Nuce Logo

نووسینی: عائید عومەیرە

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لە مانگى تشرینى یەکەمى ساڵى رابردوو حووسییەکان وەک دەبڕینی هاوسۆزییەکانیان بۆ فەڵەستینییەکان لە کەرتى غەزە بەهۆى هێرشەکانى ئیسرائیل بۆ سەریان، بە مووشەک و فڕۆکەى بەفڕۆکەى بێفڕۆکەوان چەند هێرشێکى جیاوازیان کردە سەر کەشتییەكانی ئیسرائیل و ئەو كەشتیانەشى پەیوەستبوون بە ئیسرائیل، بەتایبەت لە دەریاى سوور.

ئیدارەى ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانى زۆر بەخێرایى وەڵامى هێرشەکانیان دایەوە، بەڵام نەیانتوانى هاوسۆزى یەمەنییەکان لە فەڵەستینییەکان دابماڵن، لە ئەنجامی ئەو هێرشانەیان چەند کەشتیەکیان ژێر ئاوخست، چەند كەشتییەكی دیکەشیان دەست بەسەرداگرت.

ئەو هێرشە دولایەنانە کاریگەرى لەسەر بازرگانى درووست کرد، کە ناوەندەکەى باب مەندەب، کە رێڕەوێکى تەنگە لەنێوان یەمەن و جیبۆتى دەكەوێتە خوارووى باشوورى دەریاى سوور، بە یەکێک لە رێڕەوە قەرەباڵغەکانی جیهان دادەنرێت، یەک لەسەر پێنجى نەوتى جیهان بەو شوێنەدا تێدەپەڕیت.

هێرشەکانى ئەو ناوچەیە کاریگەرى لەسەر میسریش درووست کرد، چونكە ئەو کەشتیانەى لە کەناڵى سوێس تێدەپەڕین ـــ کە سەرچاوەى سەرەکى داهاتى میسر ــ بۆ دەریاى ناوەند ناچاربوون ئاراستەیان بۆ رێگەیەكی درێژتر بگۆڕن، ئەوەش تێچووى هاتوچۆی بەرزترکردەوە تاوەكوو ئاسیا بە ئەوروپا ببەستێتەوە، چونكە كەشتییەكان ناوچەى رەجا ساڵ لە باشوورى کیشوەرى ئەفریقیا تێدەپەڕێین.

ئەو رووداوانە كاریگەری لەسەر داهاتى کەناڵى سوێس درووست، ئەوەش پاڵى بە سەرکردایەتى میسرەوە نا هەوڵ بدات هێڵى بازرگانى عەرەبى کارا بکات، کە یەکەم هێڵى گواستنەوەى لۆجستییە چەند وڵاتێکى کەنداوى عەرەبى لە رێگەى میسرەوە بە بەندەرەکانى ئەوروپا و ئەمەریکا دەبەستێتەوە.

زیندووکردنەوەى پڕۆژەیەکى کۆن

ئەو پڕۆژە کۆنە چاوەڕوانکراوە، لە چوارچێوەى دەستپێشخەرییەکانى زیندووکردنەوەى رێگەى ئاوریشم و رێڕەوە کۆنە بازرگانییە جیهانییەکانە، بۆ بەدیهێنانى هاوئاهەنگى فراوانى نێودەوڵەتى لە رێگەى کیشوەرەکان، بەڵام هێرشى حوسییەکان دەستپێکردنى ئەو پڕۆژەى خێراتر کرد، کە میسر و ئوردن و عێراق پێکەوە دەبەستێتەوە، کە کۆى وڵاتانى کەنداو و وڵاتانى عەرەبى پەیوەست بە کیشوەرى ئاسیا لە رێگەى میسرەوە بە وڵاتانى باکوورى ئەفریقیا دەبەستێتەوە، لەوێوەشەوە بۆ ئەوروپا و ئەمەریکا دەبەسترتەوە.

پلانەكە ئەوەیە ئەو پڕۆژەیە بۆ ئاسانکارى بازرگان لە چەند ئامرازێکى گواستنەوەى وشکانى و هێڵى ئاسنى و بەندەرى دەریاى و رێڕەوى ئاوى پێک بێت، بەندەرى بەسرەى عێراق کە لەسەر کەنداوى عەرەبیە ئەرکى پێشوازییە لەو کاڵایانەى لە ئاسیا و وڵاتانى کەنداوەوە دێت بۆ ئەوەى بگەن بەغدا و بەندەرى عەقەبەى کۆن لە ئوردن، پاشان بەندەرى نۆیبەع تابا لە میسر، لەوێوە هێڵى ئاسنى و رێگەى خێرا دەگاتە بەندەرى عەریش و بۆرسەعید و دیمیات و ئەسنکەندەرییە لەسەر دەریاى ناوەڕاست. 

تا ئێستا بەشێک لەو پڕۆژە ئامادەیە، کە بەندەرەکانى ئەو سێ وڵاتە دەگرێت، لەگەڵ چەند کیلۆمەترێک لە هێڵى ئاسنى لە عێراق و ئوردن و میسر,

بەگوێڕەى وەزارەتى گواستنەوەی میسر کار لەسەر درووستکردنى هێڵى ئاسنى (تابا ــ عەریش ــ بئیریش عەبیت ــ فەردان) بە درێژى (500) كيلۆمەتر کە یەکێکە لەو حەوت رێڕەوە نێودەوڵەتییە لەو پڕۆژەیە، کە بەندەرى نەوبیع و تابا لە کەنداوى عەقەبە بە بەندەرى عەریش لە دەریاى سپى ناوەند دەبەستێتەوە.

ئەو پڕۆژە بە سێ قۆناغ تێدەپەڕێت، قۆناغى یەکەم گواستنەوەى کاڵایە لە عێراقەوە بۆ ئوردن، قۆناغى دووەم گواستنەوەى کاڵایە لە ئوردنەوە بۆ میسر، قۆناغى سێیەم گواستنەوەى کاڵایە بۆ بەندەرەکانى ئەوروپا و ئەمەریکا بە رێگەى کۆمپاناى جسرى عەرەبى لە رێگەی دەریاوە.

ئەو کۆمپانیایە بەرهەمى رێککەوتنى حکومەتى ئوردن و میسر و عێراقە، لە مانگى تشرینى دووەمى (1985) دامەزراوە، سەرمایەکەى شەش ملیۆن دۆلارى ئەمەریکی بوو، بە یەکسانى لەنێوان ئەو سێ وڵاتە دابەشکرا بوو، بەڵام بەگوێرەى ماڵپەڕى ئەو کۆمپانیایە لە (2002) بۆ (2014) سەرمایەکەى گەیشۆتە (100.5) ملیۆن دۆلار.

باس لەوە دەکرێت ئەو سێ کۆمپانیایە خاوەنداریەتى کەشتییە تایبەتەکان دەکەن، کە پێکهاتووە لە سێ یەکەى دەریایى بەهاکەى بە زیاتر لە (140) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت، لە کۆنەوە بە بەکرێگرتنى کەشتى کاریان دەکرد، کۆمپانیاکە پلانى ئەوەى هەیە لە چالاکییەکانى داهاتوو تواناى کەشتییەکانى بەهێزتر و فراوانتر بکات.

شامى نوێ

دەکرێت ئەو پڕۆژە چاوەڕوانکراوە بخرێتە چوارچێوەى پڕۆژەى هەماهەنگى نێوان ئەو سێ وڵاتە کە مانگى ئەیلولى (2020) بە ناوى شامى نوێ دەستى پێکرد، پڕۆژەیەکى ئابووریی هاوشێوەى ئەوروپایە، بەگوێرەى لێدوانى مستەفا کازمى، سەرۆک وەزیرانى عێراق ئامانج لێى درووستکردنى گروپى ناوچەییە كە تواناى بەرەنگاربوونەوەى ئاڵنگەرییەکانى هەبێت.

ئاماژە بەوە دەکرێت ئەو هاوئاهەنگییە سێلایەنیە لە سەردەمى کابینەى حەیدەر عەبادى، سەرۆک وەزیرانى عێراق پێشنیارکرا، حکومەتى کازمى خواستى تەواوکردنى هەبوو، بە ئامانجى بەهێزکردنى پەیوەندییەکانى عێراق لەگەڵ میسر و ئوردن دوور لە ئێران،  ئەمەریکا ش گڵۆپى سەوزى بۆ هەنگاوە هەڵکرد.

لەو چەند ساڵەى دوایى پەیوەندییە سێقۆڵییەکانى بەرەوپێشچوون، لە ماوەى دوو ساڵ چوار جار سەرکردەکانى ئەو سێ وڵاتە دیداریان هەبوو، کۆبوونەوەکان لەسەر ئاستى وەزیران و بەرپرسانى باڵاى ئەو سێ وڵاتە زیادى کرد، هەر ئەوەشە واشنتن هەوڵى بۆ دەدات.

شایەنى باسە ئەو سێ وڵاتە بەر لە (30) ساڵ ئەنجوومەنى هاریکارى عەرەبیان راگەیاند، ئەوەش راستەوخۆ لەدواى کۆتاییهاتنى جەنگى عێراق ــ ئێران بوو، ئەوکاتە یەمەنى باکووریشیان لەگەڵ بوو، پلان ئەوە بوو ئەو ئەنجوومەنە رکابەرى ئەنجوومەنى هاریکارى کەنداو بێت، کە پێکهاتبوو لە شەش وڵاتى عەرەبى لەسەر کەنداوى عەرەبى جگە لە عێراق، بەڵام لە ئەنجامى جەنگى کوێت ئەو ئەنجوومەنە هەڵوەشایەوە.

ئەو نزیکبوونەوە تەنیا دیپلۆماسى نەبوو، بەڵکوو لایەنى ئابووریشى لەخۆى گرتبوو، کە بە هاریکارى ئابوورى نێوان ئەو سێ وڵاتە لە چەند ساڵى رابردوو بووژانەوەى گەورەى بەخۆیەوە بینى، لە (2017) میسر دەستى بە هاوردەى نەوتى عێراق کرد، لەدواى دوو ساڵ ئوردنیش دەستى پێکرد، لە بەرانبەریشدا عێراق پێشوازى لە کرێکارانى ئوردن و میسر کرد.

ئەو سێ وڵاتە چەندین رێککەوتن و پڕۆژەیان لەنێوان هەیە، لەوانە بەستنەوەى کارەبا و ئاڵوگۆڕى وزە و ئەزموون، جگە لە پڕۆژەکانى تایبەت بە پیشەسازى و کشتوکاڵ و گواستنەوە، کە خزمەتى بەژەوەندى ئەو سێ وڵاتە بە بێ جیاوازى دەکات.

ئامانجە گەورەکان

ئەنجامى ئابووری ناوخۆیى هەریەک لە عێراق و ئوردن و میسر پێکەوە دەگاتە نزیکەى (800) ملیار دۆلا، لە کاتێدا چڕى مرۆییان دەگاتە نزیکەى (155) کەسە، ئەوەش واتا بوونى ئاسۆیەکى گەورە لە حاڵەتى کاراکردنى بەندەکانى هاوئاهەنگى نێوان ئەو سێ وڵاتە، میسر خاوەنى سەرمایەکى گەورەی مرۆیىیە، عێراق خاوەنى سەرمایەکى گەورەى نەوتییە، ئوردن پێگەیەکى گرنگ هەیە بە عێراق و میسرى دەبەستەوە.

ئەوە جگە لە پەیوەندى ئاسیا بە ئەفریقیا و ئەوروپا و ئەمەریکا وڵاتانى ئەو پڕۆژەیە دەگۆڕیت بۆ خاڵێکى لۆجستى گەورە لە رێڕەوى بازرگانى نێودەوڵەتى دەگۆڕێت، لە دەستپێکردنى ئەو رێڕەوە نوێیە بازرگانییە کاریگەرى لەسەر گەشەى ئابوورى ئەو سێ وڵاتە نابێت، پاڵپشتى پەیوەندى دیپلۆمى ماسى و سەربازیى و ئابوورى دەکات، ئەو پڕۆژە قەبارەى هەماهەنگى نێوان ئەو سێ وڵاتە بەهێز دەکات، لە پاڵ ئەوەشدا ئاڵوگۆڕى بازرگانى ئەو سێ وڵاتە بەهێز دەکات، ئاسانکارى دەكات بۆ رەوانەكردنی ئەو کاڵایانەی لە رۆژهەڵات بۆ بەندەرى بەسرە بۆ رۆژئاوا دەڕوات، لەوێوە بۆ دەریاى ناوەڕاست و ئەوروپا رەوانە دەکرێت.

لە ڕووى ماوەوە هێڵى بازرگانى عەرەبى کورترین ماوەى لەو رێڕەوەى بە کەنداوى عەرەبى تێدەپەڕێت، پاشان زەریاى هندى، پاشان دەیاى سوور، لەم ڕوەوە ئەو رێڕەوە ماوەیەکى درێژى کورت کردۆتەوە، لەسەر کەشتییەکان پێویست دەکات ئەو ماوە بۆ گەیشتن بە بەندەرەکانى ئەوروپا ببڕن.

جگە لە لایەنى ئابوورى ئەو پڕۆژە دەبێتە هۆی پاڵپشتى پێگەى ئەو سێ وڵاتەى سەر نەخشەى بازرگانى جیهانى، کاریگەرى لەسەر هەژموونى ناوچەیى دەبێت، هەرکەسێک کۆنترۆلى لە بازرگانى هەبێت، دەستێکى باڵای لە بڕیارى دەبێت.

ئەو پڕۆژەیە دەرفەتێک دەداتە عێراق کە پەیوەندییەکانى ناوچەیى فراوان بکات لە دەرەوەى هەژموونى ئێران، بەرپرسانى عێراق هەوڵ دەدەن پەرە بە پەیوەندییەکانى لەگەڵ دراوسێ عەرەبەکان دەدات، هەریەک لە میسر و ئوردن بەدواى دەرفەتى دیکە دەگەڕێن بۆ کەمکردنەوەى پشتبەستن بە سعوودیە.

دەرفەتى سەرکەوتن

پڕۆژەى هێڵى بازرگانى عەرەبى دەرفەتى ئابوورى و سیاسى گەورە بۆ وڵاتانى بەشدار تێیدا دەرەخسێنێت، بەڵام چەندین ئاڵنگەرى هەیە کە بۆى هەیە بێتە بەربەست لەبەردەم تەواوکردنى ئەو پڕۆژەیە، بەتایبەت بۆ ئەوەى ببێتە جێگرەوە بۆ کەناڵى سوێس، بەڵام لە حاڵەتى وەستانى هێرشى ئیسرائیل بۆ سەر فەڵەستینییەکان و ئاساییبوونەوەی دۆخى گەرووى مەندەب بگەڕێتەوە شوێنى خۆى کەشتییەکان بگەڕێتەوە بۆ ئەو کەناڵە زۆر ئاسنتر دەبێت و تێچووى کەمترە.

واتا سوودمەندى یەکەم لەو ڕێڕەوە میسرە، ئەگەر کەشتییەکان لەو ڕێرەوە لە رێگەى سوێسەوە وەستان، دەکرێت کۆمپانیاکانى ئەو رێگە نوێیە بەکاربهێنن، لە هەردوو حاڵەتەكە پێچەوانەى عێراق و ئوردن سووربوونیان بەرانبەر ئەو پڕۆژە کەم دەبێتەوە.

یەکێک لە بەربەستەکان بۆى هەیە ببێتە رێگر لە بەردەم تەواوبوونى ئەو پڕۆژەیە لاوازى بەرهەمهێنانى ناوخۆییە لە میسر و عێراق و ئوردن، واتا کاڵایەکى زۆریان نییە بۆ بەگەڕخستنی ئەو رێڕەوە، چونكە زۆربەى کاڵاکانى بەرهەم دێت لەو سێ وڵاتە بۆ بەرهەمێنانى ناوخۆیى.

جگەوەى میسر و ئوردن قەیرانى گەورەى داراییان هەیە، ئەوەش ئاسان نییە پاڵپشتى ئەو پڕۆژە گەورە بکەن، بۆیە ناچارن قەرز لە لایەنە دەرەکییەکان بگرن، ئەوانیش ئەوکاتە قەرز دەدەن کە بەرژەوەندیی خۆیانى تێدا بێت، جگە لە هەبوونى بەربەستى تەکنیکى دەکرێت بڵاوبوونەوەى گەندەڵى وە بیرۆکراتى لەو سێ وڵاتە ببێتە بەربەست لەبەردەم تەواوبوونى ئەو پڕۆژە.

لە پاڵ ئەوەش بەربەستى جیۆسیاسى هەیە، هەندێک هێز لەو ناوچەییانە نایانەوێت ئەو پڕۆژەیە سەرکەوتوو بێت، لەوانە ئیسرائیل، چونکە هێڵى بارزگانى عەرەبى کاریگەرى نەرێنى لەسەر پڕۆژەى کەناڵى بن گۆرین یاخود کەناڵى ئیسرائیل دەبێت, کە پڕۆژەیەکى پێشنیارکراوە لە ئاوەکانى ئیسرائیل، ئامانجیش لێى بەستنەوەى عەقەبەیە بە دەریاى سپى ناوەند.

ئێرانیش زۆر لەو پڕۆژەیە جددی نییە، ئەگەر ئەو هێڵە سەرکەوتوو بێت، ئەوکات دەسەڵاتى خۆى بەسەر عێراق لەدەست دەدات، پەیوەندى عێراق لەگەڵ وڵاتانى عەرەبى بەهێز دەبێت، جگە لەوەش تاران چەندین تایبەتمەندى لە عێراق لەدەست دەدات، بۆیە چاوەڕوان دەکرێت هەموو هەوڵەکانى بۆ شکستپێهێنان بەو پڕۆژە چاوەڕوانکراوە بخاتەگەڕ.

بەگوێرەى سندووقى دراوى عەرەبى رێژەى بازرگانى عەرەبى (13.8%) کۆى بازرگانى دەرەوەى وڵاتانى عەرەبییە، بێگومان ئەو رێژەیەش رێژەیەکى ئاساییە، بەراود بە رێژەى تۆمارکراو لە وڵاتانى دیکەى ئەو ناوچەیە، وەڵامى خواستى ئەو سێ وڵاتە نییە.

بەربەستە گومرگییە گەورەكان دیارترین بەربەستن لەبەردەم ئاڵوگۆڕى بازرگانى نێوان وڵاتانى عەرەبى، سەرەڕاى دابەزینى پێناسەى گومرگى هەندێک وڵات، کە نزیک دەبێتە لە ئاستە جیهانییەکانى ئێستا، بەڵام تا ئێستا بەرزە، هەروەک پێویستى بۆ دیدێکى هاوبەش و جیاوازى پێوەرە تەکنیکى و تەندروستییەکان کاریگەریان لەسەر ئەم تێکچوونە هەیە.

سەرەڕاى هەموو ئەو بەربەستانە ئەگەر خواست هەبێت، دەکرێت ئەو پڕۆژەیە سەرکەوێت، ئەگەر سەرکەوت ئەوکات دەبێتە ئامرازێکى کاراى سیاسى بۆ هاوکارى لە گێڕانەوەى گەشەى ئابوورى و درووستکردنى دەرفەتى کار و دانانى سنوورێک بۆ مەترسییە جییۆستراتیژییەکانى رووبەڕووى ئەو سێ وڵاتە دەبێتەوە، بەڵام پرسیار ئەوەیە بۆچى وڵاتانى دیکەى عەرەبى نایەنە پاڵ ئەو پڕۆژەیە تاوەکوو سوودى زیاتر بێت.؟

سەرچاوە: نوون پۆست