کاتێک یاده‌وه‌ری ده‌بێته مێژوو
نوچە نێت
(هێزی گێڕانه‌وه‌ی زاره‌کی)
پ.ی.د. کامەران محەمەد
چه‌مکی مێژووی زاره‌کی
مێژووی زاره‌کی نووسینه‌وه‌ی مێژووه، له بنه‌ڕه‌تدا پشت به‌سه‌رچاوه زاره‌کیی و به‌زۆریی تاکێتییه‌کان ده‌به‌ستێت، گه‌واهیده‌ر ده‌کاته خاوه‌ن ووته، به‌ڵام متمانه‌یه‌کی بێ مه‌رجی پێنابه‌خشێت! واته به‌شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تیی پشت به (یاده‌وه‌ریی) و (گوته‌ی وتراو) ده‌به‌ستێت. بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ مێژوونووسان، گومانی ئەوەیان دەبرد، کە مێژووی نووسراو جیامەندییەکی تایبەتی هەیە، بەڵام ئاگاداری ئەوە نەبوون، کە زۆرینەی ئەو مێژووە گێڕانەوەی زارەکی بوون و لە کاتێکی دیاریکراودا تۆمارکرابوون. ئەوان پەییان بەوە نەبردبوو، کە ووشە گەواهیدەرێکە لەنێو گەواهیدانەکاندا و مرۆڤی قسەکەر لە بێژە و گوتەکانیدا چەندەها بەڵگە لەسەر رابردووی خۆی هەڵدەگرێت، ئەوان ده‌رکیان بەوە نەکردبوو، کە مێژوو لە گوزارشتە زارەکییە بیستراوەکانیدا دەوڵەمەندتر و زۆرترە لە شێوە نووسراو و خوێندراوەکەی.
میژووی زاره‌کی، بریتییه له تۆمارکردنی یاده‌وه‌ریی و ئه‌زموونی مرۆڤه‌کان له ڕابردوویه‌کی نزیکدا. جان ڤانیسینا (Jan Vancina)، پێیوایه میژووی زاره‌کی میتۆدێکی توێژینه‌وه‌یه له‌میانه‌ی ووشه‌ی گوتراوی پارێزراو له یاده‌وه‌رییدا و گواستراوه به‌شێوه‌یه‌کی زاره‌کی، گرنگی به تویژینه‌وه‌ی ڕابردوو ده‌دات، ئه‌مه‌ش دوو بوار ده‌گرێته‌وه، ئه‌وانیش بریتیین له:
یه‌که‌م: که‌له‌پووری زاره‌کی، واته تویژینه‌وه‌ی ڕابردووی دوور له‌میانه‌ی ئه‌و گێڕدراوه زاره‌کییه باوانه‌ی له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیاریکراودا هه‌ن، که به‌شێوه‌ی زاره‌کی له‌نێوان چه‌ند نه‌وه‌یه‌کدا یاخو‌د به‌لایه‌نی که‌مه‌وه له‌نێو نه‌وه‌یه‌کدا ده‌گوازرێنه‌وه.
دووه‌م: مێژووی ژیان، بریتییه له توێژینه‌وه‌ی مێژووی نزیک له‌میانه‌ی گێڕانه‌وه‌ی زاره‌کیی و گه‌واهیده‌ره‌کانه‌وه. واته گێڕانه‌وه‌ی خه‌ڵکی ده‌رباره‌ی ڕوداوه‌کان و شاره‌زاییه‌کانیان و ته‌واوی ئه‌و شتانه‌ی له ژیانیاندا بینیویانه، به‌تایبه‌ت ئه‌و ڕوداوانه‌ی که به‌شدارییان تێدا کردووه یان هه‌ر هیچ نه‌بێت تێیدا گه‌واهیده‌ر بوون.
