Nuce Logo

(چۆن شیکارییه‌ مێژووییه‌کان بڕیاره‌ که‌لتووریی و سیاسییه‌کان داده‌ڕێژن)

نوسینی: پ. ی. د. کامه‌ران محه‌مه‌د

یەکەم: ڕۆڵی مێژوو لە داڕشتنی بڕیاره‌ که‌لتوورییه‌کاندا

مێژوو گەنجینەیەکی گەورەی ئەزموونی مرۆڤایەتییە، چ سەرکەوتن یان شکستەکان بێت، ئەمەش بۆ ئاڕاستەکردنی هەڵبژاردنەکانی ئێستامان کۆمەکمان دەکات. بە لێکۆڵینەوە لە کردار و بڕیارەکانی ئەو کەسانەی لە پێش ئێمەدا ژیاون، نەک هەر فێر دەبین کە کێ سەرکەوتووبووە و کێ شکستی هێناوە، بەڵکو بە ئاڵۆزییەکانی پاڵنەر و کەلتوور و دەرئەنجامەکانیش ئاشنا دەبین.  ئەم بابەتە لەوە دەکۆڵێتەوە کە چۆن مێژوو ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە لەسەر داڕشتنی بڕیارەکان دەگێڕێت، ئەویش لە ڕێگەی بەهێزکردنی بێلایەنییەوە، پشتگیریکردن لە بڕیاری ئاکاریی و فەراهەم کردنی زەمینەیەکی پێویست. بۆیە پێداچوونەوە بە نموونە کەلتووریی و بوارە جیاوازه‌کانی وەک ئەدەب، ئابووری، زانست و کۆمەڵناسی دەکەین، بۆ ئەوەی ئەوە نیشان بدەین، کە چۆن مێژوو کاریگەرییەکی بنەڕەتی لەسەر بڕیاردان لە تەواوی کەلتوور و کۆمەڵگە جیاوازەکاندا هەبووە.

فێربوون لە هەڵە و سەرکەوتنەکانی ڕابردوو 

دەستەواژەی (مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە) ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ڕووداوەکانی ڕابردوو زۆرجار بەشێوەیەک لەشێوەکان لە بارودۆخی ئێستادا دووبارە دەبنەوە. بۆیە کاتێک کۆمه‌ڵ یان کۆمەڵگه‌یەک لە ئەزموون و پێشینە مێژووییەکان دەکۆڵنەوە، باشتر دەتوانن خۆیان لە هەڵەکانی ڕابردوو بەدوور بگرن یان ستراتیژییە سەرکەوتووەکان دووبارە بکەنەوە.  بۆ نموونه ئەسینای کۆن دیموکراسی وەک ئەزموونێکی بوێرانە پێشکەش کرد، کە وای لە هاوڵاتیان دەکرد لەبری پاشاکان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن. بە تێپەڕبوونی کات، سەرکردەی شارەکان لە ڕێگەی تاقیکردنەوە و هەڵەکانیانەوە دەربارەی ئاستەنگ و سوودەکانی بەشداریکردنی هاوڵاتیان لە حوکمڕانییدا فێربوون. بەڵام دیموکراسی ئەسینا لە ڕووبەڕووبوونەوەی پۆپۆلیزم و گۆڕانکارییە سیاسییە خێراکاندا شکستی هێنا، ئەمەش ڕۆڵی لە ڕووخانیدا گێڕا. 

(نیلسۆن ماندێلا) مێژووی (دابەشبوون) و (ململانێ)ی ڕەگەزیی وەک بنەڕەتێک بۆ بەهێزکردنی ئاشتی و یەکێتی بەکارهێنا.

لێرەوە دیموکراسییە مۆدێرنەکان بە لێکۆڵینەوە و سوود وەرگرتن لەم ئەزموونانە توانیان سیستەمێک بونیاد بنێن، کە خۆیان لەو لاوازییانە بپارێزن کە ئەسینا ڕووبەڕووی بووەوە. هه‌روه‌ها قەیرانی گەورەی ئابوری ساڵانی ١٩٣٠  نموونەیەکی بەهێزە، بۆ ئەوەی کە چۆن سیاسەتە ئابوورییەکان دەتوانن قەیرانە ئابوورییەکان بچوک یان گەورەتری بکەن. ئابووریناسان و داڕێژەرانی سیاسەتی ئەمڕۆ سودێکی زۆریان لەو قەیرانە گەورەیە وەرگرت، هەتا بتوانن خۆیان لەو هەڵانە بەدوور بگرن، کە بووە هۆی بێکاریی و هەژاریی درێژخایەن. بۆ نموونە تیۆرییەکانی (جۆن ماینارد کینز) سەبارەت بە دەستێوەردانی حکومەت بوونەتە بنەڕەت بۆ سیاسەتی دارایی مۆدێرن، بە تایبەت لە کاتی داشکانەوەی ئابووریدا.

پێشخستنی بێلایەنی لە بڕیارداندا 

جۆراوجۆرێتی تێڕوانینە کەلتووریی و ئایدۆلۆژییەکانی مێژوو، یارمەتی مرۆڤەکان دەدەن، کە بڕیاری بێلایەنانە و هۆشیارانە بدەن. بە ڕەچاوکردنی دیدگا جیاوازەکان، تاکەکانیش باشتر دەتوانن بێلایەنانە مامەڵە لەگەڵ بڕیارەکاندا بکەن، بەتایبەت لە هەلومەرجە سەختەکاندا.  بۆ نموونە ئیمپراتۆرێتی عوسمانی نیشانیدا کە چۆن زانینی مێژوویی دەربارەی فرەیی و لێبوردەیی ڕۆڵی لە داڕشتنی بڕیارە سیاسییەکانی ئەو ئیمپراتۆریەتەدا هەبووە. ئیمپراتۆریەتەکە نیشتمانی موسڵمان و مەسیحی و جولەکەکان بووە و سەرانی ئەو مەملەکەتە بۆ پاراستنی سیستمەکە و سەقامگیری لێبوردەییەکی ڕێژەییان هەبووە. سەرکردە نوێیەکانیش بە لێکۆڵینەوە لەم نموونەیە و چەندین نموونەی هاوشێوەی دیکە، گرنگیی ڕێزگرتن لە جیاوازییە نەژادیی و ئایینی و کەلتوورییەکان بۆ بەهێزکردنی ئاشتی لە کۆمەڵگا جۆراوجۆرەکاندا فێر دەبن.

هەروەها دوای دەیان ساڵ لە ئاپارتاید لە باشووری ئەفریقا، (نیلسۆن ماندێلا) مێژووی (دابەشبوون) و (ململانێ)ی ڕەگەزیی وەک بنەڕەتێک بۆ بەهێزکردنی ئاشتی و یەکێتی بەکارهێنا. ماندێلا لەبری تۆڵەسەندنەوە سەرکردایەتی وڵاتەکەی لەمیانەی پرۆسەیەکی ڕاستەقینە و ئاشتەوایی کرد، کە جەختی لەسەر چاکبوونەوە نەک سزادان کردەوە.

 بەهێزکردنی بڕیاردانی ئاکاریی لە ڕێگەی ئەزموونە مێژووییەکانەوە 

زۆرجار بڕیارە ئاکارییەکان لەو نموونە مێژووییانەوە وەرگیراون، کە تیشک دەخەنەسەر ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەی گیراونەتەبەر، کە بە ڕەچاوکردنی بنەما ئاکارییەکان یان بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو بنەمایانە ئەنجامدراون. بۆ نموونە پەرەپێدان و بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، لەو بڕیارانەیە کە لە مێژوودا لەڕووی ئاکارییەوە زۆرترین مشتومڕی لەسەرە. بەردەوام ئەم ئەڵقە مێژووییە  کار لەسەر سیاسەتی جیهانی پەیوەندیدار بەچەکی ئەتۆمی دەکات، ئەمەش وایکردووە سەرکردەکانی ئەمرۆی جیهان لە بڕیاردانێکی لەوشێوەیە وریا و خۆگربن. لە کۆتاییدا مێژوو وەک ڕێبەرێکی بڕیاردان، نەک هەر (سەرچاوەیەکی فراوانی زانیارییەکان) بۆ فێربوون دابین دەکات، بەڵکو وامان لێدەکات بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە بیر لەوە بکەینەوە، کە چۆن بتوانین ئەزموونەکانی ڕابردوو بۆ هەڵبژاردنی بڕیارەکانی ئێستا و داهاتوو بەکاربهێنین. 

دووه‌م: ڕۆڵی مێژوو لە داڕشتنی بڕیارە سیاسییەکاندا

مێژوو ئامرازێکی زیندووە، بۆ تێگەیشتن لە ڕابردوو و شیکردنەوەی ئێستا و پێشبینیکردنی داهاتوو، واتە تەنها گێڕانەوەی ڕووداوەکان نییە، بەڵکو ئامرازێکە بۆ تێگەیشتن لە چۆنێتی داڕشتنی بڕیاری سیاسی لە ئاستە جیاوازەکاندا: واته‌ (تاکەکەسی، کۆمەڵایەتی، حیزبی و حکومی). مێژوو ئەزموون گەلێکی دەوڵەمەند و وانەگەلێکی سوودبەخش سەبارەت بە سەرکەوتن و شکستەکان پێشکەش دەکات، هەتا یارمەتی بڕیاردەرەکان بدات، کە خۆیان لە هەڵەکان بەدوور بگرن و سەرکەوتنەکان دووبارە بکەنەوە. بۆیە بە لێکۆڵینەوە لە (ڕابردوو، سەرکردەکان و کۆمەڵگه‌کان) دەتوانن دیدێکی ستراتیژی گشتگیرتر بونیاد بنێن و سیاسەتێکی دروست په‌یڕه‌و بکەن، کە وەڵامی ئاڵنگارییە ئاڵۆزەکان بدەنەوە. 

 ڕۆڵی مێژوو لە بڕیارە تاکەکەسییەکاندا 

لەسەر ئاستی تاک، مێژوو بۆ کەسایەتییە سیاسییەکان ئیلهام بەخشە، هەتا بتوانن دیدگایەکی ڕوونی سەرکردایەتیکردنیان بۆ دروست ببێت. بۆیە ئەو سەرکردانەی لە مێژووی کۆمەڵگاکانیان و مێژووی جیهان تێدەگەن، هەمیشە حەز بە بڕیاردانی ژیرانەتر دەکەن. واته‌ ئەو سەرکردانەی کە لە بڕیارەکانیاندا سوود لە مێژوو وەردەگرن، توانایەکی زیاتریان بۆ گونجان لەگەڵ ئاڵنگارییەکاندا هەیە، بەشێوەیەک ڕابردوو وەک سەرچاوەیەک  بۆ تێگەیشتن لە ئێستا و بڕیاردانی هۆشیارانە بەکاردەهێنن. بۆ نموونە خەباتی (مەهاتما گاندی) لەپێناو سەربەخۆیی هیندستاندا پشتی بە تێگەیشتنی قووڵی خۆی دەربارەی مێژووی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا و بزووتنەوەی بەرگریی و ڕزگاریخوازیی پێشوو بەستبوو. ئەویش لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەکانی دەربارەی بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئەمریکا و بزووتنەوە بەرانگارییەکانی باشووری ئەفریقا، ستراتیژییەکانی ناتوندوتیژیی و یاخیبوونی مەدەنی پەرەپێدا، کە کاریگەرییەکی بەرچاویان لە بەدەستهێنانی پشتیوانیی جەماوەری و گەیشتن بە سەربەخۆیی هەبوو.

هه‌روه‌ها (ئەنوەر سادات) سەرۆک کۆماری میسر، سوودی لە توێژینەوەکانی مێژووی ململانێی عەرەب ئیسرائیل و دەرئەنجامی جەنگەکانی پێشوو وەرگرت، بۆ ئەوەی بڕیارێکی ستراتیژی وەک ئیمزاکردنی ڕێککەوتنەکانی کامپ دەیڤد لە ساڵی ١٩٧٨ بدات، دیارە بڕیارەکەی لەسەر بنەمای تێگەیشتنێکی قووڵ لە هاوسەنگی نێودەوڵەتی و ناوچەیی بوو، کە بووە هۆی بەدیهێنانی ئاشتی نێوان میسر و ئیسرائیل. 

مێژوو تەنها تۆمارێکی ڕووداوەکان نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەهێزە بۆ (داڕشتنی بڕیارەکان) لە هەموو ئاستەکاندا

ڕۆڵی مێژوو لە داڕشتنی بڕیارە حیزبی و کۆمەڵگه‌ییه‌کاندا 

کۆمەڵگه‌کان لە ڕێگەی هۆشیارییان سەبارەت بە مێژووی بەکۆمەڵیان ڕۆڵێکی سەرەکی لە داڕشتنی بڕیارە سیاسییەکاندا دەگێڕن. دیارە مێژوو یارمەتی کۆمەڵگه‌کان دەدات، هەتا شوناسی کەلتووریی و سیاسی خۆیان بونیادبنێن، ئەمەش لە هەڵبژاردنە داهاتووییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە.  بۆ نموونە شۆڕشەکانی ئەوروپای ساڵی ١٨٤٨، کە زۆرینەی وڵاتە ئەوروپییەکانی گرتەوە، ئیلهامیان لە ئەزموونی شۆڕشەکانی پێشووی وەک شۆڕشی فەرەنسی ساڵی ١٧٨٩ وەرگرتبوو، کۆمەڵگاکان بە لێکۆڵینەوە لەو ئەزموونانە، توانیان داواکارییەکانیان کە بریتیبوو لە  دیموکراسی و ئازادی سیاسی بەهێزتر بکەن.  ته‌نانه‌ت حیزبە سیاسییەکانیش مێژوو وەک ئامرازێک بۆ دیاریکردنی ئەولەویەت و بەرنامە سیاسییەکانیان بەکاردەھێنن. حیزبەکان بە تێگەیشتن لە پەرەسەندنی پرسە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، سیاسەتەکانیان دادەڕێژن، بۆ ئەوەی گوزارشت لە خواستەکانی خەڵک بکات. بۆ نموونە پارتی کرێکارانی بەریتانیا سوودێکی زۆری لە مێژووی خەباتی چینایەتی و بزووتنەوەی کرێکاریی لە سەدەی نۆزدەهەم وەرگرت، ئەویش بۆ پێکهێنانی دیدگای سیاسی خۆی سەبارەت بە داکۆکیکردن لە مافەکانی کرێکاران و گەیشتن بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی.

ڕۆڵی مێژوو لە بڕیارەکانی حکومەتدا 

لەسەر ئاستی حکومەت، مێژوو ئامرازێکی بنەڕەتییە، لە داڕشتنی سیاسەتی نیشتمانی و نێودەوڵەتی. حکومەتەکان بە لێکۆڵینەوە لە پێشینە مێژووییەکان، دەتوانن بە پشتبەستن بە ئەزموونی وڵاتانی دیکە بڕیاری هۆشیارانە و دروست بدەن. بۆ نموونە لەدوای جەنگی جیهانی دووەم، ئەمریکا سوودی لە توێژینەوەکانی مێژووی جەنگی جیهانی یەکەم وەرگرت، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ دوورکەوتنەوە لەو گۆشەگیرییە سیاسی و ئابوورییەی کە تایبەتمەندی ئەو قۆناغە بوو. لە ئەنجامدا سیاسەتەکانی بە ئامانجی بونیادنانی سیستمێکی نوێی جیهانی لە ڕێگەی دامەزراندنی نەتەوە یەکگرتووەکان و پلانی مارشاڵ بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئەوروپا گرتەبەر، ته‌نانه‌ت کۆماری چینی میللی بۆ تێگەیشتن لە گرنگی بونیادنانی ئابوورییەکی بەهێز و سەربەخۆیی سیاسی، لێکۆڵینەوە لە مێژووی ئیمپراتۆرێتی خۆی و ئەزموونی کۆلۆنیالیزمی خۆرئاوایی بەکارهێنا. ئەم هۆشیارییە مێژووییە وایکرد، سەرکردەکانی ئەو وڵاتە لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە چاکسازییە ئابوورییە گەورەکان جێبەجێ بکەن، ئەمەش وایکرد کە ببێتە هێزێکی مه‌زنی ئابووری جیهانی. 

ئەنوەر سادات سوودی لە توێژینەوەکانی مێژووی ململانێی عەرەب و ئیسرائیل و دەرئەنجامی جەنگەکانی پێشوو وەرگرت

بەمشێوەیە دەتوانین بڵێین مێژوو تەنها تۆمارێکی ڕووداوەکان نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەهێزە بۆ (داڕشتنی بڕیارەکان) لە هەموو ئاستەکاندا. بە لێکۆڵینەوە لە ڕابردوو، (تاکەکان، پێکهاتەکان، حیزبەکان، حکومەتەکان و سەرکردەکان) دەتوانن تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئاڵنگارییەکان و دەرفەتەکان بەدەستبهێنن، ئەمەش وایان لێدەکات بتوانن بڕیاری ژیرانەتر و بەردەوام بدەن. فێربوونی وانەکانی مێژوو نەک هەر یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی هەڵەکان دووبارە نەکرێنەوە، بەڵکو توانای داهێنان و پلاندانان بۆ داهاتووش بەهێز دەکات. لە جیهانی پڕ گۆڕانکاری خێرادا، مێژوو وەک پایەیەکی بنەڕەتی دەمێنێتەوە بۆ تێگەیشتن لە ڕیشەکان و ڕێنموونیکردن و بڕیاردان بەرەو داهاتوویەکی باشتر.      

لیستی سه‌چاوه‌کان

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی کوردی

1. مهنداس کاراماشاد غاندی: غاندی چیرۆکی ئه‌زموونه‌کانم له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تدا، وه‌رگێڕانی: شێرزاد هه‌ینی، ناوه‌ندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌، چاپی سێیه‌م، هه‌ولێر 2011.
2. مه‌هاتما گاندی: خه‌ڵکی هه‌موو برای یه‌کن، وه‌رگێڕانی: سلێمان دڵسۆز، ده‌زگای توێژینه‌وه‌ و بڵاوکردنه‌وه‌ی موکریانی، چاپی یه‌که‌م، هه‌ولێر، 2009.

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی عه‌ره‌بی

1. ارتور روزنبرج: الدیمقراطیة الاوربیة بین 1845 و 1933، ترجمة: میشیل کیلو، منشورات وزارة الثقافة، دمشق، 1984. 
2. اریک هوبزباوم: عصر الثورة اوربا 1789- 1848، ترجمة: فایز الصیاغ، المنظمة العربیة للترجمة، الطبعة الثانیة، بیروت، 2008.
3. حسن الضیقة: الدولة العثمانیة (الثقافة، المجتمع و السلطة)، دار المنتخب العربی، الطبعة الاولی، بیروت، 1997.
4. کریس هارمان: تاریخ شعبی للعالم کما صنعه الجنس البشری من العصر الحجری الی الالفیة الجدیدة، ترجمة: طلعت الشایب، الجزء الثانی، المرکز القومی للترجمة، الطبعة الاولی، القاهرة، 2019.

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی ئینگلیزی

1. Anthony Sampson: Mandela the Authorised Biography, Harper press, 2000. 
2. Guha, Ramachandra. Gandhi: The Years That Changed the World, 1914-1948. Penguin, 2018.
3. Judt, Tony. Postwar: A History of Europe Since 1945. Penguin, 2005.
4. Tanner, Duncan. Political Change and the Labour Party 1900–1918. Cambridge University Press, 1990.
5. Vogel, Ezra F. Deng Xiaoping and the Transformation of China. Belknap Press, 2011.
6. Wright, Lawrence. Thirteen Days in September: Carter, Begin, and Sadat at Camp David. Knopf, 2014.