Nuce Logo

نوسينى: نور عەلوان

وەرگێڕانى: ئيسماعيل تەها

واقيعى ژيانى حزبى لە مێژووى سياسيى توركيا خوێندنەوەى قوورس ياخود كورتكراوە نييە، روون و راستەخۆيي يەكێكە لە مەرج و پێكهاتەكانى بەردەواميى، بۆ ئەوەى چارەنووست زيندانى ياخود قەدەغەكردن لە كارى سياسى نەبێت، نابێت حزب نە شيوعى بێت، نە ئيسلامي بێت، نە كوردى بێت.

سەرەڕاى ئەوەى پارتە سياسييەكان بە پلەى سەرەكى لە هەر وڵاتێك بێت، بە سيفەتى زەمينەسازيى ياسايى و سياسي بۆ نوێنەرايتى خواستى گەل ديموكراسين، بەڵام ئەزموونى حزبايەتى لە توركيا پەيوەست بووە بە كودەتا سەربازيى و هەڕەشە بەردەوامەكانى دادگا بە داخستن و بێبەشكردنى حزب لە هاوكارييەكان، تا هاتنى پارتى دادوگەشەپێدان لە (2001).

دەستەى دامەزرێنەرى پارتى دادوگەشەپێدان (ئاكپارتى) ئەزموونێكى زۆريان لەگەڵ داخستنى پارتەكان بە پاساوى دواكەوتوويى هەبوو، ئەوان پەيان بە رێگەى سەلامەت بۆ گەيشتن بە خواستەكانيان بردبوو، كە نابێت تەنيا سەيرى ئەوشتانە بكەن كە ژێر پێيان دايە، بەڵكو دەبێت دوورتر لە خۆيان و ئەوانەى پێش خۆيان بڕوانن.

بۆيە كاتێك هاتنە ناو شەقامى توركى بە وێنەى نوێگەرەكان هاتن، ئەوان نە وەك پێشينە ئيسلامييەكانى خۆيان بوون، بە زمانى دەستەبژێری عەلمانى و سەربازيى خاوەن ئايدۆلۆژياى توند قسەيان نەكرد، بەڵكوو بە زمانێك قسەيان دەكرد، هەموو ئاڕاستە و پاشخانە كلتووريى و سياسييە جياوازەكان لەخۆبگرێت، رەچاوى خەونى خۆشگوزەرانى ئابووريى و يەكسانى كۆمەڵايەتييان بكات.

ئاكپارتى لەسەرەتاوە زۆر بە هەستيارييەوە هەنگاوى دەنا

ئاكپارتى دوو گەڕى يەكەمى دەسەڵاتى بە هەوڵدان بۆ قبووڵكردنى سياسى و جەماوەريى بەڕێكرد، خۆشى لە بەريەككەوتن لەگەڵ كەسايەتييەكان و دەستەبژێری عەلمانى دەپاراست، لە دوو گەڕى دواتر دەستیكرد بە بونيادنانەوەى پەيوەندى مەدەنيى و سەربازيى لە لايەك و پەيوەندييى كلتووريى و مێژەوويى نێوان دەوڵەتى عوسمانى و كۆمارى لە لايەكى ترەوە.

ئاكپارتى چۆن گۆڕپانى سياسى بۆ جێگيركردنى بوونى خۆى و بەهێزكردنى هەژموونى سياسى ئامادەكرد؟ چۆن لە گوتارەكانى ناسنامەيەكى بۆ درێژبوونى تەمەنى خۆى تا ئەو قۆناغەى ئێستا داڕشت؟ 

قۆناغى دامەزراندن

ناسنامەى حزب و ميراتى رابردوو

رۆژى (14)ى ئابى (2001) رەجەب تەيب ئەردۆغان لەگەڵ سەركردە دیارەكانى كە لە پارتى فەزيڵەى قەدەغەكراو جيابوونەوە لە هوتێلى بيلنكت لە ئەنقەرە پارتى ژمارە (39)ی لەگەڵ لەلايەن (74) ئەندامى دامەزرێنەر و پەرلەمانتارى سەربەخۆ كە پاڵپشتى ئەو پارتەيان دەكرد راگەياند، لەدواى راگەياندنى ديد و پرەنسيپەكانى ئەو پارتە نوێيە، ئەردۆغان لەبەردەم رۆنامەنووسان و دەيان سياسى بە متمانە و گەڕوتينێكى زۆر بەخۆيەوە گوتى، "لە ئەمڕۆ بەدواوە هيچ شتێك لە توركيا وەك خۆى نامێنێت."

ئاكپارتى لەو ساڵە دەمەزرا، بەڵام رێگەخۆشكردن بۆ بوونى ئەو پارتە لە دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنى پارتى رەفاه لە (1983) و دواتر پارتى فەزيڵە لە (2001) دەستى پێكردبوو، ئەگەر ئەو گۆڕانكارييانە رەچاو بكەين كە ئەو دوو پارتە بەدەستيان هێناوە، پاشانيش هەڵوەستە لەسەر ئەو هەموو ئاڵنگەرييەى رووبەڕوویان دەبۆوە بكەين، درك بەوە دەكەين دەركەوتن و قبووڵكردنى ئاكپارتى لە سياسەتى توركيا بەبێ ئەو دوو ئەزموونەى كە بە تۆمەتى زيانگەياندن بە پرەنسيپەكانى عەلمانيەتى دەوڵەتى توركيا بە قەدەغەكردن و هەڵوشانەوە كۆتاييان هاتووە، بتوانێ ماوەى (20) ساڵ لە حكومڕانى بەردەوام بيت ئەوە كارێكى ئەستەمە.

نەوەى دامەزرێنەرى ئاكپارتى بايەخيان لە بەشدارى سياسى بەهۆى ميراتگرى ئەزموونى پارتى رەفاه و پارتى فەزيڵەى ئيسلامى بوو، گرنگتريش لەوە ئەوان ميراتگرى كۆمەڵێك هەڵەبوون، كە لێوەى فێربوون چۆن خۆيان لە بەريەكەوتنى سياسى لە سايەى هەبوونى عەقڵيەتێك بپارێزن، كە ساسەتى چەوسانەى فرەحزبى و دياريكردنى ئايدۆلۆژياى سەربازييان پەيڕەو دەكرد، لەدواى كودەتاى (28)ى شوبات سوپا بووبە قەيوم و پاسەوان بەسەر وڵات، بەو پێيەى كە لە گەلەوە سەرچاوەى گرتووە، ئەوان تاكە نوێنەرن نەك پارتەكان.  

ئەردۆغان لەسەرتا خۆى لە گوتارى ئايدۆلۆژى دەپاراست

ئەگەر سەيرى قووڵايى ئەو هەستيارييە بكەين بەتايبەت بەرانبەر ئەو كيانانەی ئاین دەكەن بە ناسنامە، یاخود وەك بەشێك لە ناسنامە و پاشان پەیڕەوی دەكەن، دەبينين دامەزرێنەرانى ئاكپارتى خۆيان لەوە پاراستووە ئيسلام بخەنە كرۆكى گوتارەكانيان، بەڵكو بە پێچەوانەوە زمانێكى سياسى نوێ و ناسنامەيەكى گشتگيريان بۆ كۆمەڵگەى توركى داهێنا، چەمى ديموكراسى موحافيزكاريان وەك مەرجەعى ئايدۆلۆژى بەكارهێنا، كە كۆكردنەوەى ئەو ديموكراسيەى خواستى گەل بوو بەشێوەى ياسايى، لەگەڵ ئەو موحافیزكاریەی كە بەشێكە لە بەهاكانى كۆمەڵگەى توركى.

ئاكپارتى هەوڵى دا چەمكى ديموكراسى موحافيزكار قووڵ بكاتەوە.

دووەم رەوانەكردنى ئاماژەكان بۆ ناوخۆى توركيا، كە ئێمە كراوەين بە رووى داهێنانەكان و مۆدێرنە و هەموو ئەو شتانەى ديموكراسى لە وڵاتەكەمان بەهێز دەكەن.

لەو قۆناغەش دۆسيەى وەرگرتنى توركيا لە يەكێتى ئەوروپا هاتە پێشەوە، ئەو پارتەش وەك پێشينە ئيسلامييەكانى نەكرد، هيچ هەڵوێستێكى دژ بە رۆژئاواى نەگرتەبەر، بەڵكو ئامادەيى هاوپەيمانى لەگەڵ نيشاندان، لەو پرسەش وەك مامەڵەكردنى بوو لە چوارچێوەى كاردن لەسەر پەرەپێدانى ئابوورى و مافەكانى مرۆڤ.

بۆ جەختكردنەوە لەسەر راستگۆيى ئەو ناسنامەيە ئاكپارتى دەرگاى بەسەر هەموو لايەنە سياسييە جۆراوجۆرەكان كردەوە، بۆيە هەركات نەرمى لە ئايدۆژياى دامەزرێنەرانى حزب و ئەندامەكانى زياتر دەبوو، سياسييەكان لە باڵى راستڕە و چەپڕەو دەهاتنە پاڵ ئەو حزبە، ئەوەش دەبووە مايەى سەرنجى دەنگدەران، بەهەمان شێوەش لەنێوان هەموو چينەكانى كۆمەڵگە بەدەر لە ئاڕاستەى سياسى و فيكريان بڵاودەبۆووە.

بەو جۆرە ئاكپارتى كەسى سياسى جۆراجۆرى بۆخۆى راكێشا، كە هەندێكيان بە خاوەن ئاڕاستەى ديموكراسى ليبڕالى ناسرابوون، وەك ئۆرتۆغڵ گۆناى، كە لە ساڵانى (1992-1994) ئەميندارى گشتى پارتى گەلى كۆماريى بوو، پاشان ئەو پارتە عەلمانيەى جێهێشت لە حكومەتى پارتى دادوگەشەپێدان بوو بە وەزيرى رۆشنبيرى و گەشتوگوزار، هەندێكيان لەژێر باڵى راستەڕەوە نەتەوەييەكان كاريان دەكرد، وەك سلێمان سۆيلۆ، كە ئێستا وەزيرى ناوەخۆى توركيايە.

بەو جۆرە لێهاتوويى سياسى ئاكپارتى دەستى بە بەكارهێنانى كەسايەتى جۆراجۆر لە هەموو ناوچەكانى توركيا لە چينەكانى كۆمەڵگەى و پاشخانى رۆشنبيرى جياواز كرد، ئەوەش بووە هاوكارى جووڵە و ناسينى باشترين گێڕانەوە كە دەكرێت لە رێگەيەوە خەڵكێكى زۆر بە گوێرەى بۆچوون و چاوەڕوانيان ئاشنا بكرێن.بۆ نموونە عەبدوڵا گول، كە يەكێك بوو لە دياترين دامەزرێنەرانى ئاكپارتى، گوتارى روو لە چينى بۆرجۆواز و بزنسمانەكان بوو، ئەوەش بەهۆى پاشخانى ئەكاديمى ئابووييەوە، كە لە ئيستەنبۆڵەوە دەستى پێكردبوو، لە بەريتانيا دكتۆراى وەرگرتبوو.

ئەحمەد داود ئۆغلۆ، وەزيرى دەرەوەى پێشووى توركيا، ئەركى مامەڵەكردن بوو لەگەڵ رۆشنبيران و ئەكاديمييەكان، ئەوەش بەهۆى دەستەكەوتەكانى بوو لە بوارى ئەكاديمى، كە چەند زمانێك دەزانێت و چەندين كتێبى نووسيووە، هەروەك وانەى لە ژمارەيەك زانكۆى ناوەخۆ و جيهانى گووتۆتەوە. 

سەرەڕاى هەموو ئەو سياسەتانەى ئاكپارتى بۆ دەربازبوون لە شوومى كۆمەڵگە و لە ريشەهەڵكێشانى سياسى، بەڵام ريشەی ئيسلامييبوونى هەندێك لە سەركردەكان و حيجابى خێزانى بەشێك لە دامەزرێنەرانى حزب رێگربوو لە چاوپۆشى و گومان لێنەكردن رانەكێشانى پەنجەى تۆمەت بۆ دووبارە بە ئيسلامكردنەوەى توركيا و مەترسى بۆ سەر هەژموونى عەلمانيەت.

عەبدوڵا گول و ئەحمەد داود ئۆغلۆ رۆڵى سەرەكيان لە ناساندنى ئاكپارتى هەبوو

ئەوەبوو سەبیح قەنادئۆغلۆ، داواكاری گشتی بۆ دادگای پێداچوونەوە داوایەكی پێشكەشی دادگای دەستووری كرد بۆ ئەوەی رێگری بكات رەجەب تەیب ئەردۆغان پۆستی سەرۆكی حزب وەربگرێت، هەروەها شەش لە ئافرەتە حیجابەكان كە لە دامەزرێنەری حزب بوون رێگەیان لێ بگیرێت، بۆ ئەوەش یاداشتێكی بەرزكردبۆوە، كە لە بەشێكی یاداشتەكەی هاتبوو، زۆر بەداخەوە ئەو كەسەی ناوی بۆ سەرۆكی حزب پێشنياركراوە ئەندامانی پەرلەمان دیارییان كردووە، لەگەڵ ئەوەش خاوەنی هیچ لێهاتوویەك نییە بۆ هەڵبژاردنيشی وەك ئەندام پەرلەمانتار، هەروەك ناشكرێت ناوی وەك ئەندامی هیچ پارتێكی سیاسی تۆمار بكرێت.

لە بەشێكی تری یاداشتەكەی نووسیوویەتی، دەستووری توركی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كۆماری توركیا وڵاتێكی دیموكراسی عەلمانییە، پشت بەسەروەری یاسا دەبەستێت، هیچ پارتێكی سیاسی ناكرێت دژ بە پرەنسیپەكانی وڵاتی ماف و كۆماری عەلمانیەت و بەرنامە و چالاكییەكانی بێت، بەڵكوو پێویستە پارتە سیاسییەكان بەگوێرەی رێساكانی ئەم دەستوورە هەنگاو بنێن.

لە بەشێكی تری نووسیوونەی لیستك تۆمەتی ريز كردبوو، كە تێیدا هاتبوو دەستوور رێگە بە كەسێك نادات بەهۆی هەندێك تاوان كە لەسەر بنەمای مەزهەبی و تائیفی تۆمەتبار بێت و ناكۆكی و رق و قینەى لەنێوان پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی گەل دروستكردبێت، ئەو كەسە نابێتە سەرۆك یاخود ئەندامی دامەزرێنەری حزب، ئەوەش وەك ئاماژەیەك بوو بۆ خوێندنەوەی پارچە شیعرێك لە (1997) لە لایەن ئەردۆغان، پاشان بە دژە عەلمانی و جوداخوازی لە نێوان ئاینەكان تۆمەتباركرا.

هەروەها داواكاری گشتی وتارێكی ئەردۆغانی هێنابۆوە كە لە (1994) كە لە كاتی كردنەوەی شارەوانییەكی سەر بە پارتی رەفاهی ئیسلامی لە ئیستەنبۆڵ داويەتى، كە تێیدا ئاماژە بەوە دەكات، دەڵێن عەلمانیەت لە دەستمان دەچێت، بەڵێ ئەگەر گەل خواستی هەبێت بەڵێ لە دەست دەچێت، كەس ناتوانێت رێگری لەوە بكات، گەلێك لە (99%)ی مسوڵمان بێت، دەبێت وابێت، ناكرێت مسوڵمان و بیت و عەلمانی بیت، یا مسوڵمانی یا عەلمانی، ئەستەمە ئەو دووە پێكەوە كۆبكرێنەوە، ئەوانە لە كێوی جوودی و لە باكووری عێراق بەدوای تیرۆر دەگەڕێن، بەڵام ئەوانەى بەدوايان دەگەڕێن لە ئەنجوومەن و لە ئەندامانی حكومەت هەن، سەرەتاكانی ئەوەش پشتیوان بەخودا دەركەوتووە، جیهانی ئیسلامیی چاوەڕوانی هەڵسانەوەی ئێمەیە.

داواكاری گشتی ئەو قسانەی بە سووكایەتی و بچووك سەیركردنی كۆماری توركیا و پەرلەمان پێگەی مەعنەوی حكومەت و هێزە ئەمنیی و سەربازیی و دامەزراوەكانی دەوڵەت شرۆڤە كردبوو.

قەنادئۆغلۆ رەخنەی لە هەبوونی ئافرەتی حیجاب لە ریزی سەركردایەتی ئاكپارتى هەبوو، لە بەشێكی قسەكانی دەڵێت، هۆی داخستنی دوو پارتی سیاسی حیجاب بوو، بەكارهێنانی لەلایەن ئاكپارتی بێگومان بەڵگەیە لەسەر نییەتێكی شاراوە لای ئەوان بۆ گۆڕینی سیستەمی كۆماری عەلمانی، هەروەك ئاماژەی بەوەش كردبوو یاسا رێگە نادات ئافرەتانی حیجاب بچێتە پەرلەمانی توركیا.

لەم چوارچێوەیە دادگای ئاسایشی وڵات پێی وابوو هیچ پاساوێك بە بەرزكردنەوەی ئەو داوایە نییە، دادگاى لێكۆڵینەوەى لە ئاسایشی پێشووی وڵات كرد بۆ ساڵی (1998) دەگەڕچتەوەت، ئەوەبوو دادگا هەموو تۆمەتەكانى دژ بە ئەردۆغانى رەتكردەوە.

لەسەر ئاستى حزبيش ئاكپارتی بە لێدوانی جیاجیا وەڵامی هەموو تۆمەتەكانی داوەیە، عەبدوڵا گول، كە ئەو كاتە جێگری سەرۆكی ئاكپارتی بوو رایگەیاند، ئەوان هیچ نەگۆڕاون، بە تێپەڕینی كات هەموو ئەزموونە جیاوازەكانیان دیووە، زۆرشت فێربوونە، دیدگایان هەندێك گۆڕاوە، ئەو شێوەی تێیدا دەژین تەنیا دڵسۆزییە، پێویست ناكات خەڵك لەسەر ئەوە دادگایی بكەین كە لە رابردوو چیان گوتووە، بەڵكو دەبێت لەسەر قسەی ئەمڕۆ دادگایی بكرێن.

لە لایەكی ترەوە رەمزیە ئۆزتۆبرا، ئەندامی دێرینی ئاكپارتی و ئەندامی پێشووی پارتی چەپ رایگەیاند، ئەوانەی ئەمڕۆ رەخنە لە ئەردۆغان دەگرن، بەیانی ستایشی دەكەن، ئێمە لە سەركردایەتی (16) ئافرەتمان هەیە، تەنیا شەش ئافرەت حیجابن، بەڵام بەداخەوە كاردانەوەی لەسەر رایگشتی تەنیا لەسەر حیجابەكانیانە، ئەوانە هاوڕێی ئێمەن، خاوەن لێهاتوویی زۆر بەرزن، خۆزگە خەڵك لەبری حیجابەكانيان بایەخی بە ئادەبوون و لێهاتوويى دەدا.

نەنانەت دوای سەركەوتنی هەڵبژاردنی (2002)ش كە بە ڕێژەی لە (34%) دەنگیان هێنا، توانییان بە تەنیا حكومەتی (58) بە سەرۆكایەتی عەبدوڵا گول پێك بهێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناڕوونییەك لە ناسنامەی حزب هەبوو، ئەوەش وایكرد لە وتاری كردنەوەی كۆنگرەی نێودەوڵەتی بۆ موحافيزكارى و دیموكراسی لە (2004) ئەردۆغان باس لەوە بكات، كە 

كە سیاسەتكردن بە ناوی ئاین، واتا زیانگەیاندن بە ئاین، نابێت چینێكى گەورەی كۆمەڵگە بەكەم سەیر بكرێت ئەو چینە مۆدێرنەی دەوێت نەك دووكەوتنەوە، بە جیهانیهبوونێكی دەوێت ناوچەیی قبووڵ بكات، عەقڵایەتێكی دەوێت واتا رەت نەكاتەوە، گۆڕانیی دەوێت، نەك ریشەیی.

لەسەرەتا ئيسلامييەكانى توركيا خۆيان لە بەكارهێنانى چەمكە دينييەكان دەپاراست

بەو جۆرە بژاردەی ئەو كاتەی حزب پابەندبوون بە سیاسەتی ئارامگری، چەند چەمك و سیاسەتێكی گونجاویان لەگەڵ رێسا یاسایی و سیاسی و دەروونییەكانیان بۆ وڵات و كۆمەڵگە هەڵبژارد، ئەوەش پاڵنەربوو بۆ رێگری كە بۆ ماوەيەكى كاتى گوێگرتنيان لە چینە دیندارەكەی پشتگوێخست، كە خۆی لە هەڵوەشاندنەوەی رێگری لە پۆشینی حیجاب لە دامەزراوە حكومییەكان و چاكسازی لە پەروەردەی ئاینیی و پرسەكانی تری ئازادیی ئاینی كە پەیوەست بوو بە كەمینەكانی وەك عەلەویی و سۆفى.

قۆناغی فەرمانڕەوايى و بونیادنانەوە

بەگوێرەی ئۆتۆ كیرشهایمەر، پسپۆڕی سیاسی ئاكپارتی لەچوارچێوەی ئەو پارتانەیە، كە پرەنسیپی (لەخۆگرتنی هەمووان) پەیڕەو دەكات، یاخود بە زمانی ئینگلیزی پێى دەڵێن، ((Catch-all ئەو پارتانە لەكاتی هەڵبژاردنەكان درووست دەبن هەوڵدەدەن زۆرترین ژمارەی دەنگدەران لە هەموو چینەكانی كۆمەڵگە بە هەموو ئاڕاستە سیاییەكان بۆ خۆیان راكێشن (نەك ژمارەی ئەندامان)، لە كاركردن كار لەسەر بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژیا یاخود ئاڕاستەیەكی دیاریكراوی فیكری لەسەر كۆمەڵگە ناكات، بەڵكوو ئامانجی بەدەستهێنانی پاڵپشتی جەماوەرییە، بە پشتبەستن بە سەركردایەتیەكی بەهێزی سیاسی و ئەنجامی ئەرێنی ئابووری.

بە پشتبەستن بەو دیاریكردنە، تێبینی ئەوە دەكەین ستراتیژیەتی حزب كە لەنێوان ناسنامەی گشتگیری حزب و تمووحە ئابوورییە بەڵێندراوەكان و سەركردایەتی كاریزمیی كۆبۆوە، ئەوە وايكرد ئاكپارتی جەماوەرێكی زۆر لە هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە لە (لیبرالی و ئیسلامیی و موحافیزكار و نەتەوەیی و كورد و عەلەویی) لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە، ئەو كەسانەی دەنگیان بە ئاكپارتی دەدا بەهۆی ئایدۆلۆژیا یاخود هێڵێكی دیاریكراوی نەتەوەیی نەبوو، بەڵكو تەنیا بەهۆی بەرژەوەندییەكی ئابووری بوو.

بەهەمان شێوە تێبینی ئەوە دەكەین لە ساڵانی سەرەتا ئاكپارتی بایەخی بە پرسە سیاسییە ئاڵۆزەكانی وەك دانوستاندنەكانی قوبرس و پرسی كورد بوو، بۆ ئەوەی ژینگەیەكی سیاسی جێگیر بەڕەخسێنێت، تاوەكوو بتوانێت ئەندامییەتی لە یەكێتی ئەوروپا و بەهێزبوونی ئابووری بەدەست بهێنێت.

پارتی دادوگەشەپێدان پێی وابوو ئەندابوون لە یەكێتی ئەوروپا نەك تەنیا لە قەفەزی ئیسلامییەكان ئازادی دەكات، بەڵكوو هەنگاو هەنگاو لە كەمالی سەپێندراویش بەبێ ئاڵۆزی و دوژمنكاری رزگاری دەكات، ئەوەش لە كاتێدا بوو دەستەبژێرى عەلمانی پێی وابوو ئەندامبوون لە یەكێتی ئەوروپا خزمەتی پرۆژەی رۆژئاوایی ئەتاتوركی دەكات، لە لایەكی تریش كورد ئەندامبوونی لە یەكێتی ئەوروپا بە دەرفەتێك بۆ بەدەستهێنانی مافە سیاسی و كلتوورییەكان دەزانی، سەبارەت بە كەمە ئاینییەكانیش ئەوە پێیان وابوو ئەندابوون لە یەكێتی ئەوروپا دەرچەیەكە بۆ ئازادییە ئاینییەكان.

كاتێك دانوستاندنەكانی ئەندامبوون بە فەرمی لە (2004) دەستی پێكرد، هەڵوێستی ئاكپارتی لەناوەخۆ بەهێزكرد، لەگەڵ ئەوەشدا ئاكپارتی سڵی لە رەخنەكان لە باڵادەستی رۆژئاوا بەسەر سیستەمیی نێودەوڵەتی و سێبەری بەسەر وڵاتانی ئیسلامیی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەكردەوە، ئەوەش هەمان گێڕانەوەكەی نەجمەدین ئەربەكان بوو، كاتێك هەوڵی دەدا سیستەمێكی نێودەوڵەتی جێگرەوە دروست بكات، لە جیهانی ئیسلامیی توركیا سەركردایەتی بكات.

بەهۆی ئەو سیاسەتە و هاوسەنگی لەگەڵی ئاكپارتی پەیوەندییەكی تایبەتی لەگەڵ ئەوانە دروستكرد كە لە دەوڵەت و سیاسەت لە رێگەی سیاسەتی موحافيزكار  هاوكاری كۆمەڵایەتی جێبەجێكرد، كە نزمترین چینی كۆمەڵگە لە خوار هێڵی برسێتی بوو دەیگرتەوە.

ئەندامبوونى توركيا لە يەكێتى ئەوروپا خواستى كورد و ئيسلاميى و عەلمانى بوو

ئەو سیاسەتە تەنیا لە رێگریكردن لە برسێتی كورت نەكرابۆوە، بەڵكو سەری كێشا بۆ گۆڕینی دۆخی ئەو چینانە، گوازرايەوە بۆ خوێندن و بەرەهێنان و بازرگانیش، ئەوەیە شرۆڤەی ئەوە دەكات بۆچی ئاكپارتی دەنگی لەناوچەكانی دەورەبەر و هەژارترین شوێنەكان دەهێنا، هەروەك شرۆڤەی ئەوەش دەكات بۆچی بۆرجۆوازی ئەنادۆڵ بەشێوەیكەی بەرچاو لەسەردەمی ئەردۆغان بەرەو پێش چوو، بە دیاریكراویش لە گەڕی یەكەم دووەمی دوو هەڵبژاردن لە (2002 و 2007).

بێگومان توانای ئاكپارتى لەسەر بەردەوامبوون لەگەڵ چینە فراوانەكانی كۆمەڵگەی توركی بە تەواوی لەگەڵ سرووشتی پارت و حكومەتەكانی پێشوو جیاواز بوو، كە پاڵپشتی چینێكی كەمی لەو شوێنانە بەدەست دەهێنا، كە لەناوچەكانی تر بە نەبوو حیساب دەكرا.

بۆ نموونە ئەنجامی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكان لە (30) ئاداری (2014) بەڕیوەچوو پارتی دادوگەشەپێدان ئامادەگییەكی بەهێزی لە هەموو توركیا هەبوو، لە كۆی (81) پارێزگا ئاكپارتی زیاتر لە (50%)ی دەنگەكانی لە (29) شاری گەورە برد، بەربەستی (4%) لە زیاتر لە (50%) ناوچەی تر تێپەڕاند.

بەو شێوەیە ناونیشانی ئاكپاتی بوو بە گەشەی ئابووری و گۆڕینی دیموكراسی، هەرچەندە بەرژوەندی سیاسی و خواستی كۆمەڵگەی توركی بە یەك گەیشتبوون، بەڵام عەلمانیەت هەڕەشەی لە ژیانی ئەو حزبە دەكرد، لە (2007) دەیان عەلمانی لە ئەنقەرە خۆپیشاندانیان كرد، وەك هەوڵێك بۆ رێگری لە كاندیدكردنی ئەردۆغان، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئەردۆغان لەبری خۆی گول كاندید بكات، بۆ ئەوەی بخۆی كاندید بكات بۆپڕكردنەوەی بۆشایە ئیسلامییەش.

سەرلەنوێ بەریەككەوتن لەگەڵ دەستەی هێزە چەكدارەكان رووی دا، كە لەسەر ئینتەرنێت راگەیێندراوێكیان بڵاوكردەوە، هۆشداریان دایە ئەردۆغان لەكاندیدكردنی گول، پاشان ناونرا كودەتای ئەلیكترۆنی، هەر لەو كاتەدا ئەردۆغان بەبێ دوودڵی داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی كرد، ئەوەبوو  (22) مانگی تەمووزی (2007) بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكرد، لەم هەڵبژاردنە ئاكپارتی رێژەی لە (47.6%)ی دەنگەكانی بەدەیستهێنا، لە كۆی (550) كورسی (340) كورسی پەرلەمانی بەدەست هێنا.

دواى چەندين ساڵ حكوڕانى ئاكپارتى سنوورى بۆ دەسەڵاتى سوپا دانا

لەدوای ئەو سەركەوتنەی لە هەڵبژاردنەكان، ئاكپارتی خۆی بۆ قۆناغێكی نوێی گۆڕانكاری راستەقینە ئامادە كرد، لە مانگی شوباتی (2008) پەرلەمان دەنگی لەسەر هەموواری دەستوورى توركیا دا، لەو هەمووارە قەدەغەكردنی پۆشينى حیجابى لەناو زانكۆ هەڵوەشاندەوە.

بەڵام لە مانگی دوواتر جارێكی تر ئاكپارتی لەگەڵ داوای قەدەغەكردنێكی لە دادگای دەستووری بە تۆمەتی هەڕەشە لە عەلمانیەت بەریەككەوتنەوە، ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ هۆشداری بۆ چوون بەرەو راپرسی جەماوەری بۆ هەمان مەبەست، كە بە هۆی هەڕەشەی سوپا بۆ پەنابردنە بەر كوودەتا بەریەككەوتنەوە، چونكە ئەو هەنگاوی بە هەنگاوی راپرسی لەسەر عەلمانیەت دادەندرا، ئەوەش كارێكە لە وڵاتێكی عەلمانی رێگەپێدراو نییە.

ئەو قەیرانە بە رەتكردنەوەی داواكە لە لایەن دادگای دەستووری كۆتایی هات، لەگەڵ ئەوەشدا دادگا بڕیاری دا نیوەی ئەو دەرماڵەیە ببڕێت كە حكومەت بەو پارتەى دەدا، ئەوەش لە كاتێدابوو زیاتر لە (20) پارتی سیاسی بە تۆمەتی چالاكی ئیسلامیی و كوردی پێشتر قەدەغەكرابوون.

بە دیاریكراوی لەو قۆناغە ئاكپارتی هەوڵەكانی بۆ كۆتاییهێنان بە پڕۆسەی كاريگەربوون و بەرۆژئاواييكردن چڕكردەوە، كە پەیوەندی توركیا و كۆمەڵگەی توركی بە دابونەریت و ئاین پچڕاندبوو، هەروەك هەوڵی لاوازكردنی بیرۆكراتی دەدا كە دامەزراوەی سەربازی نوێنەرایەتی دەكرد، كە لە (1950)وە تا (2000) پڕكرابوو لە كادیران كە ئەو ژێرخانەیان بەهێزكردبوو، ئەوانە خەریكی داپڵۆسین و چەوساندنەوە بوون، ئەوەش بووە هۆى ئەوەى ئاكپارتی بۆ دەربازبوون لە دەستيان بە هەموواری دەستووری و یاسایی بەرەنگاریان بێتەوە.

یوسف ئۆزكیر، لێكۆڵەری توركیا ئەو قۆناغە مەدەنی و سەربازيەی سەردەمی ئاكپارتی بە قۆناغێكی نەرێنی وەسف دەكات، كە لە سێی تشرینی دووەمی (2002) دەستی پێكرد" تا نیسانی (2007) درێژەی كێشا، لەو ماوەیە چەندین چاكسازی دەستووری كرا، كە گرنگترینیان ئەوە بوو كۆبوونەوەی مانگانەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی لە مانگی جارێك كرا بە دوومانگ جارێك، دەسەڵاتی ئەمیندارییەتی گشتی بۆ بەدەواداچوون و چاودێری درا بە جێگری سەرۆك وەزیران، ژمارەی فەرمانبەرانی پابەند راستەوخۆ لەسەر ئەمینداریەتی گشتی لادرا، پەیوەندی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی و سەرۆكایەتی گستی سوپا پچڕێندرا.

جگە لەوانەش هەڵبژاردنی ئەندامێك لە ئەنجوومەنی خوێندنی باڵا لە لایەن دەستەی گشتی سوپا كۆتایی پێهێندرا، هەروەها حكومی كاندیكردنی ئەمینداریەتی گشتی بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ كاندیدانی ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای رادیۆ و تەلەفیزیۆن هەڵوەشێندرایەوە، هەروەك دادگاییكردنی هاووڵاتیان لە دادگا سەربازییەكانیش قەدەغەكرا، هەروەها ئەو پڕۆتۆكۆڵەی رێگەی دەستوەردانی سەربازی بە مۆڵەتی پارێزگار لە بۆنە كۆمەڵایەتییەكان دەدا هەڵوەشێندرایەوە.

لە (2010) ئەو هەوڵانە گەیشتنە لووتكە كاتێك ئاكپارتی راپرسی بۆ (26)مین هەمووارى دەستوور كردەوە، كە رێژەی سەركەوتن لە سایەی بەشداربوونی لە (78%) گەیشتە لە (58%)ی دەنگدەران، ئەو رێژەیە رێژەی هەموو راپرسی و هەڵبژاردنەكانی پێشووی ئەو وڵاتەی تێپەڕاند، ئەو هەوڵانە لەو كاتەدا ئاماژەبوون بۆ بێ هیوابوونی جەماوەری لە دەستوەردانە نادیموكراسیەكان كە كاریگەری نەرێنی لەسەر سەقامگیری و خۆشگوزەرانی ئابووری هەبوو.

بێگومان ئەوە ئاماژەبوو بۆ متمانەی ناوەخۆیی بە سیاسەتەكانی ئەردۆغان و رەزامەندی جەماوەر لە سەر كاری حكومەت، لە (2008) حكومەتی ئاكپارتی گەشەیەكی بەرچاوی ئابووری بەدەستهێنا رێژەكەی گەیشتە لە (7.5%)ی ساڵانە، ئەوەش داهاتی تاك و راكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی بەشێوەیەكی بێ پێشینە زیادكرد، هەروەك فاكتەرێكیش بوو رێگەی دا حزب خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەت لە بواری تەندروستی و نیشتەجێكردن و ژێرخان زیاد بكات.

لەدواى (2013) ئاكپارتى لە پرسە سەرەكييەكان پاشەكشەى كرد

بە دیاریكراوی لە ساڵی (2007 بۆ 2011) جەماوەری ئاكپارتی لە مێژووی پارتەكانی توركیا ژمارەی پێوانەیی تێپەڕاند، رێژەی دەنگەكانی گەیشتە لە (46.7% و49.8%) ئەو قۆناغە دەرفەت بۆ ئاكپارتی رەخسا دەسەڵاتی سیاسی بەهێز بكات و هەژموونی سیاسی هاوپەیمانی سەربازی عەلمانییەكان لە دادگا و سیاسەت و راگەیاندن لاواز بكات.

لە بەرانبەردا رۆڵی دەستەبژێرى موحافیزكار و لیبراڵی پاڵپشتی ئیسلامییەكان زیادی كرد، لەو قۆناغە حزب فشارە سیاسیەكانی كە ئازادی ئەو چینە دیاریكراوەی كۆمەڵگە و بە رۆژئاواییكردنی رۆشنبیری و دوورخستنەوەی لە پێناسەی ناسنامەی گەلی توركی لادا.

ئۆزكیر پێی وایە، چاكسازییە دەستوورییەكان لەو قۆناغە بە دیاریكراویش لە نێوان (27)ی نیسانی (2007) تاوەكوو (17)ی كانوونی دووەمی (2013) مۆركی ململانێی وەرگرتبوو، ماددەی (125) لە دەستووری توركیا لادرا، كە تێیدا هاتبوو، بڕیارەكانی ئەنجوومەنی سەربازی لە دەروەی دەسەڵاتی چاودێری دادگایە."هەروەها بڕیاردرا دادگاییكردنی سەربازان لە دادگای تاوانی مەدەنی بێت، هەروەها ئامادەبوونی مەدەنیی لەبەردەم دادگای سەربازی لەدەروەی كاتی چەنگ قەدەغەكرا.

هەروەك دروستكردنی دەزگای دادوەری سەربازی و بەگەڕخستنی بەگوێرەی خواستە خزمەتگوزارییە سەربازەییەكان و ماددەی (15)ی كاتی كە ببووە رێگر لەبەردەم دادگاییكردنی جێبەجێكارانی كودەتای (12)ی ئەیلوول.

لە لایەكی تریشەوە هەندێك ناوی گەڕی یەكەمی دەسەڵاتداری ئاكپارتیان ناوە (رێگەی پاكردنەوە) كە لەو قۆناغە تواندرا كەناڵێكی تیڤی و بڕیاری هەڵبژاردنی زمانی خۆجێی و حیجاب لە دامەزراوەكانی فێركردن بپۆشرێت، سەپاندنی كەمالی یاخود سەربازی بە هەڕەشە لەسەر رێڕەوی حزبی سیاسی حیساب نەكرا، ئاین زۆر بە روونتر لە ژیانی گشتی دەركەوت، كۆمەڵگەی مەدەنی چالاكتر بوو، رووبەری یاسای نوێ بۆ ناسنامە و كلتوور و ئاین لە كۆمەڵگەی توركی كرایەوە.

ئەو قۆناغە هیوای كرانەوەی حكومەتی ئاكپارتی بەرووی چارەسەری پرسی كورد بە زیاتر دیموكراسی و خۆشگوزەارنی و مافەمانی مرۆڤ و  ئازادی رادەبڕین كردەوە، بەڵام بەهۆی دەستپێكردنەوەی هێرشەكانی پارتی كرێكاران و مەترسییەكانی ئاكپارتی لە لەدەستدانی لایەنگرە كلاسیكییە نەتەوەییەكان ئەو هیوایە داڕوخا.

لە قۆناغی سەروەرییەوە بۆ تاكە كەسى

لەگەڵ دەستپێكردنى بەهارى عەرەبى و زيادبوونى پێشێلييەكانى ئيسرائيل دژ بە فەڵەستينييەكان، ئاكپارتى بڕيارى دا بگەڕێتەوە نا ناسنامە ئيسلاميەكەى پێشينەكانى بۆ ئەوەى لە گوتارى نوێى شارستانى كە رابردووى عوسمانى و كۆمارى توركياى نوێ ببێتە كرۆكى گوتارە سياسیەكەى، كە كورتكراوەكەى بەو جۆرە بوو، (دڵى دەوڵەتى سەلجووقى، ويژدانى دەوڵەتى عوسمانى، عەقڵى كۆمارى توركيا) بوو، جگە لەوەش چەمكە مێژوويەكانى وەك، بريايەتى، هاوبەشى شارستانى، ئومەتى گەورە، كە ئاماژەى بۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و جيهانى ئيسلامى  لەو قۆناغە بەكار دەهێنا، 

جگە لەوەش ئاكپارتى برەوى بە فكرەيەك دەدا كە واتاكەى ئەوە بوو عەلمانيەت ئامرازێكە بۆ دەستەبەركردنى ئازادى ئاين و ويژدان، كە لەژێر دەسەڵاتى دەوڵەتيان دانانێت، بۆ ئەوەى لە رێگەى قۆرغكارييەوە بەكاريان بهێنێت، بەو واتايەى عەلمانيەت پارێزگارى لە ماف و ئازادييە ئاينييەكان دەكات، ئاين و سينبولە ئاينييەكان پەراوێز ناخات،  بەڵكوو بەوە ئەو بۆشايە رۆحانييە پڕدەكاتەوە، كە كەماليەت بەهۆى چاكسازيى و گۆڕانكارييە ئاينييەكان لە ئاستە جياوازەكان درووستی كردبوون، بەڵام ناڕەزاييەكانى پاركى گيزى هێڵى بەربەستە قووڵەكانى نێوان عەلمانييەكان و موحافيزكارەكانى ئاشكرا كرد.

هەروەها لە دەيەى دووەم حكومەتى ئاكپارتى تووشى چەندين ئاڵنگەرى بوو كە ئاڵۆزييەكانى لەوانەى پێشخۆى كەمتر نەبوو، ديارترينيان هەوڵى گولەنييەكان و لە (2013) بۆ دەستبەسەرداگرتنى دەسەڵات، پاشان هەوڵى كودەتا لە (2016) ئەوەش بووە پاڵنەر بۆ ئەوەى ئاكپارتى هەمووارى سێيەمى دەستوور بكات، كە تێيدا دەسەڵاتى خۆى بەهێز دەبێت، ئەركى سوپا لە چوارچێوەى بەرگرى كلاسيكى دەمێنێتەوە.

ديارترين دەستكارى بريتى بوو لە: گۆڕينى ئەركى سوپا لە "پاراستن و پارێزگارى كۆمارى توركيا بۆ  بەرگرى لە نيشتيمان دژ بە هەڕەشە و مەترسييەكانى كە لە دەرەوە رووبەڕووى دەبێتەوە" هەروەها گوڕينى بڕگەى ئەو كەسانەى لە ريزى هێزە چەكدارەكانن نابێت ئەندامى هيچ پارتێكى سياسى بن، ئەندامانى هێزە چەكدارەكانى توركيا نابێت بەشدارى هيچ چالاكييەكى سياسى بكەن.

هەروەها بڕياردرا سەركردايەتى هێزە ئاسمانى و وشكانى و دەرياييەكان سەر بەوەزارەتى بەرگرى بن، قوتابخانە سەربازييەكان دابخرێت، وەزيرى بەرگرى رەزامەندى لەسەر دياريكردنى ئەو هێزە چەكدارانەى توركيا دەردەبڕێت، وەزارەتى بەرگرى نيشتيمانى چاودێرى دامەزراندنيان دەكات.

هەروەها ئەو دامەزراوانەى كاريان لەسەر پارێزگارى لە ئاسايشى ناوەخۆ دەكرد، بە وەزارەتى ناوەخۆ بەسترانەوە، هێزە سەربازبيەكانيش بە وەزارەتى بەرگرى بەسترانەوە، هەروەها بنكە سەربازييەكان گوازرانەوە دەرەوەى شار، جياوازى نێوان ئەو ئافرەتانەى حيجابيان دەكرد هەڵوەشێندرايەوە، بە جۆرێك لەناو هێزە چەكدارەكان رێگە درا ئافرەتان جلێك بپۆشۆن لەگەڵ بيروباوەڕى ئاينييان كۆك بێت.

جگە لەوەش زنجيرەيەك ئاڵەنگارى پێشوو هەبوو، لەوانە هێرشە بەردەوامەكانى داعش، ئەوەش بووە هۆى نەمانى متمانە لەنێوان ئەردۆغان و وڵاتانى رۆژئاوا، هەروەها دواتر كۆمەڵێك دۆسيەى گەندەڵى راگەيێندرا، ديارترين پڕۆسەى (17)ى ئەيلوول بوو، پاشان جيابوونەوەى چەندين كەسايەتى كاريگەر لە ئاكپارتى سەرهەڵدانى كێشەى ئابوورى و پرسى پەنابەران.

لە (2019) ئاكپارتى تووشى شكستێكى گەورەى هەڵبژاردن بوو

لەگەڵ ئەو هەموو ئاڵەنگەرييە ئاكپارتى لە دوو گەڕى هەڵبژاردن و راپرسى جەماوەرى ساڵانى (2014 و 2018) بە سندووقى دەنگدان و دەنگى گەل رووبەڕوويان بۆوە، بەڵام لە (2019) ئاكپارتى نەبۆوە خاوەنى ئەو پارێزبەندييەى هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنى شارەوانييەكان ئەنقەرە و ئيستەنبۆڵى وەك دوو گرنگترين شارى توركيا لەدەست دا، ئەنقەرە پايتەختى سياسييە، ئيستەنبۆڵ بە پايتەختى ئابوورى و توركياى بچووكراوە ناسراوە، ئەوە جگە لە لەدەستدانى شارەكانى ئەدەنە و مێرسن و ئەنتاڵاياش شارى گەورەن لە دەستى دان.

ئەو ئەنجامە وەك كاردانەوەيەكى جەماوەرى بوو بەرانبەر ئەو كێشە ئابووريانەى رووبەڕووى توركيا بوونەوە، كە بەهۆى دابەزينى بەهاى ليرەى توركى و بەرزبوونەوەى رێژەى هەڵاوسان و گرانى نرخى كاڵاكان بوو، ئەوە جگە لە جيابوونەوەى هەندێك كاديرى لە چينى يەكەمى دامەزرێنەران بە ئاشكرا رەخنەيان لە ئاكپارتى و سەركردەكەى دەگرت، ئەوەش دەركەوت كە ئاكپارتى بەرانبەر ئۆپۆزسيۆنێكى يەكگرتوو دابەش بووە، بەپێچەوانەى دوو خولى گەڕى يەكەم كە زۆر يەكگرتوو و بەهێز بوون.

سەرەڕاى ئەوەش پێش بۆشايى نێوان حكومەتى توركيا و پێشبينييەكانى چينى گەنج كە هاوچەرخى قۆناغى زێرينى ئاكپارتى نەبوون، بە دياريكراويش (10) ساڵى يەكەمى فەرمانڕەوى ئەو كاتە بوو ئابوورى توركيا چوار ئەوەندە زيادى كردبوو، لە (2013) گەيشتە نزيكەى (960) مليار دۆلار، بەڵام دواتر ئاكپارتى ئامانجە ئابوورييەكانى ون كرد، دراوى ناوخۆيى دابەزى، قەرزى دەرەكى كەڵەكە بوو، يەدەگى دەركى گەيشتە ئاستى دڵەڕاوكێ.

لە هەمانكاتدا ئاكپارتى لە پرەنسيپەكانى ديموكراسيش پاشەكشەى كرد، لەدواى هەوڵى كودەتا شكستخواردووەكە و گۆڕينى سيستەمى پەرلەمانى بۆ سەرۆكايەتى و هاوپەيمانى ئاكپارتى لەگەڵ پارتى نەتەوەيى  بەرەو گوتارى ڕاستڕەو و نەتەوەيى گەڕانەوە، بۆ ئەوەش ئاكپارتى رێكارى ياسايى گرتەبەر، رێگرى لە هەر دەستوەردانێكى ناديموكراسى دەكرد، بەڵام لە چەندين لاوە مۆركى خۆسەپێنى وەرگرتبوو، ديارترينيان سەپاندنى بارى لەناكاو بوو كە كاريگەريى لەسەر ئازادييە گشتييەك و سەربەخۆيى دادگا هەبوو.

لەم حاڵەتەدا هيچ رەگەزێكى بەراورد لەنێوان رابردوو و ئێستا لە وشيارى كۆمەڵگە ياخود يادگەى كۆمەڵگەى توركيا نەبوو بكرێت تاوەكوو حزب پەناى بۆ زيادكردنى جەماوەر و سەركەوتنى لە ململانێى هەڵبژاردن پەناى بۆ ببات، بەهەمان شێوەى پەيوەندى هاوسۆزى كە لەسەر بنەماى ستەملێكراوى مرۆيى و هەستى ئاينى نێوان ئاكپارتى و بنكەى جەماوەرى بەتايبەت لەناو دەنگدەران حيسابى بۆ نەدەكرا، بەڵام ئەزموونى درێژمەوداى سياسى ئاكپارتى لە حكومڕانى توانى خاڵى بەهێزى تر بونياد بنێت و زۆر بەكارايى بيگەيێێتە كۆمەڵگەى توركى.

بەرنامەى ئاهەنگى (100) ساڵەى ساڵرۆژى سەركەوتنى (30) ئاب لە ساڵى رابردوو كۆمەڵگەى سەرۆكايەتى پڕ لە ئاڵاى توركيا و وێنەى كەمال ئەتاتوركى دامەزرێنەر كرد، دواتريش لە باخچەى كۆمەڵگە چەند ئايەتێك لە قورئان خوێندرايەوە، دواتر مۆسيقاى سەربازى ئەتاتورك لە لايەن تيپى مەهتەرى عوسمانى پێشكەش كرا، فڕۆكە بێفڕۆكەوانە بەناوبانگەكان لە ئاسمان دەسووڕانەوە، ئاهەنگەكە بە نيشاندانى ڤيديۆيەكى ئەو سەربازە توركانەى كە لە ئازەربيجان و قەتەر و ليبيا و سۆماڵ و بۆسنە و هەرسك لە ئەرك دان، كۆتايى پێهێندرا.

ئاكپارتى چەند پەيامێكى لەو ديمە خستە خزمەت خۆى، گرنگترينيان دووبارە پێناسەكردنەوەى ناسنامەى نيشتيمانى توركيا و سيمبولەكانى (سەلجووقى ــ عوسمانى ــ كۆمارى) بوو، جگە لەوەش ديدى سياسى سەربەخۆى و وڵات و گۆڕينى ئاڕاستەى توركيا بەرەو هێزێك هەڵگرى سەقامگيرى ئاسايشى ناوچەكانى دەوربەرى توركيا بێت، هەروەها رێگەى بۆ سەد ساڵەى توركيا خۆش كرد، بەبێ دووركەوتنەوە لە رەگە ئيسلاميى و مێژووييەكەى و بەبێ بەركەوتن ياخود نكۆڵيكردن لە ئەتاتوركى سيمبولى كۆمارى توركياى نوێ.

ئەردۆغان چاوەڕوانى يادى (100) ساڵەى توركيايە

ئەو ديدگايە ئەو كاتە زياتر روون بۆوە، كە رەجەب تەيب ئەردۆغان لە سەر لاپەڕەى خۆى لە لە (28)ى تشرينى يەكەمى (2022) رۆژێك پێش ساڵيادى  (99) ساڵەى توركيا گرتە ڤيديۆيەكى بڵاوكردەوە، چيرۆكى پيشەسازیى بەرگرى لە توركيا باس دەكات، شاكير زومرى، كە يەكێك بووە لە كەسە ديارەكانى سەردەمى ئەتاتوركە دەردەكەوێت، لەگەڵ ئەو وێنەيە دەقێك نووسراوە دەڵێت، "لەگەڵ ديدى (100) ساڵەى توركيا دەستكەوتى وڵات و شارستانيەتمان بەرزدەكەينەوە، لە داهاتووش هەنگاوەكانى سەدەيەك بەدى دێت، هيوادارين خەونەكانمان ببێت بە راستى."

ئەو گرتە ڤيديۆيە ئاماژە بە پەيامێك دەكات، ناوەڕۆەكەى ئەوەيە خەونى دامەزرێنەرى كۆمارى توركيا لەسەردەمى ئاكپارتى دێتەدى، ناێت سەركەوتن و بەرەوپێشچوونى توركيا لە مێژووى سياسى توركيا بەبێ ئەردۆغان و كەمال ئەتاتورك باس بكرێت، ئەوەش بوارەكانى فێركردن و تەكنەلۆژيا و سياسەتى دەرەوەش دەگرێتەوە.

بەوەش ئاكپارتى ديدى خۆى بۆ (100) ساڵەى توركيا لەسەر بنەماى سياسەتى يەكێتى و تەواوكردنى يەكترى و يەكترى لەخۆگرتن بوو، لەبرى جەمسەرگيرى و نكۆڵى و رەگەزپەرستى ئايدۆلۆژى، ئەردۆغان لە وتارەكەشى گوتى، كاتێك وەك سەرۆكێك لەبەردەمتان دەوەستم، ئەوە نوێنەرايەتييە لە سوڵتان ئەلوب ئەرسەلانەوە بۆ عوسمان بەگ، بۆ محەمەد فاتيح، بۆ  ياووز سوڵتان سەليم، بۆ عەبدولحەميد خان، بۆ مستەفا كەمال و ئەمڕۆ.

ئەردۆغان مەرجعەيەتى ئايدۆلۆژى سێيەمى بۆ حزبەكەى بەو وشانە پوختكردەوە، كە بريتييە لە ناسنامەى نيشتيمانى و ناوەخۆيى، كە لەگەڵ گواتارى ديموكراسى پارێزكارى و شارستانيەت يەكدەگرێتەوە، بەڵام بە رەچاوكردنى پێوەرەكانى كۆمەڵگەى توركى و تايبەتمەندييەكانى، هەروەك ئەردۆغان بايەخى بە دەستكەوتەكان دا كە لە زەمەنى سەلجووقييەكان دەستى پێكردووە تا دەگاتە سەردەمى ئاكپارتى، كە پەرەى بە فڕۆكەى بێفڕۆكەوان و ئۆتۆمبێلى جۆرى تۆگ داوە، كە هەڵگرى دروشمى (ناوخۆيى و نيشتيمانييە).

دواى (21) ساڵ حكومڕانى بەردەوام، ئەمڕۆ ئاكپارتى رووبەڕووى تاقيكردنەوەيەكى نوێى هەڵبژاردن دەبێتەوە، بەڵام ئەگەر سەيرى گوتارەكەى بكەين بەهۆى زمانە سياسييەكەى هێشتا لە راكێشانى دەنگدەرى وڵاتەكەی سەركەوتووە، ئەوەش فاكتەر و هۆكارى جۆراوجۆرى هەيە، كە گرنگترينيان لێهاتووييە لە پەرەپێدانى گوتارەكەى، كە هاوتايە لەگەڵ پێكهاتە ئاڵۆزەكەى شوناسى توركى و ئەزموونە ئازاربەخشەكانى پەراوێزخستن و قۆناغە ماندووكەرەكانى ئەو ئاڵۆزييە سياسيیە.

سەرچاوە: نون پۆست