Nuce Logo

پ. ی. د. کامه‌ران محه‌مه‌د

چۆن زمان مێژوو دروست ده‌کات؟ 

پەیوەندی نێوان زمان و مێژوو پەیوەندییەکی ئەندامیی و کارلێککارانەیە، بەشێوەیەک کە ناتوانین بەبێ یەکێکیان لەوی دیکەیان تێبگەین. زمان تەنها ئامرازێک نییە بۆ گواستنەوەی مێژوو، بەڵکو ڕەگەزێکی کاریگەرە لە دروستکردن و ئاراستەکردنیدا. لەمیانەی پەرەسەندنی زمان لە کاتدا، ئەو شێوازە پێکدەهێنێت، کە مرۆڤەکان بیری پێدەکەنەوە و کار لەسەر تێگەیشتنیان بۆ جیهان دەکات و بەشداری لە دروستبوونی شوناسە کەلتووریی و سیاسییەکان دەکات.

یەکەم: زمان وەک پێکهێنەری هزر و مێژوو

• کاریگەری زمان لەسەر پەیبردن و جیهانبینی مێژوویی

 زمان کار لەسەر چۆنێتی پەیبردن بە مێژوو لەلایەن کۆمەڵگەکانیانەوە دەکات، ئەویش لە ڕێگەی ئەو چەمک و زاراوانەی کە تێگەیشتنیان دەربارەی ڕووداوەکان دادەڕێژن. (ویلهێلم ڤۆن هومبۆڵت), ئەو بیرۆکەیەی خستەڕوو، کە هەموو زمانێک هەڵگری جیهانبینییەکی جیاوازە بۆ جیهان، واتە مێژوو بەپێی ئەو زمانەی بەکاردێت، جیاوازتر دەنووسرێت و واتا دەبەخشێت .بۆ نموونە وشەی (شۆڕش) لە زمانە ئەوروپییەکاندا، لە بنەڕەتدا جگە لە واتای (خولانەوە) یان (گۆڕانکاری خولیی) شتێکی دیکەی نەگەیاندووە، بەڵام لەگەڵ ڕووداوەکانی شۆڕشی فەرەنسیدا، ئەو وشەیە بوو بە زاراوەیەک، کە واتای ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی لە سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەگەیاند. ئەو گۆڕانکارییانەی بەسەر واتای ئەو زاراوەیەدا هات، ڕەنگدانەوەی چۆنێتی کارلێکی زمان لەگەڵ مێژوو و دروستبوونەکەیدابوو.

• زمان وەک ئامرازێک بۆ داڕشتنی ئایدیۆلۆژیا و شوناسی مێژوویی

 زمان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە داڕشتنی شوناسی نیشتیمانیی و مێژووییدا دەگێڕێت، بەو پێیەی بۆ پاساودانی سیاسەتەکان و بونیادنانی گێڕانەوە نەتەوەییەکان و دووبارە لێکدانەوەی مێژوو بەکاردێت. لە ئەڵمانیای سەدەی نۆزدەهەمدا، زمانی ئەڵمانی یەکگرتوو، کە (برایانی گریم) هەوڵیان دەدا یەکیبخەن، هەوڵی دروستکردنی ناسنامەیەکی نەتەوەیی دا، کە یارمەتیدەر بوو بۆ یەکخستنی وڵات لە ڕووی سیاسییەوە .نموونەیەکی دیکە زمانی عەرەبییە، کە لە سەدەی حەوتەمی زایینیەوە لە داڕشتنی شوناسێکی ئیسلامی پشکداریکردووە، بەو پێیەی قورئانی پیرۆز بووە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی (زمانەوانی) و (مێژوویی) ئەوتۆ کە کاریگەری لەسەر تەواوی مێژووی ئیسلامی هەبوو.

دووەم: چۆن زمان مێژوو دەپارێزێت؟

• زمان وەک بەڵگەنامەی مێژوویی

 دەقە نووسراوەکان بە گرنگترین سەرچاوەی مێژوویی دادەنرێن، بەو پێیەی وێنەیەکی وردی سەردەمەکانی ڕابردوومان پێشکەش دەکەن. بۆ نموونە (داستانی گیلگامێش) بەڵگەنامەیەکی مێژووییە، کە ڕەنگدانەوەی ئەفسانە و ژیانی خەڵکی میزۆپۆتامیای زیاتر لە چوار هەزار ساڵ لەمەوبەرە .بەهەمان شێوە بەکارهێنانی وشە و زاراوە دەتوانێت وردەکاری مێژوویی ئاشکرا بکات. بۆ نموونە وشەی مووچە لە وشەی لاتینی (Salarium) وەرگیراوە، کە ئاماژەیە بۆ پارەدان بە خوێ، کە ڕەنگدانەوەی گرنگی ئابووریی خوێیە لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا.

• گۆڕانکارییە زمانەوانییەکان وەک مێژووی شاراوە

ئەو گۆڕانکارییانەی بەسەر زمانەکاندا دێن، کاریگەری مێژوویی قووڵییان هەیە. بۆ نموونە گۆڕینی زمانی ئینگلیزی لە (ئینگلیزی کۆن)ەوە بۆ (ئینگلیزی ناوەڕاست) لە دوای داگیرکاریی نۆرماندییەکان بۆ سەر ئینگلتەرا لە ساڵی (١٠٦٦)دا، کاریگەریی فەرەنسیی لەسەر زمانەکە ئاشکرا دەکات، دواتر بەڵگەنامەیەکی زمانەوانییە، کە ڕاستییەکانی داگیرکارییەکە و کاریگەرییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ئاشکرا دەکات. جیامباتیستیتا ڤیكۆ لەپێناو تێگەیشتن لەپەرەسەندنی نەتەوە جیاوازەكاندا بانگەشەی بەگەرخستنی توێژینەوە زمانەوانیەكانی دەكرد. لەبەرئەوەی زمان ئامرازی گوزارشتكردن ‌و گەیاندنی ئەو هزرانەیە كە بەردەوام لەگەشەكردن‌ و پەرەسەندندان، وەك چۆن شێوازە ڕەوانبێژییەكان ‌و خواستن‌ و دركە (كنایە)كان واتای جیاوازیان لەواتاكانی ئێستایان هەیە، دواتر توێژینەوەی بنەڕەتی وشەكان‌ و واتا شاراوەكانی وێنەی ئەو واقیعەمان پیشاندەدەن، كە نەتەوەیەك ژیانی تێدا گوزەراندووە.

زمان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە داڕشتنی شوناسی نیشتیمانیی و مێژووییدا دەگێڕێت

جا ئەگەر زمانی نەتەوە دێرینەكان تائاستی پێگەیشتنیان بەبەكارهاتوویی مابێتەوە، ئەوا دەبێت ببێتە گەواهیدەرێكی گرنگ لەسەر نەریتی سەردەمە سەرەتاییەكانی جیهان. ڤیكۆ دوای بیركردنەوەیەكی زۆر ئەوەی دۆزییەوە كە لەزمانی لاتینیدا چەندەها بەڵگە هەن لەسەر دروستبوونی دڕندەیەتی لای ڕۆمانەكان.

وشەی (Lex) كە واتای یاسا دەبەخشێت، لەبنەڕەتدا واتای كۆمەڵە بەروبوومێكی بەڕووی دەگەیاند‌ و پاشان گۆڕا‌ و واتای كۆمەڵە سەوزاییەكی (هەرجۆرێك بێت) دەگەیاند، دواتر واتاكەی بووە كۆمەڵێك لەهاونیشتمانان، پاشان بە‌و یاسایە دەوترا كە ئەو كۆمەڵە دەریان دەكرد، ڤیكۆ توانی لەم واتا داتاشراوانەوە گریمانی پەیوەست بەسیستمی یەكەمینەوە بكات‌ و ئاكامگیری ئەوە بكات كە لاتین ‌و گریك بۆیەك بنەڕەت دەگەڕێنەوە.

بەم شێوەیە بەلای (ڤیكۆوە)، مێژوونووس ئامانجی وێنەگرتنێكی نوێی ژیانی ژیری‌و هزری ئالۆوێركەری گەلێكە كە ئە‌و لێتوێژینەوەیان لەسەردەكات‌ و بەلایەوە بۆچوونی خەڵكی دەپێورێت بەئەندازەی ئەو بێژە ئالۆوێریانەی (متداول) نێوانیان ‌و ئە‌و ڕێگەیەی پەنای پێدەبەن، بۆ بەكارهێنانی وشەیەكی كۆن، بە‌واتایەكی نوێ‌ بەبەكارهێنانێكی مەجازی. زمانیش ئە‌و ئەركەی لەمیانەی توێژینەوەی ئە‌و بەڵگەنامانەدا بەئەنجام دەگەیاند، كە نەتە‌وە كۆنەكانی وەك میسری ‌و یۆنان ‌و ڕۆمان لەپاش خۆیان بەجێیانهێشتبوو، جا بەراوردكردن لەنێوان ئە‌و بەڵگەنامە مێژووییانەدا دەمان گەیەنێتە یەك یاسای پەرەسەندن لای تێكڕای ئە‌و نەتەوانە.

لێره‌وه‌ ڤیكۆ، گرنگی تەواوی بەتوێژینەوەی بەڵگەنامەكانی سەردەمی كۆن داوە، بەتایبەتی هەردوو هۆنراوە بەناوبانگەكەی (ئیلیادە) ‌و(ئۆدێسە)ی (هۆمیروس)‌ و یاسا سەرەتاییەكانی وەك دوانزە تابلۆكە. تەنانەت پشتبەستنی بە‌و سەرچاوانە ڕەتدەكردەوە، كە لەسەدەی شانزەهەمدا سەبارەت بەزانستە كۆنەكانی (كلدانیەكان) هەبوون، چونكە ئە‌وانەی بەشێوێنراو لەقەڵەمدەدا. بۆیە گرنگی پێدانەكانی بۆتوێژینەوەی ئە‌و بەڵگەنامانە ئاڕاستەكرابوون، كە تایبەتبوون بەڕووداوە مێژووییەكان ‌و بیر‌وباوەڕە ئاینی‌ و نەریتەیاساییەكان‌ و دابە ئاكاری ‌و زمانیش كە ئە‌و بەڵگەنامانەی پێنووسرابوون.

 سێیەم: زمان وەک هێزێکی بزوێنەری ڕووداوە مێژووییەکان

• گوتاری سیاسی و کاریگەرییە مێژووییەکەی

 زۆرجار زمان ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە کۆکردنەوە و جۆشدانی جەماوەر و پاڵنەری بزووتنەوە سیاسییەکاندا دەگێڕێت. بۆ نموونە وتارەکەی مارتن لوتێر کینگ (خەونێکم هەیە) ساتێکی مێژوویی بوو، کە یارمەتیدەر بوو لە هۆشیار کردنەوە جەماوەر لەبارەی مافە مەدەنییەکان لە ئەمریکادا. هەروەها ڕژێمە تۆتالیتارییەکان بۆ یاریکردن بە ڕای گشتی زمانیان بەکارهێنا، هەروەک چۆن ڕژێمە فاشیست و نازییەکان زمانیان داڕشتەوە، بۆ ئەوەی ببێتە ئامرازێک بۆ کۆنترۆڵکردنی بیرکردنەوەکان، ئەوەی کە میشێل فۆکۆ لە شیکارییەکانیدا بۆ دەسەڵاتی گوتار لێکۆڵینەوەی لەسەر کرد.

• کاریگەری وەرگێڕان لە گواستنەوە و دروستکردنی مێژوودا

 وەرگێڕان ڕۆڵێکی گەورەی لە گواستنەوەی زانست لە تەواوی ژیارەکاندا هەبووە. بۆ نموونە (خانەی حیکمەت) لە بەغدا لە سەردەمی عەباسییەکاندا ناوەندێک بووە بۆ وەرگێڕانی زانست و فەلسەفەی یۆنانی و فارسی و هیندی بۆ سەر زمانی عەرەبی، بەشێوەیەک کە یارمەتیدەر بوو لە داڕشتنی ڕەوتی زانست لە سەدەکانی ناوەڕاستدا.  دیاره‌ ئه‌مه‌ش له‌و پەیوەندییە (بوونیی)ه‌ی نێوان زمانی وڵاتێک و مێژووەکەیه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌. چونکه‌ مرۆڤ ناتوانێت بە تەواوی لە مێژووی وڵاتێک تێبگات، بەبێ ئەوەی زمانی ڕەسەنی ئەو وڵاتە نه‌زانێت. ئەگەر بەوردی لەو پەیەوەندییە ڕابمێنین، ئەوا تێدەگەین چەمکگەلێک لەناو کەلتوورەکاندا هەن، کە ناتوانرێت ڕاستەوخۆ بۆ زمانەکانی تر وەربگێڕدرێن، چونکە هەمان ئەو چەمکانە لە پەرەسەندنی مێژوویی وڵاتی دیکەدا بوونیان نییە.

 به‌مشێوه‌یه‌ ده‌توانین بڵێین زمان تەنها ئامرازێک نییە بۆ گواستنەوەی مێژوو، بەڵکو بکەرێکی بنەڕەتییە لە دروستکردن و سەرلەنوێ ڕاڤەکردنەوەیدا. لە میانەی کاریگەریی لەسەر بیرکردنەوە و پێکهێنانی شوناس و پاراستنی بەڵگەنامە مێژووییەکان، زمان بە ڕەگەزێکی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە گەشەکردنی ژیارەکان دادەنرێت. بۆیە لێکۆڵینەوە لە زمان تەنیا شیکارییەکی زمانەوانی نییە، بەڵکو کڵاوڕۆژنەیەکە کە قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتی ئاشکرا دەکات.

سه‌رچاوه‌کان

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی کوردیی

• کامه‌ران محه‌مه‌د: ڤیکۆ و فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو، چاپی یه‌که‌م، چاپخانه‌ی یاد، سلێمانی، 2006.

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی عه‌ره‌بیی

• اریک هوبزباوم: عصر الثورة اوربا 1789- 1848، ترجمة: فایز الصیاغ، المنظمة العربیة للترجمة، الطبعة الثانیة، بیروت، 2008.
• ايمرى نف: المؤرخون وروح الشعر (دراسة لاسهام الادب والعلوم الادبية في تدوين التاريخ منذ عهد ظوليتر)، ت: توفيق اسكندر، مكتبة الانجلو المصرية، القاهرة، 1961
• حاطوم واخرون، نورالدين: موجز تاريخ الحضارة، ج 1، حضارات العصور القديمة، دمشق، 1964
• ر. ج.  كولنجوود: فكرة التأريخ ، ( ت : محمد بكير خليل ) ،لجنة التأليف والترجمة والنشر، ط2 ،القاهرة، .1968.
• هاشم يحيى الملاح: المفصل فلسفة التاريخ(دراسة تحليلية فى فلسفة التاريخ التأملية والنقدية)،منشورات المجمع العلمى ، بغداد2005.

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی ئینگلیزیی

• Crystal, David. The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge University Press, 2010.
• Humboldt, Wilhelm von. On Language: The Diversity of Human Language-Structure and its Influence on the Mental Development of Mankind. Cambridge University Press, 1988.
• McWhorter, John. The Power of Babel: A Natural History of Language. Harper Perennial, 2003.
• Ostler, Nicholas. Empires of the Word: A Language History of the World. HarperCollins, 2005.
• JAKOB NORBERG: THEBROTHERSGRIMM ANDTHEMAKING OFGERMANNATIONALISM, Cambridge University Press, 2022.
• https://www.vocabulary.com/dictionary/salary#:~:text=Salary%20comes%20from%20the%20Latin,an%20expensive%20but%20essential%20commodity. (20-2-2025)
• Freedom: The Dream of Dr. Martin Luther King

  https://www.youthforhumanrights.org/news/voices-for-human-rights/champions/martin-luther-king-, (20-2-2025).