Nuce Logo

دەربازكردنى ئەو كەسانە پێويستە ببێتە كارى لە پێشينە، بەڵام سەرچاوەى سەرەكى ئەو دڵەڕاوكێيە، بريتیيە لە بڕيارى كشانەوەى ئەمريكا لەو وڵاتە، بەبێ هۆشدارى پێشوەخت و گفتوگۆكردن لەگەڵ هاوپەيمانان و هاوكارەكانى، کە لە ماوەى (20) ساڵى رابردوو، قوربانييەكى زۆريان داوە. 

بۆچى ئەو ئاڵنگەرييە سەرەكييە لە ئەفغانستان وا وێنا كرا، كە دوو بژاردەى لەبەردەمە بژاردەى سێيەمى نييە، كە ئەوانيش، يا كۆنتڕۆڵكردنى تەواوى ئەفغانستان، ياخود كشانەوەى تەواو؟.

لە جەنگى ڤێتنامەوە تا دەگات بە عێراق، پرسێكى سەرەكى هەيە كە بەربەستى لەبەردەم هەوڵەكانمان دروستكردووە بۆ نەهێشتنى هەڵگەڕاوەكان، كاتێك ئەمريكا بير لە ژيانى سەربازەكانى دەكاتەوە، كاريش لەسەر بەهێزكردنى پێگەى جيهانى خۆى دەكات، وڵاتانى تر دەكاتە هاوبەش، دەبێت لەسەر كۆمەڵێك ئامانج و ستراتيژيەت و سياسەت، ئەو كارە بكات، پێويستە لەسەر ئاستى ستراتيژى ئەو هۆكارانە روون بكاتەوە، كە لە پێناوى دەجەنگين، لەرووى سياسيەوە پێويستە کار لەسەر چوارچێوەى گشتى ئەو جەنگە و كاركردن لەسەر كۆنتڕۆڵكردنى لێكەوتە ناوخۆييەكانى ئەو وڵاتە و ئاستى نێودەوڵەتى بكەين.

هەوڵەكانى ئەمريكا بۆ رووبەڕووبوونەوەى هەڵگەڕانەوەكان شكستى هێناوە، ئەوەش بەهۆى بێتوانايى لە دياريكردنى ئەو ئامانجانەى دەكرێت بێنەدى، ئامانجە سەربازييەكان بە ئەندازەى پێويست روون نين، لە كاتێكدا ئامانجە سياسيەكان بريتين لە چەند دەستەواژەيەكى بريقەدار و ناواقيعى، ئەوەش دەبێتە شكست لە يەكخستنى ئامانجى سەربازى و سياسى و تێوەگلانى ئەمريكا لە ململانێيە بێكۆتايى و زۆربوونى ناكۆكى لەسەر ئاستى ناوخۆ.

ئێمە بە پاڵپشتيەكى فراوانى جەماوەرى چووينە ئەفغانستان، لە وەڵامى ئەو هێرشەى رێكخراوى قاعيدە كردييە سەر ئەمريكا، ئەو هێرشە لە ئەفغانستانەوە ئامادەسازى بۆ كرابوو،  كە ئەو كاتە لەژێر دەسەڵاتى تاڵيبان بوو.

ئەمريكا بە ئۆپراسيۆنێكى گەورەى سەربازى دەستى پێكرد، بەر لەوەى تاڵيبان لە ئەفغانستانەوە بەهاوكارى لايەنە فەرمييەكانى پاكستان لە ئەمريكا هەڵگەڕێتەوە، بۆخۆى پەناگەيەكى لە پاكستان دۆزييەوە.

ئەوە لە كاتێكدا بوو تاڵيبان لەو وڵاتە رايدەكرد، بەو هۆيەوە ئەمريكا ستراتيژيەتى خۆى لەدەستدا، ئێمە بڕوامان بەخۆمان هێنا، تاڵيبان لە كۆتايدايە، ئەگەر بمانەوێت رێگە بگرين لە دووبارە سەرهەڵدانەوەى تيرۆر، دەبێت ئەفغانستان بكەين بە وڵاتێكى مۆدێرنى خاوەن دەزگاى ديموكراسى، دەبێت حكومەتێكى دەستوورى ئەو وڵاتە بەڕێوە ببات، بەڵام ئەو پڕۆژەيە بەگوێرەى ديدى سياسەتى ئەمريكا، هيچ نەخشەيەكى زەمەنى دياريكراوى نەبوو.

 لە (2010)دا لە بابەتێكم دا هۆشداريم دايە ئەمريكا بەرانبەر بڕيارى زيادكردنى ژمارەى هێزەكانى لە ئەفغانستان، كە ئەوە پڕۆژەيەكى دڕێژخايەن و بەهێز و سەپێندراوە، وادەكات ئەفغانستان بە (ئەوانەى تريش جگە لە جيهادييەكان) بگۆڕێت بە دوژمنى سيستەمى نوێ جيهانى.

ئەفغانستان دەوڵەتێكى مۆدێرن نييە، ، پێويستى بە پابەندى هاوبەشە بۆ دروستكردنى دەسەڵاتى ناوەندى، ئەوەش ئاسان بەدى نايەت بەهۆى فرە پێكهاتەيى گەلى ئەفغانى، دروستكردنى دەوڵەتى ديموكراسى مۆدێرن لە ئەفغانستان بۆ جێبەجێكردنى فەرمانەكانى حكومەتى ناوەندى، چوارچێوەيەكى زەمەنى دەوێت، پێويستى بە دەيان ساڵە، ئەوەش بە رەچاوكردنى سروشتى جوگرافى و ئاينى و پێكهاتەى كۆمەڵايەتى ئەو وڵاتەيە، ئەو دابەشبوونانەى ناو كۆمەڵگەى ئەفغانى و نەبوونى دەسەڵاتى ناوەندى، ديارترين هۆكارن بۆ ڕاكێشانى تۆڕە تيرۆرستييەكان.

هەرچەندە وڵاتى ئەفغانستان، كە ئێستا دەيبينين، لە سەدەى (18) دروست بووە، بەڵام پێكهاتەكانى گەلى ئەفغانى هەميشە دژى دەسەڵاتى ناوەندى بوونە، پێكهاتەى سياسى و سەربازى ئەو وڵاتە لەسەر بنەماى خێڵەكى دامەزراوە، دەسەڵات لە دەست سەرۆك هۆزەكان و فەرمانڕەواکانى جەنگ بووە، كە هەميشە ململانێكى توند لە نێوانيان هەبووە، بەڵام كاتێك هێزێكى دەرەكى هەوڵيداوە دەست بەسەر ئەو وڵاتە دابگرێت، ئەوان دەبنە هاوپەيمانى يەكترى دژ بەو هێزە دەوەستنەوە، بۆ نمونە سوپاى بەريتانيا لە (1839) هەوڵيدا دەستبەسەر ئەو وڵاتە دابگرێت، ياخود لە جەنگى (1979) يەكێتى سۆڤييەت، هەموو هێزە ناكۆكەكان پێكەوە رووبەڕووى بوونەوە. هەروەها هۆزە خێڵەكييەكان لە چوارچێوەى هاوپەيمانيەكى كاتى سوپاى بەريتانيان لە (1842) لە كابول دەركرد.

لە (1989( يەكێتى سۆڤيەت ناچاربوو پاشەكشە لە ئەفغانستان بكات، لە واقيع دا شتێك نييە لە مێژووى ئەفغانستان پاڵپشتى ئەو كەسە بكات، كە بڵێت، گەلى ئەفغانى ئامادەى جەنگ نين، بۆ بەرگريكردن لەخۆيان.

خەڵكە خێڵەكيەكەى ئەفغان لە چەندين بۆنە گوتيانە، "ئەوان زۆر بەتوندى دەجەنگن، ئەگەر ئەو بەرگرييە پەيوست بێت بەهۆز و حكومى هۆزەكان". 

بە تێپەڕينى كات جەنگى ئەمريكا لە ئەفغانستان نيشانەى هێرشە دياريكراوەكانى پێشووى تێدا دەركەوت، قەبارەى پاڵپشتى ئەمريكا بۆ حكومەتى ناوەندى هەنگاو بەهەنگاو كەمبۆوە.

ئەمريكا بنەماكانى تاڵيبانى وێران كرد، بەڵام دروستكردنى دەوڵەت لە وڵاتێك، كە جەنگ تووشى تەنگەژەى كردبێت، ژمارەيەكى زۆرى هێزى سەربازى پێويستە، دەكرێت تاڵيبان كۆنتڕۆل بكرێت، بەڵام ناتواندرێت كۆتايى پێبهێندرێت، هەروەك هەوڵدان بۆ سەپاندنى حكومڕانييەكى نامۆ دەبێتە هۆى لاوازبوونى دەسەڵاتە ناوەندييەكان و زيادبوونى گەندەڵى لە جومگەكانى دەوڵەت.

ئەفغانستان ناكۆكیيە سياسيەكانى گێڕايەوە بۆ ناو ئەمريكا، ئەو تيمەى كە گرنگى بە نەهێشتنى هەڵگەڕانەوە دەدا، بەبۆچوونى خۆيان بەرەوپێشووە چوونە، باڵى سياسى بۆچوونيان وابوو شكستێكى گەورەيان تووشبووە، لە سياسەتى ئيدارە يەك لەدواى يەكەكانى ئەو دوو حیزبە، هەردوولا كاريان دەكرد بۆ دروستكردنى بەربەست لەبەردەم يەكترى. 

نمونەش بۆ ئەوە سەرۆك ئۆباما لە (2009) بڕيارى زيادكردنى هێزەكانى ئەمريكاى دا لە ئەفغانستان، لە هەمان كاتيش رايگەياند لە ماوەى (18) مانگ هێزەكانمان لەو وڵاتە دەكشێنينەوە.

لە سايەى ئەو ناكۆكيیە، ئەمريكا پلانى جێگرەوەى نەخستەڕوو، كە هەموو ئەوشتانەى دەتواندرێت جێبەجێ بكرێت، پشتگوێخست، ئامانجى تيمى نەهێشتنى كاركردن لەسەر هەڵگەڕانەوە لە وێرانكردنى تاڵيبانەوە بە شێوەيەكى تەواو گۆڕا بۆ لەخۆگرتنى ئەو بزووتنەوەيە، لە كاتێكدا ئەو تيمەى كە گرنگى بە رێڕەوى ديپلۆماسى دەدا، ئاگادارى تايبەتمەندييەكانى واقيعى ئەفغانى بوو، كە وڵاتانى دراوسێ هەميشە هەست بە دڵەڕاوكێى قووڵ دەكەن بەرانبەر بەو هەڕەشە تيرۆرستييانە کەى لە ئەفغانستانەوە سەرچاوە دەگرێت. 

ئايە دەكرێت بەشێوەيەكى باشتر هەماهەنگى لەگەڵ وڵاتانى دراوسێ بكرێت بۆ نەهێشتنى هەڵگەڕاوەكان؟ بە دڵنياييەوە هيند و چين و رووسيا و پاكستان بەرژەوەندييەكانيان لێك جياوازە، بەڵام ستراتيژيەتیى ديپلۆماسى دەتوانێت ئەو وڵاتانە بخاتەژێر يەك چواررچێوەى پلانێکى هاوبەش بۆ زاڵبوون بەسەر تيرۆر لە ئەفغانستان، ئەويش ئەو ستراتيژييە، كە بەريتانيا بە درێژايى سەدەيەك لە رێگەى ئەو رێڕەوە وشكانيانەى كە لە رۆژهەڵاتى ناوەراستەوە دەگاتەوە بە هندستان، بەبێ هەبوونى بنكەيەكى هەميشەيى بە هاوكارى هاوپەيمانە ناوچەيەكانى پارێزگارى لەو ستراتيژيەتەى خۆى كرد. 

ئەمريكا هەرگيز ئەو ستراتيژيەى تاقينەكردەوە، لە چوارچێوەى بانگەشەى هەڵبژاردنەكان، هەريەك لە دۆناڵد ترامپى سەرۆكى پێشوو و جۆبايدنى سەرۆكى ئێستا رەتيان كردەوە، بەردەوامبن لە جەنگى ئەفغانستان، هەردووكيان دانوستانيان لەگەڵ تاڵيبان كرد، پابەندى خۆيان بەكشانەوەى تەواوى هێزەكانى ئەمريكا راگەياند، كە (20) ساڵ بەر لە ئێستا پاڵپشتى نێودەوڵەتيان بۆ كۆكردەوە. لە كۆتاييدا دانوستانەكان سەرى كێشا بۆ كشانەوەى بێ مەرج لەسەردەمى سەرۆك بايدن.

وەسفكردنى ئەو رێگەى ئێمەى گەياندە ئەو دۆخە، رێگر نييە لەو راستييەى، كە ئەو كشانەوە كارەساتبار و شۆكێكى گەورەبوو، بەهۆى توانا و بەها مێژووييەكەى ئەو كشانەوەيە، ناكرێت ئەمريكا وەك وڵاتێكى سەرەكى سيستەمى نێودەوڵەتى لە پابەندييەكانى رابكات، ناكرێت بەو ئاسانييە پاشەكشە بكات و بەرپرسيارێتى مێژوويى پشتگوێ بخات.

نەهێشتنى تيرۆر كە هەندێك وڵاتى پێشكەوتوو لە رووى تەكنەلۆژى پاڵپشتى دەكەن، بەردەوام دەبێت،  دانانى سنوورێك بۆى ئەڵنگەرييەكى جيهانييە، دەبێت هەمووان كارى بۆ بكەن. 

پێوييستە پەى بەوە ببەين هيچ هەنگاوێكى ستراتیژى لە لايەن ئەمريكاوە لە داهاتووێكى نزيك بەردەست نييە، بۆ قەرەبووكردنەوەى كارەساتى پاشەكشە لە ئەفغانستان، ئەوەش وەك ئەو پەيمانانەيە كە ئەمريكا بۆ چارەسەركردنى پرسە نوێیەکان داويەتى لە ناوچەكانى ترى جيهان.

هەر هەنگاوێكى خێراى ئەمريكا بۆى هەيە بێهيوايى لەنێوان هاوپەيمانەكانى دروستبكات و دوژمنانى هانبدات، لەسەر ئاستى جيهانيش گومان دروستبكات، لە واقيعدا ئێستا ئيدارەى بايدن لەسەرەتاى سەرۆكايەتييە، پێويستە هەلى پەرەپێدانى ستراتيژيەتێکى گشتگير لەگەڵ پێويستييە ناوخۆيى و نێودەوڵەتييەكان بڕەخسێنێت. کە سيستمە ديموكراسيەكان لە سايەى ململانێى نێوان هێزە سياسييە جۆراوجۆرەكان دەگاتە لوتكە.

هێنرى كيسنجەر