دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی: لە فەلسەفەوە بۆ واقیع
نوچە نێت: تایبەت
(به‌بۆنه‌ی ڕۆژی جیهانیی دادپەروەریی کۆمەڵایەتییه‌وه)
نوسینی: پ.ی. د. کامه‌ران محه‌مه‌د
دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی تەنها چەمکێکی فەلسەفی یان دروشمێکی سیاسی نییە، بەڵکو بناغەی بونیادنانی کۆمەڵگه‌ی هاوسەنگ و دادپەروەرە. بەدرێژایی سەردەمەکان دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی بزوێنەرێکی سەرەکی بزووتنەوە و شۆڕشە چاکسازیخوازییەکان بووە، بەو پێیەی کۆمەڵگه‌کان هەوڵیان داوە، لە ڕێگەی یاسا و دامەزراوە و خەباتی کۆمەڵایەتییەوە بەدەستی بهێنن. لە فەلسەفەی یۆنانی کۆنەوە بۆ سیاسەتی مۆدێرن، چەمکی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی پەرەی سەندووە، بۆ ئەوەی ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکان بێت.
یەکەم: چەمک و پەرەسەندنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی لە فەلسەفە جیاوازەکاندا
دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی ئاماژەیە بۆ دابەشکردنی دادپەروەرانەی ماف و دەرفەت و سەرچاوەکان لەناو کۆمەڵگەیەکدا، بەجۆرێک کە هیچ تاکێک لەسەر بنەڕەتی نەژاد، نەتەوە، ئاین، یان چینی کۆمەڵایەتی جیاکاریی بەرانبەر نه‌کرێت. واته دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی ئامانجی بەدەستهێنانی دەرفەتی یەکسان و ڕێگەدان بە تاکەکان بۆ دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی وەک فێرکردن، تەندروستی و نیشتەجێبوونه بەبێ هێچ ئاستەنگێک. فەلسەفە و قوتابخانه فه‌لسه‌فیی و ئایینه‌کان له ڕوانگه‌ی جیاواز و جۆراوجۆره‌وه قسه‌یان له‌سه‌ر (دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی) کردووه، ده‌توانین به کورتی و ڕاگوزه‌رییانه ئاماژه‌یان بۆ بکه‌ین:
- فەلسەفەی یۆنانی: دادپەروەری وەک هاوسەنگی کۆمەڵایەتی
فەیلەسوفانی یۆنانی گفتوگۆیان دەربارەی چەمکی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی کردووە، بەوپێیەی بۆ گەیشتن بە سەقامگیری و هاوسەنگی لە کۆمەڵگه‌دا پێویستە. بۆنموونە (ئەفلاتون) لە کتێبی (کۆمار)دا پێیوابوو دادپەروەریی کاتێک بەدەست دێت، کە هەر تاکێک ئەرکی خۆی ئەنجام بدات و دەست لە ئەرکی ئەوانی تر وەرنەدات، بەشێوەیەک کۆمەڵگه دەبێت هەڕەمی بێت، کە فەیلەسوفەکان حوکمڕانی بکەن و سەربازەکان بەرگری بکەن و خەڵکی ئاساییش کار بکەن. هەروەها(ئەرستۆ) دادپەروەری بە دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەرچاوە و دەرامەتەکان دەزانی، دواتر جەختی لەسەر گرنگی یاسا لە کۆنترۆڵکردنی جیاوازییە کۆمەڵایەتییەکان دەکرده‌وه.
2. فیکری ئیسلامی و دادپەروەری دەستەبەریی
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ئاینی ئیسلام تێگەیشتنێکی گشتگیری بۆ دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی هێنایە ئاراوە، کە تیایدا زەکات و وەقف و سیستەمی میرات ئامراز گەلێک بوون، بۆ دڵنیابوون لەوەی سەروەت و سامان لە دەستی چەند کەسێکدا قۆرخ نەکرێت. قورئانی پیرۆز باس لەوە دەکات کە: "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" (النحل: ٩٠)، واته به‌دڵنییاییه‌وه خودا فەرمان بە دادپەروەری و چاکەکردن و بەخشین به خزم و خوێش دەکات و به‌رگری له داوێن پیسی و خراپه و ده‌ستدرێژی ده‌کات، ئامۆژگاریتان ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ی په‌ندوه‌ربگرن و بیربکه‌نه‌وه. ئەمەش جەخت لەسەر گرنگی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی دەکاتەوە.
3. فەلسەفەی لیبراڵ: دادپەروەری وەک وەک ڕەوایی
لەگەڵ ڕۆشنگەریدا بیرمەندان لە ڕوانگەی مافە تاکە کەسییەکانەوە لە دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی وردبوونەوە. (جۆن لۆک) جەختی لە مافە سروشتییەکانی وەک (خاوەندارێتی) و (ئازادی) و (یەکسانی) لەبەردەم یاسادا کردەوە. (جۆن ڕاوڵز)یش لە کتێبی (دادپەروەریی وەک ڕەوایی ١٩٧١) چەمکی (دادپەروەری وەک ڕەوایی)ی پێشنیار کردووە، واتە سیاسەتەکان بە شێوەیەک دابڕێژرێن، کە باشتربوونی پێگەی گروپە لاوازەکانی کۆمەڵگە به‌هێزتر بکات.
4. مارکسیزم: دادپەروەری وەک ڕەتکردنەوەی چینایەتیی
کارل مارکس پێیوابوو دادپەروەریی کۆمەڵایەتی تەنها بە هەڵوەشاندنەوەی موڵکداریی تایبەت و ئامرازەکانی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی بەدەست دێت. بۆ کۆتاییهێنان به ئیستغلالکردنی چینی کرێکار داوای سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی سامانی کرد.
دووه‌م: تایبەتمەندییەکان
دادپه‌روه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی وه‌ک هه‌ر بابه‌تێکی زیندووی ژیان، چه‌ندین تایبه‌ندمه‌ندیی خۆی هه‌یه، که لێره‌دا به کورتی ئاماژه به هه‌ندێکیان ده‌که‌ین، وه‌ک:
- یەکسانی لە ماف و دەرفەتەکاندا
کۆمەڵگه دادپەروەرەکان دڵنیایی ئەوە دەدەن، کە هەموو تاکەکان بەبێ گوێدانە جیاوازی ڕەگەز، ڕەنگ، ئایین و چینی کۆمەڵایەتی، هەمان ماف و دەرفەتیان بۆ ڕەخساوە. بۆ نموونە لە وڵاتانی وەک سوید و کەنەدا، هاووڵاتیان سوود لە خوێندنی بێبەرامبەر و خزمەتگوزاریی تەندروستیی وەردەگرن، کە جیاوازی نێوان هەژاران و دەوڵەمەندەکان کەمدەکاتەوە.
2. یەکسانی لە دابەشکردنی داهاتەکاندا
مەرج نییە دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی بە واتای دابەشکردنی سامان بێت، بەشێوەیەکی یەکسان، بەڵکو دابەشکردنی بە شێوەیەک بێت، کە دەرفەتی دادپەروەرانە بۆ چینە لاواز و پەراوێزخراوەکان مسۆگەر بکات. لە وڵاتانی وەک نەرویج سیستەمی باج ڕێژەیەکی زیاتر بەسەر دەوڵەمەندەکاندا دەسەپێنێت، ئه‌ویش بۆ دابینکردنی بودجەی چاودێری کۆمەڵایەتی بۆ ئەوانەی نەدارن.
3. پاراستنی گروپە لاواز و پەراوێزخراوەکان
کۆمەڵگه دادپەروەرەکان پشتیوانی بۆ ئەو گروپانە مسۆگەر دەکەن، کە تووشی جیاکاریی یان هەژاریی دەبن، وەک پەنابەران، خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان و کەمینە نەتەوەییەکان. بۆ نموونە لە باشووری ئەفریقا دوای کۆتایی هاتنی ئاپارتاید، سیاسەتەکان بۆ بەرزکردنەوەی ڕێژەی ڕەشپێستەکان لە کارە حکومییەکاندا پەسەند کران.
4. سەروەری یاسا
دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی بەبێ یاسای دادپەروەرانە، کە هەموو کەسێک بگرێتەوە جێبەجێ ناکرێت. دەوڵەتی یاسای بەهێز ئەو دەوڵەتەیە کە مافی هەموو کەسێک بپارێزێت، بەبێ گوێدانە دۆخ و پێگەی کۆمەڵایەتی مرۆڤه‌کان.
سێیەم: کاریگەری ڕووداوە مێژووییە گەورەکان لەسەر پەرەسەندنی چەمکی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی
دیاره به‌رجه‌سته‌بوونی دادپه‌روه‌ریی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌خۆوه نه‌بووه و له‌دایکبووی شه‌ووڕۆژێکی دیاریکراو نیه، به‌ڵکو به‌شێوه‌یه‌کی درێژخایه‌ن و کۆمه‌ڵه ڕوداوێکی گرنگ ڕۆڵیان له‌و پرۆسه‌یه‌دا گێڕاوه، ده‌توانین به کورتی ئاماژه به هه‌ندێکیان بکه‌ین، وه‌ک: داڕشتنی یاساکان ڕۆڵی گرنگیان له به‌رجه‌سته‌کردنی شێوه‌ی جۆراوجۆری دادپه‌روه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی گێڕا، بۆنموونه (یاسای حەمورابی ١٧٥٤ پ.ز) یەکێک بوو، لەو یاسا یەکەمییانەی کە هەوڵی بەدیهێنانی جۆرێک لە دادپەروەری دەدا، ئەویش بە دیاریکردنی سزا و ماف بۆ هەر چینێکی کۆمەڵایەتی، هەرچەندە بۆ هەموو چین و توێژەکان وەک یەک نەبوو. دواتر (یاسای ڕۆمانی)ش چەمکی (هاووڵاتیبوونی یاسایی) دامەزراند، بەڵام بۆ کۆیلە و ژنان دادپەروەرانە نەبوو.
لە ئیسلامدا سیستمی زەکات و وەقف بناغەیەکی بەهێزی بۆ دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی دامەزراند، کە ڕێژەیەک لە سامانی دەوڵەمەندەکان بۆ کۆمەکی هەژاران تەرخان دەکرا. بەهەمان شێوە لە ئەوروپای مەسیحێتیدا کڵێسە ڕۆڵی لە دابینکردنی خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی هەبوو، بەڵام سیستەمی فیۆداڵی وەک بەربەستێک لە بەردەم گەیشتن بە دادپەروەریی ڕاستەقینە مایەوە. دواتر شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٩) سیستەمی فیۆداڵی هەڵوەشاندەوە و بناغەی بۆ بنەمای (هاوڵاتیبوونی یەکسان) دانا، بەشێوەیەک هەژاران مافی خوێندن و خاوەندارێتییان هەبوو.
دواتر شۆڕشی پیشەسازیی بووە هۆی ئیستغلالکردن و چەوساندنەوەی چینی کرێکار، ئەمەش وایکرد حکومەتەکان (یاسای کار) دەربکەن و کاتی کارکردن دیاری بکەن و کاری منداڵانیش قەدەغە بکەن. قەیرانی ئابووریی گەورە (١٩٢٩) بووە هۆی ئەوەی فرانکلین ڕۆزڤێڵت سەرۆکی ئەمریکا سیاسەتەکانی (ڕێککەوتنی نوێ) بگرێتەبەر، کە تیشکی خستە سەر (ڕەخساندنی هەلی کار) و (پێشکەشکردنی هاوکاری کۆمەڵایەتی) و (چاکسازی ئابووری).
دوای جەنگی جیهانی دووەمیش، چەمکی (دەوڵەتی خۆشگوزەران) لە ئەوروپا سەریهەڵدا، کە حکومەتەکان بەرامبەر دابینکردنی (تەندروستی) و (پەروەردە) و (شوێنی نیشتەجێبوون) بۆ هاوڵاتیان بەرپرسیار کران. دواتر بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان (شەستەکانی سه‌ده‌ی بیسته‌م) بە سەرۆکایەتی مارتن لوتێر کینگ کاری بۆ کۆتاییهێنان بە جیاکاریی ڕەگەزیی لە ئەمریکادا کرد و لە دەرکردنی یاسای مافە مەدەنییەکان سەرکەوتوو بوو، کە مافی یەکسانی بۆ ئەمریکییە ئەفریقییەکان مسۆگەر کرد. لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆجیادا، پرسگەلێکی نوێ سەریان هەڵدا، وەک دادپەروەریی دیجیتاڵی، کە مەبەست لێی دابینکردنی ئینتەرنێت و پەروەردەی دیجیتاڵی بۆ هەموو گروپەکانە.
هاوکات (دادپەروەری ژینگەیی) بووەتە پرسێکی جیهانی، ژینگەپارێزان داوای گرتنەبەری رێوشوێنی خێرا دژ بە گۆڕانی کەشوهەوا دەکەن، کە بە شێوەیەکی نادادپەروەرانە زیاتر کاریگەریی لەسەر وڵاتانی هەژار هەیە.
بەمشێوەیە ده‌توانین بڵێین: دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی تەنها بیرۆکەیەکی فەلسەفی نییە، بەڵکو جەنگێکی بەردەوامە، کە ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی بەها مرۆییەکانە بە درێژایی سەردەمەکان، واته پێویستی بە هاوسەنگی لە نێوان سیاسەتە ئابوورییەکان و مافە مەدەنییەکان هەیە. لە یاسای حامورابیەوە هەتا شۆڕشی پیشەسازیی، لە شۆڕشە سیاسییەکانەوە بۆ ململانێی مافە مەدەنییەکان، واتە دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی لە وەڵامی بارودۆخە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا پەرەی سەندووە. لە جیهانی ئەمڕۆدا، دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی بۆ دەستەبەرکردنی کۆمەڵگەی بەردەوامتر و یەکسانتر، کە هەموو کەسێک بەبێ گوێدانە پاشخان و ڕەنگ و دەنگ و نەژاد و ئاین و ئاینزای خۆی دەرفەتی دادپەروەرانەی بۆ بڕەخسێنرێت. بە لێکۆڵینەوە لە مێژوو تێدەگەین، گەیشتن بە دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی پرۆسەیەکی لەخۆوە نییە، بەڵکو پێویستی بە (ئیرادەی سیاسی) و (دامەزراوەی بەهێز) و (خەباتی بەردەوام) بۆ دەستەبەرکردنی مافی هەمووان بەبێ جیاوازیی هەیە. بۆیە تێگەیشتن لە چوارچێوە مێژوویی و هزرییەکانی ئەم چەمکە پشکدارە لە پێشخستنی سیاسەتی دادپەروەرتر و بەردەوامتر بۆ داهاتووی کۆمەڵگه مرۆییەکان. لە ئێستادا گرنگترین پرسیار ئەوەیە کە: چۆن دەتوانین لە داهاتوودا دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی بەرەوپێش ببەین؟
سه‌رچاوه‌کان:
- قورئانی پیرۆز.
- ئه‌فلاتوون: کۆمار، وه‌رگێڕانی: محه‌مه‌د که‌مال، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌ده‌م، چاپی یه‌که‌م، سلێمانی، ٢٠٠٩.
- جۆن ڕۆڵز: دادپەروەریی وه‌ک ڕه‌وایی سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه، نێوه‌ندی ڕۆشنگه‌ری بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ی فکری و سیاسی، کوردستان، ٢٠١٣.
- سلامة کیلة: من هیغل الی مارکس التصور المادی للتاریخ، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠١٠.
- علی حیدر سلیمان: تاریخ الحضارة الاوربیة الحدیثة، الطبعة الاولی، بغداد، ١٩٩٠.
- کارلتون هیز: التاریخ الاوربی الحدیث ١٧٨٩- ١٩١٤، ترجمة: فاضل حسین، جامعة الموصل، ١٩٨٧.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment