوەكانى وەك جێگرەوەى بەشار ئەسەد زاڵ بوون، تا مانگى ئەيلوولى (2015) ئيسرائيل چەند رەفەتێكى لەبەردەست بوو بۆ لێدانى زەبرى كوشندە لە بەشار ئەسەد، چ لێدانى راستەوخۆى ئاسمانى، چ لێدانى نهێنى لە رێگەى هێزى تايبەت، بەڵام لە مانگى ئەيلوولى (2015) هێزە ئاسمانييەكانى رووسيا لەسەر داواى قاسم سلێمانى لە كۆبوونەوەى لەگەڵ سەرۆكى رووسيا لە كۆشكى كرملين هاتنە سووريا.

ئەو نووسەرە ئیسرائیلییە دەشڵێت، بەو جۆرە دەرفەتى لادانى بەشار ئەسەد لە دەسەڵات پڕبوو لە مەترسى، ئەمەريكا و هاوپەيمانە رۆژئاواييەكانى رەتيان كردەوە هيچ رێكارێك لە دژى بگرنەبەر، هەرچەندە هەموويان لەوە دڵنيابوون كە ئەسەد بەرپرسە لە كۆمەڵكوژى گەلەكەى و ئاواركردن و هەژاركردنى نيوەى دانيشتوانى وڵاتەكەى، بەڵام ئەگەر ئيسرائيليش خواستى ئەوەى هەبوايە ئەسەد دەسەڵات جێبهێڵێت، دەبوو خۆى لەو نيچمە بێلايەنييە داماڵێت و رێكارى سەربازيى بەسەربەخۆ بگرێتەبەر، چونكە گورزە ئاسمانييەكانى لەهەمووان زياتر جێگەى هيوابوو، كە لێدان بوو لە پێگەكانى لە باشوور و پاسەوانەكانى ئەسەد لەناوخۆى سووريا، كە ئەوە زنجيرەيەك ئاسانكارى بۆ گرووپەكان دەكرد تاوەكوو بگەن بە پايتەخت، ژمارەيەكى  ئەفسەران لە ريزى دووەم كەم پاڵپشتى ئەوشێوازەيان دەكرد، بەڵام ناتەنياهۆ و سەرۆكى دەستەى گشتى سوپا ئەو بژاردەيان رەتكردەوە.

هەڵوێستى ئێران بەرانبەر جەنگى حەماس

لەدواى هێرشى حەماس بۆ سەر ئیسرائیل، وەزیرى دەرەوەى ئێران جەختى لەسەر ئەوە کردەوە، ئێمە نابینە بەشێک لە فراوانکردنى جەنگ لەو ناوچەیە، بزووتنەوەى حەماسیش پێشوەختە ئێمەى لەو هێرشە ئاگادار نەکردۆتەوە. 

ئەنجام

سەرەڕاى ناکۆکییەکان، بەڵام هێشتا ئەمەریکا و ئیسرائیل ناتوانن رەوچاوى رۆڵى ئێران لەو ناوچەیە نەکەن هەندێک کار بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانى نەکەن، ئەوەش هەندێک جاریش بە ناڕاستەوخۆ پارێزگارییان لە بەرژەوەندییەکانى تاران کردووە، هەندێک جاریش بە نیمچە ئاشکرابووە، لە بەرانبەریشدا ئێران رەچاوى پاراستنى بەرژەوەندى ئەمەریکا و ئیسرائیلى کردووە، لەو شوێنەش پێویستى کردبێت، راشکاوانە گوتوویەتى، بەرژەوەندى هاوبەشمان یەکى گرتۆتەوە.