Nuce Logo

هيلال خەشان

لە چەند رۆژی رابردوو، ئیسحاق هێرزۆغ لەسەر بانگهێشتی فەرمی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆكی توركیا سەردانی ئەنقەرەی كرد، لە (2008)وەڕا ئەو سەردانە یەكەم سەردانی بەرپرسێكی باڵای ئیسرائیل بوو بۆ توركیا، ئەوەش لەكاتێكدایە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرقاڵى داڕشتنەوەی هاوپەیمانییەکى نوێین، ئەمەریكاش فۆكەسی خستۆتە سەر هەندێك شوێنى تر.

لەو كاتەوەی پارتی دادوگەشەپێدان لە توركیا گەیشتۆتە دەسەڵات ئەو دوو وڵاتە ناكۆكن، بەڵام ئەردۆغان سەردانی هێرزۆغ بە خاڵی گۆڕانكاری پەیوەندی نێوانیان لە بواری ئابووری و سیاسی دەزانێت، جگە لە هەندێك ناڕەزایی لە ئیستەنبوڵ و ئەنقەرە، خەڵكێكی زۆر كەم لە توركيا دژ بەو سەردانە بوو.

هەرچەندە تا ئێستا ئیسرائیل لای رایگشتی لە توركیا ویستراو نییە، بەڵام زۆربەی دانیشتوانی توركیا بایەخی گەورە بە دۆخی ئابوورییە داڕوخاوەکەیان و بەربەستەكانى پێش دابینكردنی پێویستییەكانیان دەدەن، بۆیە ئەردۆغان هەوڵەكانی چڕكردۆتەوە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنی ساڵی داهاتوو بەكاری بهێنێت.

لە مانگی رابردوو ئەردۆغان سەردانی ئەبوو زەبی كرد و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، "كاردەكەین بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانمان لەگەڵ میسر و ئیسرائیل." ئەوەش دەریدەخات ئەردۆغان پەلەيەتى لەسەر گۆڕینی سیاسەتی دەرەوەی بە پێچەوانەی (15) ساڵی رابردوو، چونكە ئەو سیاسەتە وایكردبوو توركیا پەیوەندی لەگەڵ وڵاتان تێكبچێت و ویستراو نەبێت.

پەیوەندی توركیا و ئیسرائیل بەردەوام ئاڵۆز نەبووە، لە (1949) توركیا یەكەم وڵاتی ئیسلامییە دانی بە ئیسرائیل ناوە، لە (1958)  پێشوازی لە داود بن گۆرین، سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەى ئیسرائیل كرد، بە درێژایی ساڵانی رابردوو هاوكارى سەربازی نێوانيان كۆڵەگەى پەیوەندی نێوان توركیا و ئیسرائیل بووە.

دوای ئەوەی ئەمەریكا هاوكاری تەكنیكی تەكنەلۆژیای سەربازی توركیا بۆ پڕۆگرامی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی راگرت، ئیسرائیل لەو بوارە هاوكاری كرد ئەوەش بووە هۆی سەركەوتنی توركيا لەو بوارەدا.

نەجمەدین ئەربەكان، سەرۆك وەزیرانی توركیا و دامەزرێنەری پارتی رەفاهی ئیسلامی پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ئیسرائیل هەبوو، لە (1996) رێككەوتنی هاوكاری سەربازی و نوێكردنەوەی فڕۆكەی (ئێف 4) و تانكی (ئێم 60)ى لەگەڵ ئیسرائیل واژۆكرد.

هەروەها توركیا رێگەی دا ئيسرائيل ئاسمانی وڵاتەكەی بۆ مەشقی ئاسمانی بەكار بهێنێت، لە (2007) توركیا رێگەی دا فڕۆكەكانى ئیسرائیل لە ئاسمانی وڵاتەكەیەوە كوورە ئەتۆميە تەواونەكراوەكانی سووریا وێران بكەن، بەڵام دواتر پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە لە رێڕەوی خۆی لایدا.  

لە (2005) ئەردۆغان سەردانی ئیسرائیلی كرد و لە ئەریێل شارۆن، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل كۆبوونەوە، بەڵام دواتر ئەردۆغان روویكردە وڵاتانی عەرەبی و پەیوەندی ئابووری لەگەڵ بەهێزكردن، ئەوەش لەكاتێدا بوو پێشتر ئەربەكان بەبێ ئەوەی ئیسرائیل  بكات بە نەیاری خۆی ئەو كارەی كرد، راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی هاندەر بوو ئەردۆغان بیرۆكەی عوسمانی نوێ بۆ زیندكردنەوەی سەروەرییەكانی ئیپڕاتۆری عوسمانی و سەرنجڕاكێشی عەرەب و مسوڵمانان برەو پێبدات.

ئیسرائیلییەكان ناكۆكی ئەردۆغان و شیمۆن پێرزیان لە (2009) لە كۆڕبەندی ئابووری داڤۆس لەبیر نەكردووە، ئەردۆغان وەك ناڕەزاییەك بەهۆی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتی غەززە ئەو شوێنەی جێهێشت، لە (2016) دوای هەشت ساڵ ئاڵۆزی پەیوەندی نێوانیان ئاسایی بۆوە. 

دوای دوو ساڵ بەهۆی كوشتنی (60) خۆپیشاندەر لە فەڵەستین، توركیا باڵیۆزی ئیسرائیلی لە وڵاتەكەی دەركرد، كاتێكیش ئیسرائیل و ئیمارات پەیوەندییەكانیان ئاساییكردەوە، توركیا هەڕەشەی هەڵپەساردنی پەيوەندييە ديپلۆماسييەكانى لەگەڵ ئیمارات كرد، بەو پاساوەی گەلی فەڵەستینی فرۆشتووە و ئەردۆغانیش بەڵێنی دا، دەستبەرداری فەڵەستینییەكان نەبێت، ئەوەش لە كاتێدا بوو كاری لەسەر دەستپێكردنەوەی پەیوەندیەكی نوێی لەگەڵ ئیسرائیل دەكرد.

بەڵام ئەو هەوڵانەی ئەردۆغان بەرهەمێكی نەبوو شایەنی باسكردن بێت، تەنانەت هەندێك بەرپرسی ئەمنی ئیسرائیل توركیایان وەك دوژمنێكی راستەقینە سەیردەكرد، لە (2020) سوپای ئیسرائیل و دەزگای مۆسادی ئەو وڵاتە توركیایان ئاڵنگەرییەكی ستراتیژی سەير دەكرد، كە مەترسی توركیا لە ئێران زیادتر بووە، ئەلۆن لەیل، بەڕێوەبەری گشتی لە وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل ئاماژەی بەوە كرد، پەیوەندی توركیا و ئیسرائیل پەیوەندییەكی دوژمندارانەی دوو لایەنەیە، چونكە بەهۆی سەرۆكایەتی ئەردۆغان متمانەی تەواو لە نێوانمان نەماوە. 

هەرچەند نەفتالی بنێت، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل ستایشی هەوڵەكانی سەرۆكی وڵاتەكەی كرد بۆ دەستپێكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا، بەڵام پێی باشترە زۆر بە هێواشى و هەستیاری بەرانبەر توركيا هەنگاو بنێت. 

مانگی نیسانی (2010) هێزی كۆماندۆی ئیسرائیلی نۆ چالاكوانی توركیایان كوشت، ئەوەش پەیوەندیی نێوانیانی ئاڵۆز كرد، دواتر لە (2013) ناتەنیاهۆ داوای لێبووردنی لە توركیا كرد، ئەوكاتە نەفتالی بنێت رەخنەی لەو داوای لێبووردنە گرت، دوو ساڵ پێش ئەوەی ناتەنیاهۆ كورسی دەسەڵات جێبهێڵێت، هۆشداری دا لە هەنگاوەكانی ئەردۆغان بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل.

هەڵبژاردتنی جۆ بایدن، كە لە بانگەشەی هەڵبژاردن رەخنەی لە ئەردۆغان دەگرت، بووە هۆی ئەوەی توركیا هەوڵبدات ئەو گۆشەگیریییە تێك بشكێنێت، بەڵام بەر لە هاتنی بایدنیش سەرۆكی توركیا بڕیاری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی دابوو، چونكە بەهۆی پەتای كۆڕۆناوە پێویستی بە هاوبەشی ئابووری هەبوو. 

ئیمارات و مەغریب و سوودان كە سێ وڵاتن رێككەوتنی ئاشتەواییان لەگەڵ ئیسرائیل واژۆ كردبوو، ساڵی رابرد ئەردۆغان پەیوەندی لەگەڵ ئاساییكردنەوە، ئەو هەوڵانە بەشێك بوو لە پلانی دووبارە داڕشتنەوەی پێگەی خۆی دوای كشانەوەی ئەمەریكا. 

هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆكراینا دەرفەتێكی باشى دایە توركیا، لەسەرەتای ئەو قەیرانەوە ئەردۆغان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە توركیا باشترین دەرەوازەیە بۆ رەوانەكردنی گازی ئیسرائیل بۆ ئەوروپا، لەگەڵ پاشەكشەی بایدن لە پشتیوانی هێڵی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بڕیاربوو گازی ئیسرائیل لە رێگەی قوبرس و یۆنان بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، هیوای ئەردۆغان ژیایەوە، كە توركیا و ئیسرائیل دوو هاوبەشی سەرەكین لە بواری وزە.

ئەو پرسە لەگەڵ پرسەكانی بەرگری كە لە نەوەدەكان پەیوەندی نێوانیانی بەهێزكردووە، بەشێكى سەرەكى گفتوگۆكانی نێوان ئەردۆغان و هێرزۆغ ــ هەرچەندە سەرۆك لە ئيسرائيل پۆستێكی تەشریفاتییە ــ بەڵام بووە هۆی تواندنەوەی بەستەڵەكی نێوانیان.

پرسی وزە بەتایبەت گازی سروشتی لە دەریای سپی، پرسێكی سەرەكییە بۆ ساڵانی داهاتوو، ئەوە پرسە بايەخێكى زۆرى لە سیاسەتی دەرەوە هەیە، لە لايەكى ترەوە پرسى دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان لەگەڵ میسڕ و قوبڕس و یۆنان بۆ گەشەی ئابووری توركیا زۆر گرنگە، بۆیە توركیا پێویستی سەرەكی بە ئیسرائیل و میسڕ هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ئیسرائیل رایگەیاند، "ئاساییكردنەوەی پەیوەندییمان لەگەڵ توركیا كاریگەری لەسەر پەیوەندیمان لەسەر قوبڕس و یۆنان نابێت."

پەیوەندی لەگەڵ ئەمەریكا چەقی گۆڕانكارییەكانی سیاسەتی دەرەوی توركیایە، چونكە ئەردۆغان پێویستی بە كۆتاییهێنان بە سیاسەتی گۆشەگیری ئەنقەرە هەیە، بەڵام ناتوانێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەموو وڵاتەكان ئاسایی بكاتەوە، بەبێ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئەمەریكا، كە لەسەردەمی باراك ئۆباما پاشەكشەی كردووە، ئەردۆغان پێیی وایە پاڵپشتی ئەمەریكا بەبێ پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل بەدەست نایەت، چونكە پەیوەندی تەلئەبیب و واشنتن زۆر بەهێزە. 

ئەردۆغان دەزانێت سیاسەت پەیوەستە بە بەرژەوەندی، نەك هەست و سۆز و دۆستایەتی، هەرچەند لەگەڵ ئیسرائیل ناكۆك بوو، بەڵام ئامادەیی تێدا بوو پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئاسایی بكاتەوە، چونكە ئەوە لەلای ئیدارەی بایدن جێگەی رەزامەندییە، پاڵنەرە بۆ ئابووری توركیا و دەرفەتێكیشە بۆ سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی ئایندە.

لەگەڵ ئەوەى ئەردۆغان زۆر بە هەستيارى مامەڵە دەكات، بەڵام بۆ ديدارێك بانگێشتى هێرزۆغى چەپڕەوى كرد، كە بڕواى بە چارەسەرى دوو دەوڵەت هەيە بۆ كێشەى فەڵەستين، بانگێشتى بنێتى راستڕەوى نەتەوەيى توندڕەوى نەكرد، كە دژى دەوڵەتى فەڵەستينە، ئەردۆغان باس دەزانێت ئيسرائيلييەكان گوێى لێناگرن، بەڵام ناشيەوێت پرسى فەڵەستين ببێتە بەربەست لەبەردەم چارەسەر پراگماتييەكانى پەيوەست بە بەرژەوەندى وڵاتەكەى و داهاتووى سياسى پارتەكەى.

بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئيسرائيل ئەردۆغان ئايدۆلۆژياى خۆى لە كارى بارزگانى جياكردۆتەوە، لە دواى رووداوى مەڕمەڕە كۆمپانياى كوڕەكەى بەردەوام بوو لە كارى گواستنەوە لە نێوان بەندەرە توركى و ئيسرائيلييەكان، تەنانەت لە ساڵانى لاوازى پەيوەندى ديپلۆماسى پەيوەندى ئابوورى نێوانيان بەشێوەيەكى بەرچاو گەشەى كردووە، لە (2008) قەبارەى بازرگانى نێوانيان هەشت مليار و (500) مليۆن دۆلار بوو، لە ساڵى (2021) گەيشتە (10) مليار دۆلار، چاوەڕوان دەكرێت، ئەمساڵ ئەو بڕە زياتر بێت. 

پەيوەندى نێوان ئەنقەرە و تەلئەبيب بەر لە ئەردۆغان گەشەى كردووە، چاوەڕوان دەكرێت ئەو گەشەكردنە دواى ئەردۆغانيش هەر بەردەوام بێت، بەهۆى نەبوونى كات چاوەڕوان ناكاتەوە ئيسرائيل چاوەڕوان ناكات جارێكى ئەردۆغان رووبەڕووى ئيسرائيل بێتەوە.