هاوکات مێژووی زاره‌کی پانتاییه‌کی توێژینه‌وه‌ی نوێیه و بۆ نێو بازنه‌ی زانسته کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه، هاوکات لقێکی زانستییه و به‌شێوه‌یه‌کی گشتیی ده‌چێته نێو خانه‌ی (مێژوو)ه‌وه. (جۆن برینس) واده‌بینێت، که میژووی زاره‌کی ئه‌و مێژووه نووسراوه‌یه به به‌ڵگه‌ی که‌سانێکی زیندووه‌وه، نه‌ک به‌هۆی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌کی نووسراوه‌وه، واته مێژووی کۆکردنه‌وه‌یه‌کی ڕێکخراوی گه‌واهیدانی ئه‌و که‌سانه‌یه، که له ژیاندا ماون، به پشتبه‌ستن به شاره‌زایه‌تییه‌کانیان. هه‌روه‌ها (پۆل تومسۆن) له کتێبه‌که‌یدا ( ده‌نگی ڕابردوو: مێژووی زاره‌کی) پێیوایه مێژووی زاره‌کی جۆری یه‌که‌می مێژووه.
گرنگییەکانی مێژووی زاره‌کی
مێژووی زارەکی چەند گرنگی و تایبەتمەندی خۆی هەیە کەلەم پۆلێن کارییەی خوارەوەدا هەوڵمانداوە لەسەریان بوەستین و تیشکیان بخەینە سەر.
پاراستنی گێڕانەوە کەسییەکان
مێژووی زارەکی گێڕانەوەی ڕاستەوخۆ لە کەسە بەئاگاو شاهێدحاڵەکان و ئەزموونە کەسییەکان وەردەگرێت، کە زۆرجار لە بەڵگەنامە نووسراوەکاندا تۆمار نەکراون. بۆ نموونە چاوپێکەوتن لەگەڵ ڕزگاربووانی مەرگەساتی ئەنفال و هۆلۆکۆست تێڕوانین و چیرۆکی کەسیی وا دەگێڕنەوە، کە هەرگیز ناتوانرێت بەهاکەیان دیاریبکرێت و بەزۆریی لە تۆمارە فەرمییەکان یان دەقە ئەکادیمییەکاندا بوونیان نیە. ئەم گێڕانەوە کەسییانە یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی مۆرکێکی مرۆیی بە ڕوداوە مێژووییەکان ببەخشن و تێگەیشتنێکی قووڵتری کاریگەرییەکانیان لەسەر تاکەکان پێشکەش بکەن.
وەرگرتنی دەنگە پەراوێزخراوەکان
مێژووی زارەکی سەکۆیەک بۆ ئەو دەنگ و دیدگایانە فەراهەم دەکات، کە زۆرجار لە تۆمارە مێژووییە نەریتییەکان دوور دەخرێنەوە، وەک تۆماری (کەمینەکان) و (ژنان) و (گەلە ڕەسەنەکان). بۆ نموونە، مێژووی زارەکی هۆزە ڕەسەنەکانی ئەمریکا، هەر لە تێگەیشتن لە بیروباوەڕ و ئەزموونە کەلتوورییەکانیان، کە زۆرجار لە گێڕانەوەی مێژوویی نەریتییدا چاوپۆشییان لێدەکرێت.
دەوڵەمەندی لە وردەکارییەکاندا
مێژووی زارەکی (قووڵیی) و (وردیی) بۆ گێڕانەوە مێژووییەکان زیاد دەکات، ئەویش بە خستنەڕووی چیرۆکە کەسییەکان و هەست و سۆز و ئەزموونە تایبەتییەکان. بۆ نموونە مێژووی زارەکی سەربازانی جەنگی عێراق- ئێران، باسێکی وردی ژیانی ڕۆژانەی سەنگەرەکان و هاوڕێیەتی نێوان سەربازەکان و کاریگەرییە دەروونییەکانی جەنگ پێشکەش دەکات، کە ڕەنگە بە تەواویی لە ڕاپۆرتە سەربازییەکان یان مێژووی فەرمییدا تۆمار نەکرابن.
پڕکردنەوەی کەلێنە مێژووییەکان
مێژووی زارەکی دەتوانێت ئەو کەلێنانەی کە لە تۆمارە ئەرشیفیەکاندا هەیە، پڕبکاتەوە، بە تایبەت لەو چوارچێوەیانەی کە بەڵگەنامەی نووسراو دەگمەن بێت یان هەر بوونی نەبێت. بۆ نموونە ئەزموونی کۆیلە ئەفریقییەکان لە ئەمریکا، تا ئەندازەیەکی زۆر لە تۆماری بەڵگەنامەکاندا بوونیان نیە، بەڵام نەریت و گێڕانەوەی زارەکی بە درێژایی نەوەکان، ڕۆڵێکی گرنگیان لە بونیادنانەوەی مێژووەکەیان و تێگەیشتن لە ژیان و خەباتەکانیاندا بینیوە.
تێگەیشتنێکی باشتر لە مێژووی کۆمەڵایەتی
مێژووی زارەکی دیدێکی ورد بۆ ژیانی ڕۆژانە و داب و نەریت و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەکان پێشکەش دەکات، واتە مێژووی کۆمەڵایەتی سەردەمێک لە سەردەمەکان دەوڵەمەند دەکات. بۆ نموونە، ئەو مێژووە زارەکیانەی کە لە دانیشتوانی شارە پیشەسازییەکانی سەرەتای سەدەی بیستەمدا کۆکراونەتەوە، باسێکی وردی بارودۆخی کارکردن، ژیانی خێزانیی و کارلێکەکانی کۆمەڵگە دەخەنەڕوو.
گێڕانەوەی فەرمی
مێژووی زارەکی دیدگا جێگرەوەکان (بدیل) دێنێتە ئاراوە، کە دەتوانێت ئاڵنگاریی گێڕانەوەی مێژوویی فەرمی یان باڵادەست بکات. بۆ نموونە، مێژووی زارەکی مەدەنییە ڤێتنامییەکان لە کاتی جەنگی ڤێتنامدا دیدگایەک دەخەنە ڕوو، کە زۆرجار لەگەڵ ئەو گێڕانەوە ئەمریکی- سەنتەریزمەدا جیاوازە، کە لە کتێبەکانی خوێندندا دەبینرێن، کە تیشک دەخاتە سەر کاریگەرییە وێرانکەرەکانی جەنگەکە لەسەر دانیشتوانی ناوخۆ.
بزووتنەوە و کارلێککارێتی
مێژووی زارەکی هانی ڕێبازێکی دینامیکی و کارلێککارێتی بۆ مێژوو دەدات، دروستکردنی گفتوگۆ لە نێوان مێژوونووسان و ئەو کۆمەڵگایانەی کە لێیان دەکۆڵنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی تۆمارێکی مێژوویی دەوڵەمەندتر و گشتگیرتر.
نەریتە کەلتووریی و زارەکییەکان
مێژووی زارەکی نەریتە زارەکی و میراتە کەلتوورییەکان دەپارێزێت، بەتایبەتی لەو کۆمەڵگایانەی کە نەریتی زارەکی تێیاندا بەهێزە. بۆ نموونە گەلانی خۆرئاوای ئەفریقا بە شێوەیەکی نەریتیی وەک مێژوونووسی زارەکی کاریان کردووە، واتە لە ڕێگەی چیرۆکگێڕانەوە و گۆرانی و هۆنراوەوە مێژوو و ڕەچەڵەکی خۆیان و کۆمەڵگاکانیان پاراستووە. تۆمارکردنی ئەم نەریتە زارەکیانە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی میراتی کەلتووریی و گواستنەوەی بۆ نەوەکانی داهاتوو.
بەخشینی مۆرکێکی مرۆییانە بە مێژوو
مێژووی زارەکی مۆرکێکی مرۆییانە بە ڕووداوە مێژووییەکان دەبەخشێت، ئەویش لەمیانەی بەستنەوەیان بە تاکی ڕاستەقینە و ئەزموونە ژیانییەکانیان. بۆ نموونە چاوپێکەوتن لەگەڵ (ئەمریکییە ژاپۆنییەکان) کە لە کاتی جەنگی دووەمی جیهانیدا زیندانیکرابوون، واتە ململانێی کەسیی و خۆڕاگریی ئەو کەسانەی کە زیانیان بەرکەوتووە، ئاشکرا دەکات، ئەمەش تێگەیشتنێکی هاوسۆزیی و گشتگیرتر لەم بابەتە تاریکە لە مێژووی ئەمریکادا دێنێتە ئاراوە.
یادەوەریی و شوناس
مێژووی زارەکی ڕۆڵی یادەوەریی لە داڕشتنی شوناسی تاک و کۆمەڵیی و چۆنێتی کاریگەریی ئەم یادەوەرییانە لەسەر تێگەیشتنە ئێستاییەکان بۆ ڕابردوو دەگێڕێت. بۆ نموونە، مێژووی زارەکی نەوەی کۆیلەکانی کاریبی یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی هەستکردن بە شوناس و میراتی کەلتووریی و گواستنەوەیان، واتە جەخت لەسەر گرنگیی یادەوەریی لە پاراستنی بەردەوامیی مێژووییدا دەکاتەوە.
گونجاندن و دەستڕاگەیشتن
مێژووی زارەکی ئامرازێکی نەرم و ئاسان بۆ تۆمارکردنی مێژوو فەراهەم دەکات، بە تایبەتی بۆ ناوچە دوورەکان یان ئەو ناوچانەی لەڕووی بەدۆکۆمێنتکردنەوە فەرامۆشکراون، بەسوودە. بۆ نموونە، ئەو چیرۆکە مێژووییە زارەکییانەی کە لە کۆمەڵگە گوندنشینەکانی وڵاتە تازەپێگەیشتووەکاندا کۆدەکرێنەوە، کە زانیاریی و داب و نەریت و مێژووە ناوخۆییەکانیان دەگرێتەوە، کە ڕەنگە بە شێوەی نووسراو بە دۆکۆمێنت نەکرابن، ئەمەش دڵنیایی ئەوە دەدات، کە ئەم چیرۆکانە پارێزراون و بە خوێنەرێکی فراوانتر دەگەن.
ئامرازی پەروەردەیی
مێژووی زارەکی وەک سەرچاوەیەکی پەروەردەیی دەتوانێت لەمیانەی پەیوستکردن و بەرجەستەکردنی مێژوو فێرخوازان و خەڵکی هاوبەش بکات، بۆ نموونە، هێنانە ناوەوەی مێژووی زارەکی بۆ نێو پرۆگرامەکانی قوتابخانە دەتوانێت ڕووداوە مێژووییەکان زیندوبکاتەوە، هاوکات ڕێگە بە فێرخوازانیش دەدات، ڕاستەوخۆ گوێیان لەو کەسانە بێت، کە لەنێو ڕووداوەکاندا ژیاون، بەمەش تێگەیشتن و گرنگیدانیان بە مێژوو زیاتر دەکات.
سه‌رچاوه‌کان
- العروی، عبدالله، مفهوم التاريخ، المركز الثقافى العربى، بيروت، لبنان.
- توش، جون، (١٩٩٤)، المنهج فی دراسة التاریخ (اتجاهات و منهجیات و اهداف جدیدة فی دراسة التاریخ الحدیث)، ت. میلاد المقرحی، جامعة قاریونس، الطبعة الاولی، بنغازی.
- حبیدة،محمد،٢٠١١، من اجل تاريخ اشكالى (ترجمات مختارة)، الطبعة الاولی، القنيطرة- المغرب.
- حبیدة، محمد، کتابة التاریخ قراءات و تأویلات، دار ابی رقراق، الطبعة الاولی، المغرب، ٢٠١٣.
- ریکور، بول، ٢٠٠٩، الذاكرة، التاريخ، النسيان، الطبعة الاولی، ترجمة. جورج زيناتى، دار الكتاب الجديدة المتحدة، بيروت.
- شمیت، ت، جان كلود، (٢٠٠٧)، تاريخ الهامشيين، ضمن كتاب، جاك لوغوف: التاريخ الجديد.
- فرو، قيس ماضى،(٢٠١٣)، المعرفة التاريخية فى الغرب مقاربات فلسفية وعلمية وأدبية، الطبعة الاولی، المركز العربى للأبحاث ودراسة السياسات، بيروت.
- لوغوف، جاک(٢٠١٧)، التاریخ و الذاکرة، ت. جمال شحید، الطبعة الاولی، المركز العربى للأبحاث و دراسة السياسات، بيروت.
- اللیل، خالد ابو،٢٠١٤، التاریخ الشفاهی الأصول النظریة الغربیة و التجلیات العربیة، عالم الفکر، العدد 2، المجلد 43، الکویت، اکتوبر – دیسمبر.
- مجموعة مؤلفین، ٢٠١٥، التاریخ الشفوی (مقاربات فی الحقل الاجتماعی- الأنثروبولوجی)، المجلد الثانی، الطبعة الاولی، المركز العربى للأبحاث ودراسة السياسات، بيروت.
- علقم، نبیل، قراءة نقدیة لتعاملنا مع التاریخ الشفوی، (25/10/2012)، (http://nabeelalkam.com/new/news.php?action=view&id=86).
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment