Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

وڵاتانی ئەفریقیا بەردەوامن لە تەسكردنەوەی بوونی سەربازیی فەرەنسا لەو كیشوەرە، لە نوێترین بڕیاردا چاد و سەنیگال، هۆشداری دەدەنە فەرەنسا كە چیتر رێگە بە بوونی هێزی سەربازیی ئەو وڵاتە نادەن لە وڵاتەكانیان، عەبدوڕەحمان كەلاموڵا، وەزیری دەرەوەی چاد رایگەیاند، وڵاتەكەی رێككەوتنی هەماهەنگی ئەمنی و بەرگری لەگەڵ فەرەنسا هەڵوەشاندۆتەوە، ئەوەش چەك كاتژمێری كەم لەسەر سەردانی جان وێل بارۆ بۆ نەجامینا.

وەزیری دەرەوەی چاد لە راگەیێندراوێكدا لە (28/11/2024) بڵاوی كردەوە دەڵێت، حكومەتی چاد بە رایگشتی نیشتیمانی و نێودەوڵەتی رادەگەینێت كە رێككەوتنی واژۆكراوی هەماهەنگی بەرگری لەگەڵ كۆماری فەرەنسا هەڵوەشاندۆتەوە. 

لە ساڵی (2021) نزیكەی هەزار سەربازی فەرەنسی كە ژەنەڕاڵ محەمەد ئیدریس دیبێ سەرۆكایەتی دەكرد لەو وڵاتە بوو، كە بە یەكێك لە هاوپەیمانە مێژووییەكانی فەرەنسا دادەنرا.

ئەو بڕیارەی چاد لەدوای ئەوە هات كە هەریەك لە بۆركینا فاسۆ و مالی و نەیجەر داوای كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسایان لە وڵاتەكەیان كرد، كە هەندێك كات دۆخەكە گەیشتۆتە ئاستی پچڕانی پەیوەندییەكان وەك ئەوەی لەنێوان نەیجەر و فەرەنسا لەدوا گرتنەدەسەڵاتی سەركردایەتی نوێ لە دەسەڵات روویدا.

جووڵەی سەنیگال

باسیرۆ دیومای فای، سەرۆكی سەنیگال لە (28/11/2024) رایگەیاند، پاریس ناچارە بنكە سەربازییەكانی لە سەنیگال دابخات، چونكە بوونی ئەو بنكانە پێچەوانەیە لەگەڵ سەروەری وڵات، چونكە سەنیگال دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەریییە، بوونی سەروەریش لەگەڵ بوونی بنكەی سەربازیی بیانی یەكناگرێتەوە.

لە مانگی نیسانی ئەمساڵ باسیرۆ لە هەڵبژاردنەكان سەركەوتوو بوو، ئاڵای سەروەری و كۆتاییهێنان بە دەرەوەی بەرزكردەوە، جەختی لەسەر رەتكردنەوەی بوونی سەبازیی فەرەنسا كردەوە، لە هەمان كاتدا گوتیشی، ئەوە واتای ئەوە ناگەیێنێت كە بریتی بێت لە بچڕانی پەیوەندی پاریس دەكار.

سەرۆكی سەنیگال جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە، كە ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەرەنسا نامەیەكی بۆ ناردوو، تێیدا دان بەوە دادەنێت كە پاریس بەرپرسیارێتی خۆی لەو كۆمەڵكوژییە دەگرێتە ئەستۆ كە لە مانگی كانوونی یەكەمی (1944) لە سیارۆی نزیك دەكار ئەنجام دراوە.

فای لە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە وڵاتەكەی هەوڵ دەدات پەرە بەخۆی بدات وەك میحوەرێك لەگەڵ زۆرترین وڵات دەمێنێتەوە، لە كاتێدا وڵاتانی ناوچەی ساحل بە لەناكاوی لە فەڕەنسا جیا دەبنەوە و بەرەو رووسیا دەچن.

سەرۆكی سەنیگال ئاماژە بەوەش دەكات، فەرەنسا هاوبەشێكی گرنگی سەنیگالە لەلایەنی وەبەرهێنان بوونی كۆمپانیا فەرەنسییەكان تەنانەت هاووڵاتیانی فەرەنساش لە وڵاتەكەمان هەن.

بەڵام لەدوای (64) ساڵ لە سەربەخۆیی سەنیگال لە فەرەنسا فای دەڵێت، پێویستە پاریس بیر لە درووستكردنی هاوبەشی دوور لە سەربازیی بكاتەوە، هاوبەشییەكی دەوڵەمەند و بەرهەمدار و جیاواز و گشتگیر، وەك ئەو هاوبەشیانەی دیكەی بە وڵاتانی دیكەمان دەبەستێتەوە.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانیشی باسی لەوە كرد سەنیگال پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ چین و توركیا و ئەمەریكا و سعوودیە هەیە، بەڵام ئەوانە هیچ بنكەیەكی سەربازییان لە وڵاتەكەمان نییە، ئەمڕۆ پەكین هاوبەشی بازرگانی یەكەمە لە رووی قەبارەی وەبەرهێنان و بارزگانی، بەڵام ئایا بوونی سەربازیی لە سەنیگال هەیە، نەخێر ئایا قسە لە پچڕان دەكەین.

سەبارەت بە نوێكردنەوەی هەماهەنگی سەربازییش گوتی، "ئەوە بەڕوونی واتا هیچ بنكەیەكی سەربازیی هیچ وڵاتێك لە سەنیگال بوونی نابێت."

پاشەكشەی فەرەنسا

لە (20/11/2024) تییری ماریانی، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا بە ئاژانسی هەواڵی رووسی نۆڤۆستی راگەیاند، بڕیاری چاد و سەنیگال كارەساتێكی سیاسییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی فەرەنسا. فەرەنسا لە ماوەی حەوت ساڵی سەرۆكایەتی فەرەنسا هەموو هەژموونێكی لە ئەفریقیا لەدەست دا، ئەوەشی لە پەیوەندی فەرەنسا لەگەڵ چاد روویدا كارەساتبار بوو، دۆستاییەتی (50) ساڵ كۆتاییهات، هەمانشت بەسەر سەنیگال جێبەجێ دەبێت.

ماریانی دەشڵێت، دەبێ ماكرۆن بەرپرسیارێتی ئەوە هەڵبگرێت، چونكە بە بەردەوامی بەسووكی سەیری سەركردەكانی ئەفریقیا دەكرد، ئەوەش هەمان سوكایەتی بوو بۆ فەرەنسییەكانی دەردەخست، ئەو سیاسەتی كە ماوەیەكی درێژ بوو شارل دیگۆل و جۆرج بۆمبیدۆ و جاك شیرك، سەركردەكانی پێشووی فەرەنسا لە ئەفریقیا پەیڕەویان دەكرد كاڵبۆوە، ئێستا جگە لە وڵاتێك یا دوو وڵات هیچ وڵاتێك نییە پەیوەندییەكی بەهێزمان لەگەڵیان هەبێت.

ماریانی باس لەو رووداوەش دەكات كە لە مانگی تشرینی یەكەم لەمیانەی لوتكەی فرانكۆفۆنی روویدا كە فەرەنسا رێكی خستبوو، كاتێك فیلیكس چیسكدی، سەرۆك كۆماری كۆنگۆی دیموكرات رەتی كردەوە كۆبوونەوەی دراخراو لەنێوان ماكرۆن و سەركردەكان بەڕێوەبچێت، ئەو سەركردە ئەفریقییە بەهۆی باسنەكردنی چەكداری لە رۆژهەڵاتی كۆماری كۆنگۆی دیموكرات لەلایەن ماكرۆنەوە لە گوتاری كردنەوەی لوتكە پاریسی بەجێهێشت، كە یەكەم وڵاتە بە زمانی فەرەنسی لە ئەفریقیا قسە دەكات.

ئەو پەرلەمانتارە ئەوروپییە دەڵێت، ماكرۆن سەردانی جیهان دەكات و وێنە دەگرێت، لە كاتێدا فەرەنسا نقومی فەوزا بوو، هەموو هەژموونێكی نێودەوڵەتی لەدەست داوە، لە ئەفریقیا دوورخراوەتەوە هەندێك وڵاتی دیكە جێگەیان پڕكردۆتەوە، بۆیە هیچ كەس لە ماوەی (40) ساڵی رابردوو زیانی بەر فەرەنسا نەداوە، وەك ئەوەی ماكرۆن زیانی پێی گەیاندووە، بۆیە ئەگەر دەیەوێت شتێك پێشكەش بە وڵاتەكەی بكات، ئەوا با لە نزیكترین كات دەستلەكاربكێشێتەوە.

لاوازتربوون

گۆڤاری لوبوانی فەرەنسی لە (29/11/2024) بابەتێكی بە ناونیشانی "نەمانی سوپای فەرەنسا لە چاد و سەنیگال: فەرەنسا لە هەموو كات زیاتر بە دۆخێكی ناسك تێدەپەڕێت."

لەو نووسیوونە دەڵێت، بە كردەیی فەرەنسا لاواز و دۆخی ناسكە لە كیشوەری ئەفریقیا، لە ماوەی ساڵی (2020 و 2023) سێ وڵات كۆتاییان بە رۆڵی فەرەنسا هێنا، پاشان هێزەكانی ئەو وڵاتە ئەوروپییە لە خاكی مالی و نەیجەر و بۆركینا فاسۆ دەركران.

ئەو بڕیارانە لەدوای كودەتا سەربازییەكانی ئەو وڵاتانە بوو، چاد چووە پاڵ سێ وڵاتەكەی دیكەی كە بەبێ ئەوەی لە وڵاتانی ساحیل حیساب بكرێت، پاشان سەنیگال وەك وڵاتێك لە ئەفریقیای رووژئاوا چووە پاڵ ئەو شەپۆلە، ئەو رووداوانە گۆڕانێكی راقینەبوو بۆ فەرەنسا لە كیشوەری ئەفریقیا روویدا كە لە پاڵ وڵاتێكی كۆڵۆنیالی سەرەكی وەك بەریتانیا بوو.

ئەو رووداوانە رەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر هەژموونی فەرەنسا هەبوو، ئەوەش لەبەر چەند هۆكارێك لەوانە رووداوەكان لە كاتی كێبڕكێی وڵاتانی گەورە و مامناوەند لەسەر بوونیان لە كیشوەرەكە، لەوانە لە ناوچەی ساحیل كە دیارترین وڵات رووسیا و چین توركیایە.

هۆكاری دووەم بەگوێرەی ئەو نووسینە، ئەو دیدە نوێیە باوەیە كە فەرەنسا بەرپرسە لە دواكەوتن و هەژاری ئەو وڵاتانە و گەلانی بەهۆی دەستوەردانی لە كاروباری ناوخۆییان و تاڵانكردنی سامانیان.

لە لایەكی دیكەوە پاریس بە هاوكاری رۆژئاوا لە جووڵاندنی گرووپە تیرۆرستییەكان گلاوە، ئەوەش وەك پاساوێك بۆ مانەوەی لەژێر پەردەی بەنگاری تیرۆر سەیر دەكرێت، مالی بە ئاشكرا گومانی لە رۆڵی پاریس لە جووڵاندنی ئەو گرووپانە هەبوو. 

ئەو گۆڤارە باس لەوە دەكات، ئەو رووداوانە هاوكات لەگەڵ بڕیاری فەرەنسا لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ بۆ درووستكردنی سەركردایەتی سەربازیی تایبەت بە ئەفریقیا هاوشێوەی (ئەفریكۆم) كە هێزەكانی ئەمەریكایە تایبەت بەو كیشوەرە، بەڵام ئێستا بە بڕیاری سەنیگال تووشی شۆك دەبێت، كە گورزێك بوو لە پڕۆژەی سەركردایەتی سەربازیی لە ئەفریقیا.

یەكێكی دیكە لە هۆكارەكان ئەوەیە ئەو وڵاتانە خۆیان لە ململانێی دوولایەنە و ناوچەیی پێكەوە دەپارێزن، هەوڵی گرووپ و یەكترتەواوكردن لە ئاستەكانی سەربازیی و ئەمنی دەدەن، بۆ ئەوەی رێگە بە هێزە داگیركەرەكان نەدەن بگەڕێنەوە دەست لە كاروباریان وەربدەن.هەریەك لە مالی و نەیجەر و بۆركینا فاسۆ لە (6/7/2024) كۆنفیدراڵیەكی سێلایەنەیان لە نیامی راگەیاند، بەناوی كۆنفیدراڵی وڵاتانی ساحیل.

خواستی فەرەنسا

هاوكات لەگەڵ بڕیاری چاد و سەنیگال، راپۆرتێك كە نێردەی فەرەنسی لە ماكرۆنی وەرگرتووە ئاشكرای دەكات كە كەمكردنەوەی بوونی سەربازیی پاریس لە رۆژئاوا و ناوەڕاستی ئەفریقیا پێشنیاركراوە.

ماڵپەڕی (مۆنتی كارلۆ)ی بڵاوی كردەوە لە (30/11/2024) دوو سەرچاوە باسیان لەوە كردووە ئەو راپۆرتە پێشنیاری چۆنیەتی كەمكردنەوەی بوونی سەربازیی فەرەنسا لە چاد و گابۆن و ساحل عاجی لەخۆی گرتووە كە چەندین ساڵە هێزەكانی فەرەنسا لەو ناوچەیەن.

ئەو دوو سەرچاوە باسیان لەوە كردووە كە پلانی فەرەنسا ئەوەیە ژمارەی سەربازییەكان لە (2200) بۆ (600) سەرباز كەم بكاتەوە، چاد كە گەورەترین پێگەی هەیە ژمارەی سەربازەكان لە هەزار سەرباز بۆ (300) سەرباز كەم بكاتەوە.

ئەو بڕیارەی فەرەنسا بۆ پێداچوونەوەی بوونی لە رۆژئاوای ئەفریقیا لەدوای ئەوەیە كە ناچار بوو سەربازەكانی لە مالی و بۆركینا فاسۆ و نەیجەر لەدوای كودەتا سەربازییەكان و بڵاوبوونەوەی هەستی دژەفەرەنسی دێت.

ماڵپەڕی مۆنتی كارۆ دەشڵێت، یەكێك لە لێكەوتەكان ئەوەیە گۆڕینی بایەخی زیاتری پاریسە بە ئەوروپا لە جەنگی ئۆكراینا و زیادبوونی كۆت و بەندەكانی سەر بوودجەیە.

هەردوو سەرچاوەكە باسیان لەوە كردووە پێداچوونەوەكە هەڵگری دیدگایەكە كە سەربازانی فەرەنسا لەو ناوچەیە تەركیز بكەنە سەر ئاڵوگۆڕی زانیارییە هەواڵگرییەكان و دابینكردنی هاوكاری بۆ ئەو وڵاتانە، ئەوەش لەسەر بنەمای پێویستییەكانیان.

ئەو دوو سەرچاوە جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە پێشتر چاد هیچ گفتوگۆیەكی لەگەڵ فەرەنسا نەكردووە، بۆ كۆتاییهێنان بە رێككەوتنی هەماهەنگی لەگەڵی بۆیە پاریس لەسەر ئەو بڕیارە هیچ لێدوانێكی ئاشكرای نییە.

فەرەنسا لەبەر چەند هۆكارێك دەیەوێت پارێزگاری لە بوونی خۆی لە چاد بكات، لەوانە سووكردنی یەكێك لە خراپترین قەیرانە مرۆییە جیهانییەكان لە سوودان.

یەكێك لەو دوو سەرچاوەیە كە بەرپرسێكی فەرەنسی ئاگاداری كاروباری چادە دەڵێت، حكومەتی چاد پێیوایە بڕیاری كەمكردنەوەی سەربازانی فەرەنسا بۆ نیووە سوكایەتی پێی، چاد هەست دەكات فەرەنسییەكان رانەهاتوون لەو پێگەیەی كە رێگەیان پێ بدرێت بەو سیستەمە سەربازییەی محەمەد ئیدریس دیبێ راهاتبوو.

پاشەكشەی فەرەنسی و ئەمریكی لە ئەفریقیا لەگەڵ زیادبوونی هەژموونی فەرەنسا و وڵاتانی دیكەیە لەو كیشوەرە، بە جۆرێك مورتەزەقەی رووسی پاڵپشتی حكومەتە سەربازییەكان لە نەیجەر و مالی و بۆركینا فاسۆ دەكات، ئەوە جگە لەوەی هاوكاریان دەكات لە شەڕ دژی گرووپە توندڕەوەكان، بەڵام بەگویرەی ئەو سەرچاوە فەرەنسیە بەرپرسانی پاریس تونای رووسیایان لە پاشەكشەی رۆڵی وڵاتەكەیان لە ماوەی كورتمەودا لە چاد قۆستۆتەوە. 

شكستێكی روون 

نیكۆلا تیلارد، رۆژنامەنووسی فەرەنسی پێیوایە وڵاتەكەی بەو بڕیارەی چاد و سەنیگال تووشی شۆك بووە، ئەو دوو بڕیارەش لە دوو سیناریۆی جیاواز سەرچاوەی گرتووە، چونكە فەرەنسا بەو زاراوانەی بەكار هات تووشی شۆك بوو، كە باس لە بەرگری لە سەروەری لە بەرەنگاربوونەوەی فەرەنسا دەكەن، كە هەردوو وڵات بە شێوەی پلەیی لە پاریس دووردەكەونەوە."

ئەو نووسەرە جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتە ئەو بە ئاشكراییەیان بەشێكە لە بەردەوامی پرسیار لەسەر بوونی فەرەنسا لە ئەفەریقیا كە هاندەری رابردووێكی داگیركاری هێزە نوێیە سەربازیی یاخود دیموكراتەكان بۆ ئاڵوگۆڕی بیرۆكەی داخستنی لاپەڕەی فەرەنسا، چونكە لەدوای دوورخستنەوەی سەربازیی فەرەنسا لە مالی و نەیجەر و بۆركینا فاسۆ، پاریس پێیوایە بوونی سەربازی دابەزیوەتە ئاستێكی زۆر نزم، كە لە ناوچەیەكە هەزارەها كەسی تێدایە بەرەنگاری هەڕەشەی جیهادی دەبنەوە، لەسەر پاریس پێویستە مامەڵە لەگەڵ وێنەی زیانلێكەوتووی بكات كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان زانیاری هەڵەی پێ دەگەیشت و لەگەڵ چین و رووسیا وەك دوو ركابەری نوێ ململانێی بوو.

ماڵپەڕی (humanite) فەرەنسی ئەو دۆخەی پاریس رووبەڕووی بۆتەوە بە بێڕێزی دوولایەنەی تایبەتە، ئەوەش چەند كاتژمێرێكی كەم لەدوای سەردانی وەزیری دەرەوەی فەرەنسا بۆ نەجامینا.

ماڵپەڕەكە باسی لەوەش كردووە بڵاوبوونەوەی سەربازی بڕبڕەی پشتی سیاسەتی داگیركاری نوێیە كە ماوەی چەندین ساڵە فەرەنسا لە ئەفریقیا لەدوای سەربەخۆیی گرتۆتییەبەر.

لە راستیدا ئامادەیی فەرەنسا لەو كیشوەرە بەردەوامە لە كۆتاییپێهێنان، ئەوەش دەربڕی ئەو باڵادەستییەیە بەسەر سیاسەت، یا ئابووری یا كلتووری كە تۆڕە گرنگەكانی بنكەی سەربازیی درووستیان كردووە، ئەو داگیركارییە شێوە فەرەنسیە كە رێگە بە هێزەكانی پێشوو دەدات كۆنتڕۆلی تەواوی ناوچەكە بكەن ئێستا بە قۆناغی پاشەكشە لە هەموو بوارەكان دا تێدەپەڕێت. چونكە ئەمڕۆ ناچارە سەربازەكانی لە چاد بكشێنێتەوە، كە تا ئێستا یەكێك بوو لە كۆڵەگە سەربازییەكانی لەسەر شانۆی ئەفریقی، ئەوە جگە لەوەی وڵاتانیش پاشەكشەی بەردەوامی فەرەنسا دەبینن.

ئەو ماڵپەڕە فەرەنسییە باس لەوە دەكات ئەوەی روودەدات روونبوونەوەی بەردەوام و قووڵبوونەوەی ناتێگەیشتوویی پاریسە لە رەگی ئەو حەقیقەتەی كە رەتكردنەوەیەتی لە لایەن ئەفریقیاوە، كە بە جۆرێك رێگە فەرەنسیەكەی كە هەوڵی دابینكردنی بەرژەوەندی كارای ئابووری لەو كیشوەرە دەدات، كە بۆتە بێهیوایی و ئەنجامی پێچەوانە.

ئەنجامی خۆبەزلزانی فەرەنسا

ماڵپەڕی (ledjely) نووسیوویەتی، لەو چەند ساڵەی رابردوو سەركردەكانی فەرەنسا لە نیكۆلا ساركۆزییەوە بۆ ماكرۆن بە تایبەت بەڵێنی پێداچوونەوە بە پەیوەندی فەرەنسا ئەفریقیا دا، بەڵام هیچ یەك لاوانە نەیاتوانی ئەوە لە واقیع پەیڕەو بكەن.

ماڵپەڕەكە دەشڵێت، "هیچ یەك لەوانە نەیانتوانی لەو ئاراستە خۆبەزلزانییەی كە خواستیتن بەلای داگیركاری پێشووە وەك ئەوەی تا ئێستا دەیانەوێت تەواوی بكەن خۆیان ئازاد بكەن، نزیكەی (10) ساڵە گۆڕانكاری نوێ درووست بووە، ئەمجارە لە دڵی كیشوەری ئەفریقیایە، كە دەكرێت ئەو دۆخە بگۆڕێت، بڕیاری چاد و سەنیگالیش نموونەیەكی روونە لەسەر ئەو بابەتە، ئەمەشی ئەمڕۆ لە پەیوەندی فەرەنسا و كیشوەری ئەفریقیا روودەدات باشترین نموونەیە لەسەر ئازادی و سەربەخۆی كە نابەخشرێت، بەڵكوو بەدەست دەهێندرێت.

ئەو ماڵپەڕە فەرەنسییە ئاماژە بەوە دەكات، سەركردەكانی ئەفریقیا بڕیاریان داوە، چیتر رێگە بەوە نەدەن كە وەك سەركردەی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، بەكردەییش ئەوەیان دەست پێكردووە، ئەو بەرەو پێشچوونە گەورەش لەچوارچێوەیەكی جیهانییە پێویست ناكات لێكەوتەی لە دەركەوتنی كاراكتەری نێودەوڵەتی بەدووربزانین، لەوانەش چین و رووسیا و ئێران و توركیا و وڵاتی دیكەیە.

سەبارەت بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش ئەو ماڵپەڕە پێیوایە ئەو تۆڕانە ئازادی رادەربڕینیان بۆ خەڵك فەراهەم كردووە، ئێستا لە راگەیاندێكی كلاسیكی زیاترت، كە هەندێك هەڵەی كوشندەی دەدرێتە پاڵ ماركرۆن دەرخست.

مامەڵەپەڕەكە راگەیاندووە، چالاكوانان هۆشدارییان داوە لە گۆڕینی فەرەنسا بە داگیركەری دیكە، روونیشی كردۆتەوە، كە رەتكردنەوەی پاریس ئاراستەیەكی ئەفریقیایە، پێویستە بە ئاراستەكانی دیكەش چ لە رۆژئاوا بێت، یا رۆژهەڵات بەردەوام بێت.

.سەرچاوەكان

1. مصادر تكشف توجه فرنسا لتقليص تواجدها العسكري في أفريقيا
2. Au Tchad comme au Sénégal, l’armée française n’est plus la bienvenue
3. Fin de la présence militaire française au Tchad et du Sénégal : une preuve de plus de la perte d'influence de la France en Afrique
4. Comment le Tchad et le Sénégal ont congédié l'armée française
5. Françafrique: a forced change

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئیستقلال