Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

ئازەربيجان و چەند وڵاتێكى عەرەبى كە گازى سرووشتى بەرهەم دەهێنن، سودمەند دەبن لەو ميكانزمانەى برۆكسل بۆ راگرتنى وزەى رووسى دايناوە، جگە لەوەش هەوڵدەدەن بە گوێرەى توانا ئەو دۆخە بقۆزنەوە ئەمساڵ قازانجى زياتر بكەن.

پێش (24)ی شوباتى ساڵى رابردوو رووسيا نزيكەى لە (40%) لە داهاتى لەرێگەی فرۆشتنی گازى سرووشتى بوو بە ئەوروپاوە، لەرانبەردا جەنگى رووسى بۆ سەر ئۆكراينا پڕۆژەكانى وزەى وەستاند، كە دەيان ساڵ بوو پارێزگارى لە پەيوەندييەكانى نێوان ئەو وڵاتانە كردبوو، لەو چركەساتەوە برۆكسل ميكانزمێكى خێراى بۆ جێگرەوەى ئەو گازە پێشكەش كرد، جگە لەوەش هاوكارييەكانى وزەى مۆسكۆ لە ئەركێكى هەڵپەسێدراو گۆڕا بۆ پێويستييەكى هاوبەشەكانى كۆمەڵگە.

جەنگی ئۆكراینا كاریگەری لەسەر بەهێزكردنەوەی پەیوەندییەكانی فەڕەنسا و جزائیر هەبوو

سزاكانى رۆژئاوا دژ بە رووسيا كرملينى ناچاكرد بەش بەش رەوانەكردنى گازى سرووشتى و گەمارۆ بخاتە سەر هێڵەكانى گازى نۆرد ستريم (1 و 2). مۆسكۆ ويستى وزە بكات بە ئامرازى فشار بۆ ئەوەى كاريگەرى لەسەر بڕيارى وڵاتانى تر دروست بكات، ئەويش ستراتيژيەتى تێپەڕاندنى وڵاتانى يەكێتى ئەوروپايە بەهۆى دەركەوتنى بەرهەمهێنرى تر لە گۆڕەپانى نێودەوڵەتى، كە توانايان هەيە قەرەبووى هەناردەى گازى رووسى بۆ ئەوروپا بكەنەوە، ئەگەر بەشێوەيەكى كەميش بێت.

لەم چوارچێوەيە سێ وڵاتى عەرەبى لە كاتێكى زۆر هەستيار بۆ ئەوروپا وەك جێگرەوەيەك دەركەوتن، بەڵام موژدەكان لەسەرەتاى زستانەوە نەبوو، دۆخى داڕوخاوى وزەش كاريگەرى هەبوو، ئەوە جگە لە قەيرانى ئابوورى هەڕەشەى لە ناوخۆى وڵاتانى ئەندامى يەكێتى ئەوروپا دەكرد، بەر لە هەموو شتێك بەرگرى وڵاتانى  ئەوروپا لە ئۆكراينا بەشێك بوو لەو هەڕەشەيە، بەڵام بەشدارى قەتەر و جەزائير و ميسر، وەك سێ وڵاتى عەرەبى لە كەمكردنەوەى ئەو زەبرە كوشندە و قۆستنەوەى دەرفەتێك بۆ بەدەستهێنانى قوورسايى و هەژموون لە برۆكسل. 

جەزائير دەرفەتێكى زێڕين

ساڵى رابردوو هەناردەى گازى جەزائير لە باكوورى ئەفريقيا گەيشتە ئاستى پێوانەيى، بڕەكەی (56) مليۆن مەتر چوارگۆشە بوو، سيناريۆى ئەوروپا پێچەوانەى ئاڕاستەى دابەزينى ساڵانى تر بوو، تەنانەت پێش دەستێكردنى ناڕەزاييە جەماوەرييەكان لە ساڵى (2019) بۆ كۆتاييهێنان بە دەسەڵاتى پێشوو، بەگوێرەى ئامارى فەرمى ساڵى رابردوو بەرزبوونەوەى نرخى وزە و قەبارەى قازنجى جەزائير زياتر (50) مليار دۆلار بوو.

جەزائير خاوەنى گەورەترين يەدەگى وزە نييە لە ئەفريقيا بەرهەمهێنەرى سەرەكى گازيش نييە، بەڵام سەرچاووەى سەرەكييە، نزيكى و پەيوەندى لە ئەوروپا كردوويەتى بە هاوبەشى لە پێشينەى ئەوروپا، بەرپرسە سەرەكييەكانى وڵاتانى ئەوروپا بۆ راكێشانى سۆزى بەرپرسانى بەڵاى ئەم وڵاتە بەردەوام هاتۆچۆيان بوو.

ماريۆ دەراجى، سەرۆكى پێشووى ئيتاڵيا و ئيمانوێل ماكرۆن، سەرۆكى فەڕەنسا، بلجيكى شارڵ ميشێل دانوستاندنيان لەسەر هەندێك مەرج لەگەڵ عەبدولمەجيد تەبوون، سەرۆكى جەزائير كرد.

كۆمپانياى سۆناتراكى سەر بەحكومەتى جەزائير ئەو دۆخەى قۆستەوە، ئەوەش دواى پێداچوونەوە بە گرێبەستەكانى لەگەڵ كۆمپانياى ئينى ئيتاڵى و تۆتاڵى فەرەنسى و ناتۆرجى ئيسپانى، نزيكەى چوار بۆ پێنج مليار يۆرۆى زيادى دەستكەوت.

دواى ئەوەى ئيسپانيا لە پرسى بيابانى رۆژئاوا پاڵپشتى مەغريبى كرد، حكومەتى جەزائير رێكارى ديپلۆماسى تۆڵەسەندنەوەى بەرانبەر كۆمپانياى ناتۆرجى ئيسپانى گرتە برد، ئەوەش وايكرد بيدرۆ سانشيز، سەرۆك وەزيرانى ئيسپانياى هەڵوێستى بەتەواوى بگۆڕێت و پاڵشتى دەسەڵاتى خۆبەڕێوەبردنى ئەو ناوچانە لەژێر سايەى مەغريب بكات، ئەوەش وايكرد جەزائير هەڵوێستى توندتر بێت نرخى گاز لە بازاڕەكانى ئەو وڵاتە بەرزبێتەوە، چەند مانگێك پێش ئێستا هێڵەكانى نێوان مەرغريبى عەرەبى و ئەوروپا بچڕا، كە مەغريب پێش ئەوەى بگاتە دوورگەى ئيبيريەى جەزائير دەپەڕييەوە.

لە (25)ى مانگى ئابى ساڵى رابردوو سەرۆكى جەزائير و فەڕەنسا كۆنگرەيەكى رۆژنامەنووسى هاوبەشيان لە پايتەختى جەزائير ئەنجامدا، ڤيديركيا سالينى پسپۆڕ لە پەيمانگەى برۆكينگز بۆ ئاسايش و ستراتيژى دەڵێت، "پێش جەنگى رووسيا بۆ سەر ئۆكراينا جەزائير تەنيا لە (11%)ى گازى ئەوروپاى دابين دەكرد، رووسيا لە (47) ئەو وڵاتە ئەفريقيە نزيكەى لە (83%)ى گازەكەى بۆ ئەوروپا رەوانە دەكرد، زۆربەى بۆ ئيتاڵيا و ئيسپانيا بوو، لە ساڵى (2021) ئەو دوو وڵاتە لە (65%) هاوردەى گازيان لە جەزائيرەوە بوو."

توركیا كلیلی رەوانەكردنی گازە لەم ناوچەیە

بەگوێرەى ئەو لێكۆڵەرە، جەزائير ئێستا خاوەنى بەرهەمێنانێكى سنووردارە، ئەو پلانى فراوانكردنە تووشى مەترسى كردووە، كەواتە گەڕان و پەرەپێدانى ژێرخان وەبەرهێنانى زۆر پێويستە.

فرانسيس گيليس، لێكۆڵەر لە پەيمانگەى بەرشلۆنە بۆ لێكۆڵينەوەى نێودەوڵەتى جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، "جەزائير تواناى گەورەى هەيە، زۆربەى ناوچەكانى ئەو وڵاتە پشكنينى بۆ نەكراوە، بەشێك لە شوێنەكان پێويستى بە پشكنينە لە تەكنەلۆژيايى زۆر پێشكەوتوو، لەگەڵ ئەوەشدا پەرەپێدانى كێڵگەيەكى نوێى گاز سێ بۆ پێنج ساڵى دەوێت، بۆيە جەزائير پێويستى بە كات و وەبەرهێنانە بۆ پڕكردنەوەى ئەو بۆشاييەى رووسيا بەجێى دەهێڵێت.

لەم دواييەش حكومەتى جەزائير ئەو سنووردانانەى بۆ گازى رووسى ڕەتركردەوە كە كۆمەڵێك وڵاتى ئەوروپى و ئۆستراڵيا سنوورى قازانجەكانى رووسيايان دياريكردووە، محەمەد عەرقاب، وەزيرى وزەى جەزائير رايگەياند، "بەرزترين نرخى بەرميلێك بۆ (60) دۆلار كە لە رێگەى دەرياوە دابين دەكرێت، وەبەرهێنان لەو كەرتە رووبەڕووى مەترسى دەكاتەوە." بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەڵوێستى جەزائير هەڕەشە لەبەردەواميدان بە هاوكارييەكانى وزە بۆ ئەوروپا ناكات.

قەتەڕ سەردەكەوێت

لەدواى ئێران و رووسيا قەتەر خاوەنى سێيەم يەدەگى گازە لە جيهان، وڵاتێكى عەرەبى پێشەنگە لە رووى يەدەگى گاز و بەرهەمێنانى گازى سروشتى، هەوڵدەدات لە (10) ساڵى داهاتوو قەبارەى هەناردەى لە  (77) مليۆن تۆن بگەينێتە (126) تۆن.

لەرووى مێژووييەوە زۆربەى هەناردەى قەتەر بۆ بازاڕەكانى ئاسيا بووە، بەتايبەت گرێبەستى درێژمەوداى لەگەڵ چين و يابان و كۆرياى باشوور هەبوو،  لەگەڵ دەستپێكردنى جەنگى ئۆكراينا ئاڕاستەكە بەخێرايى گۆڕا.

سەڕەڕاى ئەوەش قەتەر بە وڵاتێكى بچووكى كەنداو بە يەكێك لە جێگرەوە سەرەكييەكانى گازى رووسى بۆ يەكێتى ئەوروپا دادەندرێت، لە هەمانكاتدا هەناردەى گازى شلى قەتەرى لە ساڵى رابردوو لە مانگى نۆ يەكەم بە رێژەى لە (16%) زيادى كردووە، چارڵس ميشێل، سەرۆكى ئەنجوومەنى ئەوروپا و رۆبەرت هابيك، وەزيرى دارايى ئەڵمانيا و جێگرى راوێژكارى ئەڵمانى بووە هۆى واژۆكردنى رێككەوتنى وزە لەگەڵ بەرلين، كە قەتەر بۆ ماوەى (15) ساڵى داهاتوو ساڵانە دوو مليۆن تۆن گاز رەوانەى ئەڵمانيا بكات.

هاوينى ئەمساڵ بەراورد بە ساڵى رابردوو هەناردەى قەتەر زياد دەبێت، لە مانگى ئاب دەگاتە نۆ مليار (200) مليۆن دۆلار، ئەوەش بەگوێرەى هەناردەى ساڵانە لە وڵاتانى كەنداو ژمارەى پێوانەيى تێدەپەڕێنێت، قەتەر يەدەگێكى زۆرى هەيە تێچووەكەشى زۆر كەمە، ئەوەش بۆ ئەم وڵاتە ئاسانكارى زۆرى كردووە كە بۆ ماوەيەكى زۆر و بە قازانجێكى زياتر بەراورد بە ئۆستڕاليا و رووسيا گاز بفرۆشێت.

ميسر دێتە دێتەپێشووە

وڵاتى فيرعەونەكان پێويستى بە يەدەگێكى زۆرى گازى سرووشتييە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێويستييەكان نەبۆتە رێگر بۆ ئەوەى ساڵى داهاتوو هەرناردەى زياد بكات، بەراورد بەپێشوو قەبارەى هەناردەى لە (171%) زيادى كردووە.

سەرەڕاى ئەوەش قاهيرە بەشێوەيەكى لاوەكى ساڵى رابردوو نزيكەى پێنج مليار يۆرۆى دەستكەوت، بەڵام ئەوەندە بەس نييە، بەڵكو گەڕانەكانى لە رێگەى كۆمپانيا بيانييەكان لە رۆژهەڵاتى دەرياى ناوەند چڕكردۆتەوە.پێش كۆتايى ساڵى رابردوو كێڵگەيەكى گەورەى گازى دەريايى بەناوى زوهر دۆزييەوە.

عەبدولفەتاح سيسى، سەرۆكى ميسر لە ئاوەكانى رۆژهەڵاتى دەرياى سپى هاوبەشن، لەدواى سەردانى ئۆرسۆلا ڤۆن دێر لاين،  سەرۆكى كۆمسيۆنێكى ئەوروپا بۆ ميسر، لەگەڵ ئيسرائيل رێككەوت، هەناردەى گاز بۆ ئەوروپا زياد بكەن، ئەوەش يەكەم رێككەوتنى لەو جۆرە بوو، بەگوێرەى گرێبەستێكى ترى لەو جۆرە كە لە ساڵى (2020) واژۆ كرا، ئيسرائيل لە رێگەى ميسرەوە بە بڕى (15) مليار دۆلار گاز رەوانەى ميسڕ بكات، پاش شلكردنەوەى رەوانەى وڵاتانى ئەوروپا بكرێت، لەبەرانبەردا ئيسرائيل بەڵێنى دا هاوكارى ميسر بكات بۆ كەمكردنەوەى قەيرانى خۆراك.

هەر لەم چوارچێوەيە مۆرتانيا محەمەد وەلد غەزانى لايەنى چوارەمن، هيوايەكى هەيە ئەمساڵ بايەخى كاروبارى وزە بەدەستبهێنێت، وڵاتەكەى بيانبانى زۆرە، وڵاتێكى خاوەن بيابانى كەنار دەرياييە، دواى كۆتاييهاتنى بونيادنانى پڕۆژەى (كيسەڵى گەورە) كە بەر لە هەشت ساڵ بەهاوبەشى لەگەڵ سەنيگال، كێڵەگيەكى لە كەناراوەكانى زەرياى ئەتڵەسى دۆزييەوە، هەموو كارتەكانى كۆدەكاتەوە بۆ ئەوەى ببێت بە بەشێك لە كۆڕبەندى هەناردەكارانى گازى سروشتى.

توركمانستان: توركيا وەك كليلێك

توركمانستان يەكێكە لەو وڵاتانەى خاوەنى گەورەترين يەدەگى گازە، شەشەم دەوڵەمەنترين وڵاتە لە ئاسياى ناوەڕاست، لەدواى رووسيا و ئێران و قەتەر و سعووديە، لە بەرانبەردا پێگەى ئازەربيجان لاوازتر بوو، بۆيە برۆكسل چاوى خستۆتە سەر ئەو وڵاتە نەناسراوەى ئاسياى ناوەڕاست.

توركيا لە رێگەى ئەوروپاوە هەوڵدەدات گازى توركمانستان بەدەست بهێنێت، بەوەش قسەى كۆتايى بۆ رەجەب تەيب ئەردۆغان دەبێت، لەگەڵ سەرۆكى توركيا لەسەرەتاوە پاڵپشتى دروستكردنى ئەو هێڵێكى نوێى دەكرد كە توركمانستان و ئەوروپا پێكەوە ببەستێتەوە.

ناوەڕاستى مانگى رابردوو لووتكەى سێقۆڵى سەرۆكانى توركيا و توركمانستان ئازەربيجان لە توركمانستان بەسترا، لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا كارێك هەيە بۆ ئەوەى لە داهاتوو ئەو پڕۆژە جێبەجێ بكرێت.

لەبەرانبەردا ئەو توركمانستان ماوەى حەوت ساڵە ناوەڕاست بە قەيرانێكى ئابوورى تێدەپەڕێت، پێويستى بە كڕيارى گازى سرووشتى هەيە، بەڵام تا ئێستا هيچ خاڵێكی پەیوەندی لەنێوانیان نييە بۆ گواستنەوەى ئەو كاڵايە پێكەوەيان ببەستێتەوە، حكومەتى توركمانستان لە بوارى مافى مرۆڤ تۆمارێكى داپڵۆسێنەرى لاوازى هەيە.

بروس بانير رۆژنامەنووس لە پەيمانگەى لێكۆڵينەوەى سياسەتى دەرەوە، پێى وايە توركمانشتان پەيوەندييەكانى لەگەڵ رووسيا و ئێران بەلاوە گرنگتر بێت، تاوەكوو دەرفەتى بازاڕى ئەوروپا بقۆزێتەوە، بۆيە هيچ ئاماژەيەك نييە توركمانستان لە ماوەيەكى كورت گاز رەوانەى ئەوروپا بكات.

سەرچاوە: نون پۆست