Nuce Logo

نووسینی: ئەلیكسەندەر دۆگین

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

لە (11/11/2024) لووتكەی وڵاتانی عەرەبی ــ ئیسلامی تایبەت بە دۆزی فەڵەستین لە ریاز بەڕیووەچوو، ئەوەی مایەی سەنج بوو دوو نەیاری توندی یەكتری لەو لووتكەیە بەشداربوون، كە هەریەك لە بەشار ئەسەد، سەرۆكی سووریا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بوو، دیدارێكی لەو جۆرە تاوەكووە ئێستا بە كارێكی ئەستەم داناندرێت، هەروەك لەو دیدارە محەمەد رەزا عارف، جێگری یەكەمی سەرۆك كۆماری ئێران بەشدار بوو، دواتریش لەگەڵ محەمەد بن سەلمان كۆبووە.

محەمەد بن سەلمان لە وتاری كردنەوەی لووتكە گوتی، "لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستە دەست بەجێ رێكارەكانی ئیسرائیل دژ بە برایانمان لە فەڵەستین و لوبنان رابگرێت، سەركۆنەی هێرشە سەربازییەكانیشی كرد و بە كۆمەڵكوژی ناوبرد." لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، "لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستە ئیسرائیل بە ریزگرتنی سەروەری كۆماری ئیسلامیی ئێرانی برا پابەند بكرێت و دەستدرێژی نەكاتە سەر خاكی ئەو وڵاتە. لە كۆتایی ئەو لووتكەیە راگەیێندراوێكی كۆتایی بەناوی هەموو وڵاتی بەشداربوو بڵاوكرایەوە.

دوای سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ

ئاشكرایە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمەریكا یەكێكە لە بەهێزترین پاڵپشتەكان بۆ راستڕەوەكان لە ئیسرائیل، ترەمپ زۆر بەهێزەوە پاڵپشتی لە بنیامین ناتەنیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل دەكات، لە ماوەی خولی یەكەمی سەرۆكایەتی بەشێوەی تاكەكەسی دانی بە قوددس دانا وەك پایەختی ئیسرائیل، كە زۆربەی ئەندامانی نەوتەوە یەكگرتووەكان بە خاكی داگیركراوی دەزانن، بۆچوونی بەهێز ئەوەیە ترەمپ پاڵپشتی توندڕەوەكان لە حكومەتی ناتەنیاهۆ دەكات، وەك بەتسەئلیل سیمۆتریش و بن غەفیر و دۆف لیئوور، كە باوكی رۆحیان ناسراوە، ئەوانە بە ئاشكرا دەڵێن، دەبێت ئیسرائیل پەلە لە داگیركردنی مزگەوتی ئەقسا و هەڵوەشاندنەوەی فەڵەستین و تەنانەت داگیركردنی سووریاش بكات، بە خودی دیمەشقیشەوە، بۆ درووستكردنی ئیسرائیلی گەورە لە دەریاوە بۆ دەریا.

لەدوای هەڵبژاردنی ترەمپ سیمۆترش بە راشكاوانە گوتی، ئێستا كاتی هەنگاونانە بۆ كۆمەڵكوژی فەڵەستینییەكان لە بەشی رۆژئاوای و رووباری ئوردنیش، لەپاڵ ئەوەش مزگەوتی ئەقسا بتەقێندرێتەوە، تەنانەت مەحموود عەباس، سەركردەی رۆحی فەڵەستینی لە بەشی رۆژئاوا و نەیاری سەرسەختی سیاسی بزووتنەوەی حەماس هەوڵ بدات پارێزگاری لە هەڵوێستی هاوسەنگانەی بكات كە ئێستا كۆمەڵكوژی خەڵكی غەزە دەبینێت، بەدوور نابێت لەخواستی توندڕەوانەی راستڕەوی ئیسرائیل و بۆ كوشتن و كۆتایی پێهێنانی.

دۆناڵد ترەمپ دەستی بە خێراكردنی ئەو رێكارانە كرد، ئێستا لایەنگرانی هەڵوێستی هاوسەنگی لە پەیوەندییەكانی لە هەموو بەڵگەیەك داماڵیووە، ئیسرائیل ئامادەیی كۆمەڵكوژی و كۆچپێكردنی فەڵەستیینییەكانی لە ئیسرائیل و تێكدانی مزگەوتی ئەقسا بە راستەوخۆ و درووستكردنی پەیكەری سێیەمی هەیە، بە بۆچوونی توندڕەوەكانی ئیسرائیل ئەوە رێگە بۆ دەركەوتنی مەسیح "مسیاه"ی چاوڕوانكراو لای جوو خۆش دەكات.

یتسحاق شابیرا لە كتێبی "تەوڕاتی پادشا" كە لە (2009) بڵاویكردەوە، حاخامی دۆف لیور، یەكێكە لە شارەزاكانی مەسحیی جوو دانی نا بە لەناوبردنی جەستەیی هەموو دوژمنەكانی جوو، لەوانە ژن و منداڵ و پیر بكەنە ئامانج، ئەوەش هەمان ئەو شتەیە كە ئیسرائلییەكان لە غەزە دەیكەن و دەسەڵاتی فەڵەستینی بە ئامانج دەگرن، كە نەتەوەیەكگرتووەكان وەك وڵاتێكی سەربەخۆ لە بەشی رۆژئاوای رووباری ئوردن دانی پێداناوە، لەسەر ئەو بنەمایە نەتەوە یەكگرتووەكان دژ بەوەیە كە روودەدا، نەتەوە یەكگرتووەكان دوژمنی ئیسرائیلە، هەروەك توندڕەوە ئیسرائیلییەكان راشكاوانە دەڵێن، ئەنتۆنیۆ گوترێس كەسێكی ویستراو نییە.

سیبووڵیبوونی كۆبوونەوەی ریاز

هەموو ئەو فاكتەرانە بوونە پاڵنەر كە سەكردەكانی جیهانی ئیسلامی ناكۆكییە ناخۆییەكانیان تێپەڕینن و لە ریاز كۆبنەوە، ئەردۆغان داوای بایكۆتی ئیسرائیلی كرد، سعوودیە داوای داننان بە فەڵەستین و یەكخستنی جیهانی ئیسلامی كرد بۆ رێگری لە هێرشەكانی ئیسرائیل دژ بە فەڵەستینیەكان و لوبنان و ئێران. لە هەمان كاتدا ئیسرائیل هێرش دەكاتە سەر سووریا، بۆیە ئابوودەبوونی ئەسەد و قسە توندەكانی دژ بە رۆژئاوا سیبولێكی گەورەی بوو.

جەمسەری جیهانی ئیسلامی لە جیهانی فەرەجەمسەر بۆ گرتنەبەری رێكاری روون دەستی پێكردوە، لەوانەیە سەركردەكانی جیهانی ئیسلامی بەردەوامبن لە خۆپاراستن لە ئاوێتەبوونیان و واژۆكردنی گرێبەستەكان لەگەڵ رۆژئاوا، لای گەلانی ئیسلامی كە هەموو چركەساتێك كۆمەڵكوژی فەڵەستینییەكان دەبینن و بە ترسەوە چاوەڕوانی وێرانكردنی پیرۆزییە ئاینییەكانیان دەبن هیچ نیەتێكی ئاسانكاریی نییە بۆ ئەو رووداوانەی ماوەیەكی زۆرە روودەدەن.

