Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئيسماعيل تەها

پسپۆڕانى سياسى لە پەيمانگەى واشنتن بۆ پرسە سياسييەكان، ديدى خۆيان لەسەر لێكەوتەكانى بوومەلەرزەكەى سووريا و توركيا لەسەر سياسەتى ئەمەريكا بەرانبەر ئەو ناوچانە دەخەنەڕوو.

جان سەلجوقى

ئەستەمە درك بە ئاستى ئەو وێرانكاريى و قەيرانە مرۆييە بكرێت، كە بەهۆى بوومەلەرزەكەى شەشى ئەم مانگە درووستبووە، كاتێك مرۆڤ سەيرى هاتاى لە باشوورى توركيا دەكات، زيانەكان زۆر لەوە زياترە كە لە دەزگا رايگەياندنەكان دەبيندرێت.

رێكخراوەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى رۆڵى كارايان لە بەدەمەوەچوونى خەڵك هەبوو

بەم دواييە دەستكراوە بە لادانى داروپەردوى خانووە رووخاوەكەن، ئەوەش ئەوە دەگەيێنێت هيچ هيوايەك بۆ دەربازكردنى خەڵك نەماوە، بەگوێرەى داتاكان تا ئامادەكردنى ئەو راپۆرتە ژمارەى (33) هەزار كەس گيانيان لەدەستداوە، بەڵام ئەگەر سەيرى ژمارەى باڵەخانە رووخاوەكان بكەين ژمارەكە زۆر لەوە زياترە، بەگوێرەى دوايين ئاماريش گەيشتۆتە (44) هەزار و (400) كەس.

هەرچەندە بازنەى ئەو كارەساتە و قەبارەكەى زۆر لەوە گەورەترە حكومەت بە ئاسانى مامەڵەى لەگەڵ بكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتدارانى توركيا لە (48) كاتژمێرى يەكەم شكستيان هێنا، بەوەى نەياتنوانى بەشێوەيەكى پێويست بەدەم ئەم كارەساتەوە بچن.

پێويست بوو لەسەرەتاوە سوپا لەم ناوچەيە بڵاوە پێبكەن، لەدواى كارەساتى گەورەى لەم جۆرە خاوەنى سەرچاوە و ئەزموونى پێويستە بۆ دابينكردنى فرياگوزارى، بەڵام بەرێوەبەرايەتى كارەساتەكان دەريخست هەماهەنگى لاواز لەنێوان هەندێك لەو ناوچانە هەيە، چونكە لەكاتى پێويست لە ئەنقەرەوە هاوكارى پێويستيان پێنگەيشتووە، پێويستيش ناكات ئەو كارە بە لە ناكاو بزاندرێت، چونكە پڕۆسەكانى پێش بوومەلەرەزەكە لە سەرۆكايەتى بەڕێوەبردنى كارەساتەكان و دۆخى لەناكاو لە وەزارەتى ناوەخۆ ئاماژەى بەوە كردبوو ئامادييان بۆ بەدەمەوەچوونى كارەساتى لەو جۆرە نييە.

تەنانەت يەكێك لە پڕۆسەكانى هاوشێوەكردنى ئەو كارەساتەى ئەم دواييە لە راپۆرتێكدا زيانەكانى دياريكرابوو، كە ئەگەر بوومەلەرزەيەكى بە پلەى (7.5) رووبدات، پێويستە چ هەنگاوێك بگيرێتەبەر، بەڵام حكومەت ئەو راپۆرتەى پشتگوێ خستبوو.

ئەردۆغان هەوڵدەدات دەنگە ناڕازييەكان كپ بكاتەوە

لە (10) ساڵى رابردوو توركيا لە سەپاندنى ياساى بيناسازى شكستى هێنا، كە ئەوەش كێشەيەكى ترى سەرەكييە، لەدواى بوومەلەرزەكەى ساڵى (1999) دەسەڵاتدارانى توركيا ياساى بەهێزكردنى بيناسازييان بۆ رێگرى لە كارەساتى فراوانتر دەركرد، پێويست بوو حكومەتى توركيا ئەو ياسايە جێبەجێ بكات، بەڵام لێبوردنى بۆ ئەوانە دەركرد باڵەخانە دروست دەكەن، ئەوەش بووە هۆكارى دروستكردنى چەندين پڕۆژەى بيناسازى بە كوالێتيەكى ئاست نزم.

بۆيە هەر هەڵسەنگاندنێكى سياسەتى توركيا لەسەر ئەو كارەساتە، هيچ پەيوەندييەكى بە ئێستاوە نييە، ئێمە ئەمڕۆ مامەڵە لەگەڵ نموونەيەكى نوێ دەكەين، جەماوەرى توركيا هەست بە تووڕەيەكى زۆر بەرانبەر حكومەت دەكات بەرانبەر وەڵامدانەوەى دەسەڵاتداران، لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتى توركيا وەڵامى ئەو قسانەى داوە، كە ئەوانە بانگەشەن، هيچ حكومەتێك تواناى ئەوەى نييە وەك پێويست مامەڵە لەگەڵ كارەساتى سەدە بكەن.

توركيا خاوەن تواناى بەهێزى باج و دارايى پێويستە بۆ دووبارە بونيادنانەوەى ئەم شوێنانە لە ماوەيەكى نزيك، ئەوەش لە كاتێدايە سيناريۆى درێژمەودا پشت بەرێكارى وادەى هەڵبژاردنەكانى سەرۆكايەتى و پەرلەمان بۆ ئەمساڵ دەبەستێت.

رەجەب تەيب ئەردۆغان فشار دەكات بۆ ئەوەى پەرلەمان پرۆسەى هەڵبژاردن دوابخات، بەڵام ئەو هەنگاوە ناياساييە مادام پەرلەمان رازەمەندى لەسەر گۆڕانكارى لە دەستوور نەدات، ئەگەريش هەڵبژاردنەكان لەسەر بڕيارى ئەنجوومەنى باڵاى هەڵبژاردنەكان دوابخرێت، كە ئەگەر هەيە لە دوو هەفتەى داهاتوو ئەو بڕيارە بدرێت، ئەوكات توركيا دەچێتە قۆناغى حكومى نا دەستوورى.

ئەمانى قەدور

لە غازى عەنتاب و ئەنتاكييا كارمەندى بزربووى رێكخراوەكەمان هەيە، بۆيە ئامانجى سەرەكيمان ئەوەيە سەقامگيرى تيمەكەمانە لە ڕێكخراوى (سوريا بۆ پەرەپێدان و فرياگەوزارى) بۆ ئەوەيە ئاساييبوونەوەيەكى خێرا لە وەڵامدانەوەى پێداويستييە مرۆييە بێپيشنەكان لە سووريا و توركيا دەستپێ بكات، چونكە زۆربەى دانيشتوانى ئەو ناوچانە هەست بە نيگەرانى دەكەن بەهۆى ئەوەى كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دەستبەردارييان بوونە، هەموو كاتژمێرێك كە تێدەپەڕێت هەست بە زيادبوونى لەدەستدانى قوربانى زياتر دەكەن.

پێويستە ئەمەريكا وەك ئيدارەى ترامپ ماڵە لەگەڵ سووريا بكات

لەسەرەتاوە رێكخراوە ناوخۆييەكان لە باكوورى رۆژئاواى سووريا هاوكاربوون، ئەوەش لەكاتێكدا بوو هيچ هاوكارييەكى نێودەوڵەتييان پێ نەگەيشتبوو، كارمەندە خودە سپيەكان دەستيان بە پڕۆسەى گەڕان و رزگاركردن كردبوو. 

لە قۆناغى داهاتوو پێويستە وڵاتە بيانييەكانەكان پاڵپشتى و بەدەمەوەچوونى ئەوانە بكەن كە لە چركە ساتەكانى سەرەتاى كارەساتەكە بەشداربوون، حكومەتى ئەمەريكا تواناى زيادكردنى هاوكارييەكانى بۆ ئاوارە سوورييەكان و رێكخراوەكان هەيە، ئەوە باشترە لەوەى هاوكارييەكان بە ڕێگەى بيرۆكراتە گەورەكان كەم كەم رەوانە بكات.

يەكێك لە كارە لەپێشنەكانى تر كە پێويستى بە وەربەهێنانە بريتيە لە چاودێرى و پارێزكارييە لە كرێكاران، نەتەوە يەكگرتووەكان و ليژنە هاوبەشە هەميشەييەكان تا پێش (14)ى ئەم مانگە بازنەى كاراكردن و بڵاوكردنەوە و هاوئاهەنگى پێويستيان بۆ بەدەمەوەچوونى وڵاتە زلهێزەكان نەكردبوو. 

سەرەڕاى ئەوەش خزمەتگوزارييە لۆجستى و بە سياسييكردنى بەهانە نييە بۆ رێگرى لە هاوكارييە مرۆييەكان كە ئێستا بۆتە پێويستى، بەڵكو پێويستە هەموو دەروازە سنوورييەكانى لەگەڵ سووريا بكرێنەوە، پێويستە بڕيارى داهاتووى ئەنجوومەنى ئاسايشى نێودەوڵەتى لە بڕيارى داهاتوو ئەو رێڕەوانە تا كاتێكى ناديار بكرێنەوە، ئەمەريكا خاوەنى زۆرترين سەرچاوەيە لە جيهان و تواناى رەوانەكردنى كەسانى بەتواناى هەيە بۆ رزگاركردنى خەڵك.

سەبارەت بە سزا نێودەوڵەتييەكان كاريگەرى لەسەر هاوكارييە نێودەوڵەتييەكان نابێت، رێكخراوە نا حكومييەكان لە ناوچەكانى حكومەتى سووريا و ئۆپۆزسيۆن وەك يەك چالاكن، لە راستيشدا ئەو رێكخراوانە لە هەموو ناوچە زيانلێكەوتووەكانى سووريا شادەمارى هەوڵە فرياگوزارييەكانن، لەو قۆناغەى ئێستاش لادانى ئەو سزايانە نابێتە بەردەوامى ئاساييكردنەوەى پەيوەندييەكان لەگەڵ سووريا، كە لەو چەند ساڵەى رابردوو بۆ ئاوەدانكردنەوەى سووريا لەگەڵ هەندێك وڵات دەستى پێكردووە.

سۆنەر چاگاپتاى

لەئەمڕۆوە سياسەتى توركيا دەچێتە زەمينەيەكى ناديار، لە رووى زيانى مرۆيى بوومەلەرزەى شەشى شوبات گەورەترين كارەساتى مرۆييە لە مێژوويى نوێى ئەو وڵاتە، زۆربەى ديناميكييە كۆمەڵايەتى و سياسييەكانى پێشوو دەگێڕێتەوە.

زۆربەى كێشەكانى رووبەڕووى بەدەمەوەچوونى سەرەتايى حكومەت لە بڵاوكردنەوەى پۆليس كە بەشى پارێزگارى گشتين لەسەرەتاوە بۆ بەدەمەوەچوونى زيانلێكەوتووان شكستيان هێناوە، سەرەڕاى ئەوەش لە (10) ساڵى رابردوو ئەردۆغان ئاژانسەكانى فرياگوزارى لاوازكردووە، بەڕێوەبەرە جێبەجێكارەكانى گۆڕيون بەو كەسانە كە لە خۆييەوە نزيكن، ئەوەش بۆتە هۆكارى ئەوەى زيان لە كارەكانيان بگات، هەروەها چاوەڕوانيش دەكرێت ئەو ئاژانسانە لە پێشكەشكردنى فرياگوزاريى پێويست هەماهەنگى جددييانە شكست بهێنن.

ئەردۆغان لە ( 10) ساڵى رابردوو ئاژانسەكانى فرياگوزارى لاوازكرد

بە پێچەوانەى ئەوە رۆڵى كۆمەڵگەى مەدەنى باش بوو، زۆربەى هەوڵە فرياگوزارييەكانى حكومەتى تێپەڕاند، تەنانەت هالوك ليڤێنت، كە سەرۆكى رێكخراوى (خۆشەويستان)ى ناحكومييە، زۆر لە هەندێك ئاژانسى حكومى زياترى كردووە، ئەوەش بەڵگەيە لەسەر هێز و  خۆراگرى چينى ناوەڕاست و كۆمەڵگەى مەدەنى لە توركيا دەردەخات، كە پێچەوانەى نيشانەيەكى باشە لە داهاتووى ئەم وڵاتە.

لە كاتێكدا هەندێك وێنە لە ناوچەى كارەساتەكە تيشك دەخەنە سەر هێزى ئەو بوومەلەرزەيە هەندێك گەڕەكى بەتەواوى وێران كردووە، بەڵام هەندێك وێنەى تر دەرى دەخەن، هەندێك يەكەى نيشتەجێبوون بەتەواوى وەك خۆيان ماونەتەوە، ئەوانەى تەنيشتيان بەتەواوى وێران بوونە.

ئەو دياردەيەش بەڵگەيەكى يەكلاكەرەوەيە لە پێشێلكارى ياساى بيناسازى و بڵاوبونەوەى گەندەڵى، جگە لەوەش ئەو كارەساتە ئاڵنگەرييەكى گەورەيە لەبەردەم ئەردۆغان دروستكردووە، كە ماوەيەكى درێژە وەك سەركردەكى خۆسەپێنەر وێنەى خۆى لەناو توركيا بەهێزكردبوو، سەرەڕاى ئەوەش وەك باوكێكى كاراى تورك خۆى نيشان دەدا، كە بايەخ بە خەڵك دەدات، ئێستاش ئەوە بۆتە تاقيكردنەوەيەك بۆى.

لە يەكەم وتارى دواى ئەو كارەساتە سەرۆكى توركيا خەڵكى بەهۆى تووڕەبوون لە رەخنەكانى خەڵك، لەبرى لەخۆگرتنيان بەپێچەوانەوە خەڵكەكەى ترساند.

لە قۆناغى داهاتوو ئەردۆغان  بەهۆى هەوڵەكانى بۆ بەدەمەوەچوونى زيانلێكەوتووان زياتر دەكەوێتەوە ژێر چاودێرى، لە وەڵامى ئەوەشدا ئەگەرى بەهێز ئەوەيە بەهۆى ئەو مەترسيەوە هەوڵەكانى زياتر بكات، هەوڵبدات وەك كەسێكى بەهێز و خۆسەپێنەرتر دەركەوێت، وەك لە وتارى پێشووى بينيمان.

ئەگەريش هەيە هەوڵى دواخستنى هەڵبژاردنەكان بدات، بەڵام ئەوە دەبێتە پێشێلكارى دەستوورى، تەنيا لە دۆخى جەنگ نەبێت، لەو قۆناغەى ئێستاش جەنگ لە ئارادانييە، بەڵام پەيوەندييەكانى توركيا لەگەڵ دراوسێكانى بەرەو ئاساييبوونەوە دەچێت.

هەموو ئەو وڵاتانەى ناكۆكيان لەگەڵ توركيا هەبوو لەسەرەتاى كارەساتەكەوە هاوكارييان پێشكەش كرد، كە ديارترينيان ئەرمينيا بوو، كە پەيوەندييە ديپلۆماسى لەگەڵ لەگەڵ ئەنقەرە نەبوو، بەڵام ئەو بوومەلەرزە لە دواى چەندين ساڵ ناكۆى لەگەڵ توركيا پەيوەندييەكانى بەهێزكردەوە.

وڵاتانى فەرەنسا و ئەڵمانيا و ئيسپانيا و سويد و ئەمەريكا هاوكاريى زۆريان پێكەش بە توركيا كرد، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەخشينە چارەسەرى كێشە دوولايەنە جۆراوجۆرەكان لەگەڵ ئەنقەرە ناكات، بەڵام ئەگەرى بەهێز ئەوەيە گۆڕانكارى لە روانينى بۆچوونى تاكى تورك بەرانبەر يەكێتى ئەوروپا و ناتۆ و رۆژئاوا بەگشتى بكات.

بە درێژايى (10) ساڵى رابردوو حكومەتى توركيا و راگەياندنەكانى نزيك لەخۆى يارمەتيدەربوون بۆ گشتاندنى هەستى ژايەتى بەرانبەر رۆژئاوا و تيۆرى پلانێگێڕى، سووربوون لەسەر ئەوەى (ئەوەى تر) لە ديدى رۆژئاوا بريتيە لە توركيا، لەگەڵ ئەوەشدا هاونيشتيمانيانى توركيا بينيان تيمى فرياگوزارى ئەوروپا و رۆژئاوا خەڵكيان لەژێر داروپەردوو دەردەهێنا، بۆيە ئەگەرى زۆر هەيە زۆرێك لە خەڵك بكەونە گومان لەو چيرۆكانەى باس لە دژايەتى رۆژئاوا بۆ توركيا دەكەن، سەبارەت بە ئيسرائيليش پەيامێكى بەهێز بوو، چونكە دواى ئازەربايجان دووەم گەورەترين تيمى فرياگوزارى بوو.

ئەندرۆ تابلەر

دەسەڵاتى سووريا لەپێناو گەيشتنى هاوكارييەكانى نەتەوە يەكگرتووەكان بۆ سووريا رەزامەندى لەسەر كردنەوەى دوو دەروازە دەربڕى، بەڵام ئەو دەستپێشخەرييە وەك پێويست نييە، چونكە ئەو رێككەوتنە تەنيا بۆ سێ مانگە، ئەو ماوەيەش بۆ كارەساتێكى لەو جۆرە بەس نييە، جگە لەوەش ئەو هاوكارييانەى رەوانە دەكرێت بۆ ناوچەكانى ژێر دەسەڵاتى خۆى نييە. 

هەريەك لە ئەمەريكا و بەريتانيا و يەكێتى ئەوروپا لە (91%) هەموو هاوكارييەكانيان بۆ سووريا رەوانەكردووە، بۆيە پێويستە ئەو وڵاتانە فشار لەسەر ئەنجوومەنى ئاسايشى نێودەوڵەتى بكەن بۆ ئەوەى بڕيارێك بدات هەموو ماوەى ساڵێك هەموو رێڕەوەكان بكەنەوە، رێگەش نەدات رووسيا مافى ڤيتۆ بەكاربهێنێت، ئەوەش بۆ پارێزگارييە لە رێگرى لە گەياندنى هاوكارييە مرۆييەكان لە ماوەى ئەمساڵ بۆ سووريا.

هەروەها پێويستە ئەمەريكا سزا سەپێندراوەكانى سەر سووريا بەشێوەيەك سوك بكات لەگەڵ پاڵپشتى مرۆيى لەدواى ئەو بوومەلەرزە گونجاو بێت، لەگەڵ لێخۆشەنەبوون لە هەڵسوكەوتەكانى دەسەڵاتى سووريا لە ماوەى جەنگدا.

پێويستە ئەنجوومەنى ئاسايش رێگە نەدات رووسيا ڤيتۆ بەكاربهێنێت

لە هەشتى ئەم مانگە وانشتن رێگەدانى گشتى بە ژمارە (23) دەركرد، كە پەيوەست بوو بە مامەڵەكردن بۆ گەياندنى فرياگوزارى لە حاڵەتى كارەساتدا، بەڵام رێگەشى دا كيانەكان كار لەگەڵ حكومەتى سووريا بكەن، ئەوەش بەربەست لەبەردەم مامەڵەكردنى حكومەتى سووريا لەگەڵ هاوپەيمانە بيانييەكانى دروست دەكات.

بۆ چارەسەكردنى ئەو پرسانە پێويستە كۆشكى سپى داواى هەڵسەنگدانى هەواڵگريى بە وێنەى فۆتۆگرافى بكات، بۆ دياريكردنى ئەو زيانانەى ئەو بوومەلەرزە لەبەرانبەر ئەو وێرانيەى جەنگ بەسەر سووريايى دا هێناوە.

ئەم راپۆرتە دەبێتە هۆى ئەوەى ئيدارەى ئەمەريكا چاودێرى ئەو هاوكاريانە بكات لە چەند مانگى داهاتوو رەوانەى سووريا دەكرێت، بۆ بەديهێنانى ئەو ئامانجەش پێويستە واشنتن چاو بە دروستكردنى كەناڵى سپى بۆ گەياندنى هاوكارييە مرۆييەكان بخشێنێتەوە، هاوشێوەى ئەو رێگەدانەى ئيدارەى ترامپ لە مانگى تشرينى يەكەمى ساڵى (2020) بۆ ئيران.

سەرچاوە: پەيمانگەى واشنتن