جەمسەری ئیسلامی لە سیاقی فرەجەمسەری

لە دیدگای مێژووییەوە ئەگەر هەیە ئەو لووتكە عەرەبییە ــ ئیسلامییە لەناكاوە ببێتە بنەمایەكی گرنگ بەرەو تەواوكاری ئیسلامی، پرسەكە لێرە بونیادنانی جیهانێكی فەرەجەمسەرە، درووشمێكی ئەو چرەكەساتە بێت، بەڵكوو ئاراستەیەكی گرنگترە لە سیاسەتی جیهانی، ئاشكرایە رۆژئاوا بە گشتی و ئەمەریكا بەتایبەت شكستیان لە گێڕانی رۆڵی سەركردایەتی لەو جیهانە هێناوە، سەرەڕای ئەوەی ترام وەك كەسێكی دژە جیهانگیری لە واشنتنەوە گەیشتۆتە دەسەڵات، بەڵام بە دوور دەزاندرێت ئەمەریكا توانای پارێزگاری لە باڵادەستی دوورمەودای هەبێت، تەنانەت پارێزگاری لە بۆ ماوەیەكی نزیكیش نییە. ترەمپ دەتوانێت ناوخۆی ئەمەریكا بەهێز بكات و چارەسەری زۆر پرسە ناوخۆییەكان بكات، بەڵام بە دوور دەزاندرێت ترەمپ پابەندی بەڵێنەكانی بێت و جارێكی دیكە ئەمەریكا بەهێز بكاتەوە، ئەوەش پەیوەستە بە خودی ئەمەریكا، ئاشكرایە كۆی وڵاتانی جیهان بەو ئاراستەیە هەنگاو دەنێنن و بە هەموو رێگە بەردەستەكان كارلەسەر بەهێزكردنی شاراستانیەتەكانیان دەكەن و هەوڵی گێرانەوەی سەروەری تەواو ئاستە جیاوازەكان دەدەن.

لەدوای رێككەوتن لەسەر یەكێك لە لایەنە مرۆییەكان دەكرێت رۆژئاوا بێتە ناو فرە جەمسەری و لەسەر بنەما شایستەكان، بەڵام رۆژئاوا هەرگیز ناگەڕێتەوە بۆ تاكە دەسەڵات و دەسەڵاتی باڵا لە درووستكردنی بڕیارە جیهانییەكان بڕیاردان لەسەر رێسا و بنەما جیهانییەكان، لەسەر ئەو بنەمایەش جیهانی فرەجەمسەر كارێكی حەتمیە و جێگرەوەیەكی بۆ نییە.

ئەوە سەبارەت بە جیهانی ئیسلامی چی دەگەینێت؟ پێویستی بۆ تەواوكاری پەیكەرێك درووست بكەن سنوورە نیشتیمانییەكان بگرنەوە و تواناگەورەكانی ئومەتی ئیسلامی لەخۆی بگریت، جگە لەوەش جەمسەرێكی تەواوكار پێكبهێنێت، ئەمرۆ هیچ وڵاتێكی ئیسلامی نییە بە تەنیا توانای ئەوەی هەبێت رۆڵی شارستانیەتی ئیسلامی بگێڕێت، یاخود بكرێت بە خاڵی تەواوكاری، هەندێك وڵات بە تەواوی سەربەخۆن، وەك سعوودیە، توركیا، ئێران، ئیندۆنوسیا، پاكساتی ئەتۆمی، میسر ... هتد بەڵام هیچ یەك لەوانە ناكرێت ئەركی یەكخستنی هەموویان بگرێتە ئەستۆ، بۆیە پێویستیەك بۆ پڕۆژەیەكی نوێ هەیە كە بە تەواوی جیهانی ئیسلامی یەكبخات.

خودی ئەو یەگرتنە لە هەنگاوی یەكەم نزیكبۆتەوە، لەوانەش بەرەنگاربوونەوەی دوژمنایەتی ئیسرائیلی.ئەوەیە ئێمە لە لووتكەی عەرەبی ــ ئیسلامی لە ریاز دەیبینین، كە شكاندنی ئەو بەستەڵەكەیە، بەڵام ئامانج لەوە چییە؟

ئایدۆلۆژیا چییە؟

پرسی ئایدۆلۆژیا خرایە روو؟ یاخود ئەو نموونەیە چییە كە دەكرێت وەك بنەمایەك بۆ تەواوكاری ئیسلامی بخرێتە روو؟ ماوەیەكی زۆر پێش ئێستا، تەنانەت لە قۆناغی یەكەمی بەرەنگاربوونەوەی كۆڵۆنیالیزمی رۆژئاوایی لێكۆڵەرانی ئیسلامی پێشنیاری چەند دەستەواژەیەكی لێكیاجیاوازیان بۆ ئەو یەكبوونە پێشنیار كرد. لەوكاتەدا لە چەمكە رۆژئاوایەكانی وەك لیبڕالیزم و سۆشیالیزم و ناسیۆنالیزم ناكۆڵینەوە، كە لەبەر هەندێك هۆكاری روون ناكرێت ببنە بنەمایەكی عەقیدەیی بۆ تەواوكاری ئیسلامی.

لەو شوێنە جیاكردنەوەی بەعسی لەسەر نەتەوەكانی دیكەی عەرەبی كە خاوەن سیمایەكیی سۆشیالیستی بوون بوونی هەیە، بەڵام داڕێژەرەكانی یا عەلمانی بوون وەك زەكی ئارسۆزی و عەبدورەحمان بەیتار لە حزبی بەعس لە سووریا، یاخود مەسیحی بوون وەك میشیل عەفلەق لە سووریا، ئیسلام هیچ رۆڵێكی سەرەكی لەوەدا نەبووە.

ئەو پڕۆژانەی تەنیا لەسەر بنەمای ئیسلام داڕێژراون، خاوەن قووڵایی زیاتری فكرین، بیرمەندە ئیسلامییەكان لێرەوە داوایان لە گەلانی ئومەتی ئیسلامی دەكرد خۆیان لە دابونەریتە ئیسلامییەكان داماڵن و ئەو یەكێتییە تەنیا لەسەر بنەمای شەریعەت بونیادبنێن، لە زۆبەی حاڵەتەكان دوو خیلافەتی یەكەم بنەما و نموونەی حاڵەتەكان بوو كە پێغەمبەر لە چوارچێوەی سنووری نیمچەدوورگەی عەرەبی دایمەزراند و خەلافەتی ئەمەوی كە ناوەندەكەی دیمەشق بوو لە ساڵی (661) زاینی لە دیمەشق دامەزرا لە سایەی حكومڕانی معاویە یەكەم خەلیفەی ئەمەوی.

نمونەیەكی روون

نموونەی دوایی بە روونی لە وەهابیەت رەنگدانەوەی هەبوو، كە لە سعوودیە دەركەوت، سەرجەم مەزهەبە ئیسلامییەكان كە لە قۆناغی دوای سێ سەدەی یەكەم گەشەی كردبوو لەگەڵ دابونەریتە ناوچەیەكان دوورخرانەوە، جگە لەوەش هەموو دابونەریتەكانی كە قورئان و فەرموودەی پێ شەرح دەكرا دوورخانەوە، ئەنجامی ئەوە ئاین لە سرووت و تێگەیشتنی حەرفی لە دەقەكان كورتكراوەتەوە، لە هەمانكاتدا لەبەر روونی هەموو كەسێك بە ئاسانی پێی دەگات.

رەوتێك هەیە لە ئیسلام كە بریتییە لە سەلەفی، ئەو رەوتە لە خەلافەتی یەكەم فۆڕمەلە نەبووە، بەڵكوو خەلافەتی دووەم بۆی بووە بە نموونە، ئەو خەلافەتە دەوڵەتێكی تەواوبوو، كە خەلافەتی یەكەم لەسەر بنەمای كاریزمای سەركردەی ئاینی دامەزرابوو، نوێنەرایەتی كۆمەڵگەیەكی چەكداری دەكرد، (سوپایەك بەگوێرەی دابونەریتی عەرەبی) لە ئیمانداران بوو. 

سەلەفیەت وەك عەقیدە لە سەدەی هەشت و نۆ دەركەوت، داواكارانی بەرەنگاربوونەوەی دژ بە كۆڵۆنیالیزم لە جیهانی ئیسلامی پەنایان بردە بەر سەلەفییەت، ئەوەش بووە هۆی واجیهەی بیرۆكەی یەك دەوڵەتی جیهانی ئیسلامی.

بە هەمان شێوە هەموو دابونەریتە ناوخۆییەكان بە شێوەیەكی توند لە ریشەهەڵكێشران، بەڵام هەڵوێستیان بەرانبەر مەزهەبە شەرعییەكان و تەنانەت وێنەی ئیسلام لەناوخۆ وەك سۆفییەكان نەرمتربوو، دواتر وەهابیەكان بە شێوەیەكی رەها دژ بە سۆفییەكان وەستانەوە و ریشەیان هەڵكێشان.

لەسەر ئەو بنەمایە جووڵانەوەی ئیخوان موسلینی سەلەفی لەسەردەستی حەسەن بەنا دامەزرا، حەماسیش وەك یەكێك لە لقەكانی ئیخوان لەسەردەستی شێخ ئەحمەد یاسین دامەزرا، سەلەفیەت سوورە لەسەر تەفسیری ئاسان و حەرفی بۆ قورئان و لەریشەهەڵكێشانی دابوونەریتی ناوخۆیی. تەركیزی سەرەكی لەسەر درووستكردنی دەوڵەتێكی ئیسلامیییە بەبێ هەر جیاوازییەك لەسەر بنەمای نەتەوەیی و رەگەزی هتد... دامەزرابێت.

سەرەڕای ئەوەی ژمارەیەك لە تەریقەتە سۆفییەكان پاڵپشتی ئەو بیرۆكە سەلەفییەیان كرد، لە هەندێك قۆناغ هەموویان ئەردۆغانیان بەرەو ئەو سەلەفیەتە راكێشاوە، لە كاتێدا ئەمڕۆ بزووتنەوەی تاڵیبان نوێنەرایەتی رەوتێكی ئەو سەلەفیەتە لە ئاسیای ناوەڕاست دەكات، هەروەك ئەو رەوتە لە پاكستان و ئیندۆنوسیا و مالیزیا بایەخی زۆر گەورەی هەیە، زۆربەی كۆمەڵە توندڕەوەكان پشت بە بۆچوونی سەلەفییەكان دەبەستن.

تەنانەت لە دۆخی ئەو سەلفیەتەی خەلافەتی ئەمەویان كردووە بە پێشەنگ، پرسی یەكخستنی ئیسلامی هیچ بایەخێكی نەبووە، لەم رەوەی زۆر ئومەتی ئیسلامی بە توندی تایبەتمەندی ناوچەگەری شێوازەكانی توندوتیژی ئەو سەلەفیەتەیان رەتكردووە.

لە بەهاری عەرەبی سەلەفییەكان هەوڵیان دا رۆڵی سەركردایەتی ببینن، بەڵام ئەوان پشكیان لە جەنگی ناوخۆ و ئاڵۆزییەكان لە تونس و لیبیا و میسر و عێراق و سووریا بینی، لە ئەنجامی ئەوەش تەنیا ململانێیان لە ناخۆ نەبوو، بەڵكوو لەدیدی هەموو مسوڵمانان راستگۆییشیان لەدەستدا.

پڕۆژەی عوسمانی

رەجەب تەیب ئەردۆغان بانگەشەی پڕۆژەی بۆ خەلافەتی چوارەمی كرد (قیامەت)ێ كرد بە كرۆكی سیاسەتەكەی، پڕۆژەی ئیسلامییەكەی بە تێگەیشتنی سەلەفی و نەتەوایەتی توركی بوو، سەرەڕای ئەوەی ئەردۆغان خۆی بە سەربە تەریقەتی نەقشبەندی حیساب دەكرا، بەڵام پڕۆژەكەی لەگەڵ ئەوە گونجاو نەبوو، كەمالیزمی عەلمانی لە توركیا ریشەداكوتراوە، ئەردۆغان زۆر بەجددی سەیری نموونەی خەلافەتی عوسمانی دەكرد، بە دیاریكراویش پێش كودەتای (2016) كەسانی وەك عەبدوڵا گول و ئەحمەد داود ئۆغلۆ، كە لایەنگری رۆژئاوان، بە توندی پاڵپشتی پڕۆژەی نوێی عوسمانیان دەكرد، (لە بەرهەندێك هۆكار كە لە رووسیافۆبیا كەمتر نییە، كە رۆژئاواییەكان سەرپەرشتی دەكەن) بیرۆكەی گێڕانەوەی خەلافەت وەڵامی بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی توركیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەداتەوە، كە دەكرێت مۆركێكی شەرعی بە خواستەكانی بدات بۆ داگیركردنی خاكی باكووری عێراق و سووریا، جگە لەوەش جەمسەرگیری ژماریەك سیستەمی عەرەبی دەكات كە بە شێوەیەك پەوەندییان بە سەلەفیەت و ئیخوان مسولیمینەوە هەیە. بەڵام ئەو ستراتیژە شكستی هێنا، هۆكارەكەشی لەبنەڕتەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی وڵاتانی عەرەبی باڵادەستی توركیایان رەتكردەوە، كە بەهیچ جۆرێك نایانەوێت رۆڵی بنەڕەتی توركیا بۆ ئەو ناوچانە بگەڕێتەوە، چونكە تاوەكوو ئێستا عەرەب یادەوەری زیندوویان لە ئیمپراتۆری عوسمانی هەیە، كە یادەروەرییەكانیان بە هیچ جۆرێك یادەوەری شیرین نین، بەروونی دەركەوت كە پڕۆژەی خەلافەتی چوارەم وەك نموونەیەك بۆ یەكخستنی مسوڵمانان واقیعی نییە.

پڕۆژەی شیعی

بۆ ئەوەی ئینسافمان هەبێت پێویستە هەندێك لە پڕۆژەی شیعە باس بكەین، لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە (1979) لە ئێران، ئایەتوڵا خومەینی قۆناغێكی نوێی راگەیاند، كە خەباتی گەلان بوو دژ بە باڵادەستی رۆژئاوای مادی، خودی خومەینی شیعە بوو، لە ئێران سیستەمی حكومی شیعی (ویلایەتی فەقیهی) دامەزراند، شیعەی وڵاتانی دیكە پاڵپشتیان كرد، لوبنان بە پلەی پشتگیری دەكرد، خومەینی بڕوای وابوو بانگەوازەكەی بەرووی هەموو مسوڵمانانە، داوای لێكردن بەرەنگاری دەسەڵاتەكانی پۆست كۆڵۆنیالیزم ببنەوە و حكومی ئیسلامی درووست بكەن.

خومەینی رێبەری پێشووی ئێران

لەو چوارچێوەیە خومەینی راستەوخۆ رووی كردە سۆفییە سوننەكان، بەراوردەكانی نێوان سۆفیەكان و باتینییە شیعەكان و ئەو بابەتانەی پەیوەست بە كۆتایی دونیا كرد رەچاوی كرد، جگە لەوەش لە گوتارەكانی بەرووی نا مسوڵمانان داوای وەستانەوەی بەڕووی (شەیتانی گەورە) كرد كە شارستانیەتی رۆژئاوابوو، بەڵام سەرەڕای ئەوەی بیری خومەینی لە ئێران سەركەوت لە ناوەندەكانی شیعە لە عێراق و حزبوڵای لوبنانی و شیعە لە سووریا و یەمەن پاڵپشتی بەدەستهێنا، بەڵام نەبووە جێی متمانەی سوننە.

پڕۆژەی شیعە هەرگیز نەبۆتە بنەمایەك بۆ یەكخستنی مسوڵمانان، بەتایبەت ئێرانییەكان تەنیا توانای ئەوەیان هەبوو، یا پڕۆژەی دەوڵەتی سەفەوی، یا خەلافەتی فاتمی پێشنیار بكەن، كە ئەوەش بە پێوەری شیعەكانیش هەڵگەڕانەوەیە، لەم رەوەوە وەك دوو پێشینەی مێژوویی  زۆرینەی شیعە باڵادەستی شیعەی ئیسماعیلی رەت دەكاتەوە، بۆیە لە دیدی عەرەب ئەو پڕۆژە وەك پڕۆژەیەكی فارسی سەیر دەكرا، هەروەك سەیری پڕۆژەی توركی ــ عوسمانیان دەكرد، بۆیە ئەو فۆڕمەش بۆ یەكخستنی مسوڵمانان مەقبووڵ نەبوو.

عەباسییە لەبیركراوەكان

تەنانەت ئەو رووانیە كورتە بۆ بیرۆكەكانی یەخستنی ئیسلامی بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەڵگەیە لەسەر بێگایی، لێرە قسە لەسەر خەلافی سێەم دەكەین عەباسی، كە هیچ جووڵانەوەیەك پەنای بۆ ئەم نموونەیە نەبردووە، ئەو بێئاگاییە زۆر نامۆیە كە خەلافەتی عەباسی لە هەمووان پڕشنگدارتر و ئاوێتەی گەشەی ئیسلامی بووە، عەباسییەكان ناوەندی دەسەڵاتیان بەغدا بوو، پێشی دەگوترێت خەلافەتی بەغدا، عەرەب و فارس و ئاسیای ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا و ئەوەی نێوان دوو رووبار و ئەنادۆڵ و سوننە و شیعە خواستیان بەلایەوە هەیە.

لەو قۆناغە قوتابخانە شەرعییەكان بۆ تەفسیر دامەزرا، هونەر و زانستەكان و فەلسەفە تەقەنیات پێشكەوت، هەروەك بنەماكانی سۆفیگەری و شیعەگەری رۆحانی سەری هەڵدا، فەیلەسووفە عەباسییەكانی وەك كیندی و فارابی و ئیبن سینا و جابیری كوڕی حەیان لە هەموو جیهانی ئیسلامی ناسرابوون، كارەكانیان بە جەدی لە سەدەكانی ئەوروپای ناوەراست لێكۆڵینەوەی لەسەر كرا، هەموو وشەیەكیان خرایە ژێر تەفسیرێكی ورد.

خەلافەتی بەغدا لووتكەی مێژووی ئیسلامە بوژانەوە گەیشتە لووتكە، لێرەوە گرەنتی یەكخستنی هەموو مسوڵمانان دەردەكەون، بەڵام ئەوە لە میانەی ئاسانكاری نییە، بەڵكوو لەمیانەی ئاڵۆزی و تەفیسیری فەلسەفی داڕێژراوە، ئاین داوای كرانەوە بەڕووی هەموو عەقڵە باڵاكانی نقوومی واتا بێكۆتاكانی قورئان و فەرموودە و كارە رەسەنەكانی سۆفی و فەیلەسوفان و مامۆستایانی زانستە ئیسلامییەكان دەكات، عەرەبی ئەسڵ و فارسی ئەسڵ تێكەڵ دەبن، گەلانی تورك و كورد و بەربەر لەو پێشكەوتنە بەشداردەبن.

لێرە دەگەینە خاڵی زۆر گرنگ: بە تێروانین بە لووتكەی غەرەبی ئیسلامی لە ریاز بیری مرۆڤ خێرا بۆ خەلافەتی عەباسی دەچێتەوە، كە هەموو وڵات و رەوتە ئیسلامییە سەرەكییەكانی كۆدەكاتەوە، كۆكن لەسەر ئاڵنگەری سەرەكی كە بریتییە لەو هەڕەشەی لەسەر مزگەوتی ئەقسا هەیە. 

لە حەدیسەكان باس لەوە دەكات بەر لە كۆتایی دونیا پێش جەنگی كۆتایی لەگەڵ دەجال كە (مسوڵمانەكان مەسحیی دەجالی پێدەڵێن) ئاڵا رەشەكان لە خوراسان دەردەكەون. پاش ئەوە سوپای ئیمانداران هەڵمەتی كۆتایی دەست پێدەكەن، خاكی خوراسان دەكەوێتە ناوچەی سەردەمی عەباسی، شارستانیەتی ئیسلامی لە سەردەمی عەباسییەكان جەمسەرێكی تەواوكار بووە لەسەر خاكی مسوڵمانان لە سەردەمی جیهانی فرەجەمسەر، ئەمجارە ئەگەر ئەو یەكبوونە بێتەدی، ئەوە لەسەر بنەمایەكی عەقائیدییە كارێكی زۆر گرنگە، رۆڵی ونبوونی خەلافەتی بەغدا لە وەڵامی ئەو پرسیارە دەبنیت. 

پرسی عێراقی

كۆتاییە و كۆتاییش نییە، خەلافەتی بەغدا چارەسەرە بۆ پرسی عێراق، ئەو كارە تەنیا وردەكاری نییە لە پڕۆژەی گشتی بۆ یەكبوونی مسوڵمانان، بەڵام وردەكارییەكانی گرنگی زۆری هەیە.

 دۆخی ئێستای عێراق مەترسی داڕوخانی لەسەرە، هیچ بیرۆكە و ئایدۆلۆژیایەك نییە بتوانێت پارێزگاری لەو سێ جەمسەرەی عێراقی نوێ بكات ــ عەرەبی شیعە زۆرینەیە، عەرەبی سوننی و كورد ــ ئەگەر لە دووریش بێت. عێراق لەسەردەمی سەدام حوسێن لەسەر بنەمای بەعس دامەزرا، لەژێر باڵادەستی عەلمانیەت بوو لە عەرەبی سوننە، ئەوە تێپەڕی و گەڕانەوەی نییە، هەروەك پڕۆژەی شیعە و سەلەفی (لە هەوڵێكدا بۆ درووستكردنی دەوڵەتێكی ئیسلامی لە عێراق ئەزموون كرا) بەڵام هەردوو پڕۆژەكە سەركەوتوو نەبوو، ئەوەش پەیوەندی بە داگیركاری ئەمەریكاوە نەبوو، دەرچوونی ئەمەریكییەكان وەك ململانێیەكی ئەهلی دەمێنێتەوە.

با ئێستا بە خەیاڵ وادانێین جیهانی ئیسلامی پڕۆژەی خەلافەتی عەباسی دوو بە جددی وەردەگرێت، لۆژیكییە بگەڕینەوە نێوان دوو رووبار، كە عێراق پایتەختی سیمبولی ئەو خیلافەتەیە، ئەوەش واتا عێراق بە راستەوخۆ دەبێتە ناوەندێك هاوسەنگی لەنێوان دوورگەی عەرەبی و ئێران و توركیا و رۆژئاوا و رۆژهەڵات و باشووری ئاسیا دەكات، لێرە لەو پرسیارەش دەربازمان دەبێت، شیعی یان سوننی، سەلەفیەتیش وەك بیرۆكەی گشتی رەت دەكرێتەوە، بەڵام دەكرێت وەك رەوت بمێنێتەوە بانگەشەی تاكگەرایی خۆی نەكات، خەونی شیعە دێتەدی لە خانەیەك لە كۆی جیهانی شیعە، بەهەمان شێوە خەونی كورد دێتەدێ كە سنوورەكانی داوای كۆڵۆنیالیزم لە یەكیان دانابڕێت، توركەكان پلانی تەواوكاریان دێتەدی لە فراوانبوونی هەژموونیان لەپشتی سنووری دەوڵەتی نەتەوەیی، جارێكی دیكە هاوسەنگی لەنێوان عەرەب و ئێرانییەكان دەگەڕێتەوە، عێراق لە وڵاتێكی لێكهەڵوەشاوە دەگۆڕێت بۆ خاكێكی نوێی گەشەكردوو.

ئاماژە ناوەكییەكان

ئەوەی لە ریاز لە (11/11/2024) گۆڕانكارییەكی مێژووییە، ئەگەر كارەكە بەو جۆرە بەردەوام بێت لەداهاتوو ئاشكرا دەبێت كە سەرەتای درووستبوونی جەمسەرێكی نوێیە لە جیهانی فرەجەمسەر، ئەو یەكبوونە رووبەڕوو لەبەردەم ئاڵگەرییەكانی ئیسرائیل دەوەستێتەوە، بەڵام ئەوەی كە روودەدات كاتێك دووژمنێكی هاوبەش و ترسێنەر دەبێتە هەڕەشە بەرانبەر موقددەسەكان، هەموو هێزەكان كۆدەكاتەوە، هەموو پێشینە مێژووییەكان بۆ یادەوەری دەگەڕێتەوە، دابوون و نەریت و پێغەمبەرایەتی و ئەفسانە كۆنەكان ژیانێكی نوێ بەدەست دەهێنیتەوە، واتا نهێنییەكانمان ئاشكرا دەكات.

بەڵام ناتوانین بزانین ئەمجارە پەیوەندی نێوان لۆژیکی ڕۆحی و بارە ڕاستەوخۆ و واقیعییەکەی چۆن گەشە دەکات. بەڵام ئەمە بیانوومان نییە لە هەوڵدان بۆ شیکردنەوەی سیگناڵەکانی کات تا دەتوانین بە دروستی.

نامانەوێت رووداوە بەزۆر بسەپێین، بەڵام لەو شتانەی روودەدات واتای سیبولی روونە، بەڵام ناتوانین ئەمجارە پەیوەندی نێوان لۆژیكی رۆحی و دۆخی دۆخ و بارە راستەوخۆ و واقیعەكەی چۆن گەشە دەكات، بەڵام لەسەر ئەوە بنەمایە بیانوومان نییە هەوڵ دەدەن بۆ شیكردنەوەی ئاماژەكانی كات بەگوێرەی توانا.

سەرچاوە: ماڵپەڕی موجەلە