Nuce Logo

بڕیارە لە (24)ی حوزەیرانی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنەكان لە توركیا بەڕێوە بەڕێوەبچێت، بەڕاى چاودێرانى سیاسى ئەم هەڵبژاردنە بۆ توركیا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى ئێستاى توركیا هەڵبژاردنێكى چارەنوسسازە، بۆیەش ململانێكان ساڵێك زیاترە پێش دەستپێكردنى ئەو هەڵبژاردنە دەستى پێكردووە، پارتى گەلى كۆمارى (جەهەپە) وەك بەهێزترین پارتى ئۆپۆزیسیۆن هەوڵدەدات ببێت بە پێشەنگى پارتە ئۆپۆزیسیۆن، بۆ ئەوەى پارتە بچووكەكان لە دەورى ئەجێنداى خۆى كۆبكاتەوە، هەرچەندە لە هەنگاوى یەكەم توانیانە لە دەورى مێزێكى شەش كەسى كۆببنەوە، بەڵام بەهۆى جیاوازى تێڕوانیان بۆ زۆر پرس تا ئێستە لەسەر كاندیدێكی هاوبەش رێكنەكەوتوون.

زیادبوونی ژمارەی پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكان 

لەگەڵ هەڵكشانى تەمەنى ئاكپارتى لەسەر دەسەڵات، ژمارەى پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان رووى لە زیادى كرد، بەشێك لەو پارتانەى ئێستا ململانێى ئاكپارتى دەكەن، پێشتر كەسانى باڵاى ئەو پارتە بوون، بەڵام ئێستا بەشێكن لە ئۆپۆزیسیۆن و هەوڵدەن شوێنى ئاكپارتی بگرنەوە. 

یەكەم كۆبوونەوە

لەناوەڕاستى مانگى شوباتى ئەمساڵ كەمال كلیچدار ئۆغلۆ، سەرۆكى پارتى گەلى كۆمارى (جەهەپە) میراڵ ئەكشنار، سەرۆكى پارتى چاكە، عەلى باباجان، سەرۆكى پارتى دیموكراسى و پێشكەوتن، كارامولا ئۆغلۆ، سەرۆكى پارتى سعادەت، ئەحمەد داود ئۆغلۆ، سەرۆكى پارتى ئایندە، گۆڵتین ئۆیساڵ، سەرۆكى پارتى دیموكرات كۆیبوونەوەیەكى شەش قۆڵیان ئەنجام دا، بۆ هەڵسەنگاندنى بەهێزكردنى سیستەمى پەرلەمانى و هەڵبژاردنى ساڵى داهاتوو و دانانى نەخشە رێگایەك بۆ ئەنجامدانى ئەو گۆڕانكاريانەى دەيانەوێت.

لە یەكەم كۆبوونەوەی ئۆپۆزیسیۆن، داود ئۆغلۆ داوای گۆڕینی ناوی هاوپەیمانی كرد

سەرەتاى ناكۆكى

يەكەم كۆبوونەوە بە ناكۆكى لە نێوان ئەو پاراتە دەستى پێكرد، لەو كۆبوونەوە ئەحمەد داود ئۆغلۆ پێشنیارى گۆڕینى ناوى هاوپەیمانى ئومەتى كرد، كە ئێستا  لە پارتەكانى جەهەپە و چاكە و سعادەتپێكهاتووە، پاساوى ئۆغلۆ بۆ ئەو گۆڕینە ئەوە بوو كە ئەو هاوپەیمانییە لە ساڵى (2018) دامەزراوە، ئەو كاتە پارتەكەى بەشدار نەبووە، ئێستاش بەرپرسیارێتى توركیایان لە ئەستۆیە، چونكە حكومەتى توركیا سروشتى زۆربەى شتەكانى تێداوە، بۆیە نابێت كەس بیر لە بەرژەوەندى حزبى و شەخسى بخاتە پێشەوە، ئەوە وا دەخوازێت ناوی ئەو هاوپەیمانییە بگۆڕدرێت. 

رێككەوتنی ئۆپۆزیسیۆن

رۆژى (28) شوباتى ئەمساڵ بۆ جارى دووەم  شەش پارتەكە كۆبوونەوە، لەم كۆبوونەوە لەسەر ئەم خاڵانەى خوارەوە رێككەوتن:

یەكەم، رێككەوتن لەسەر گۆڕینى سیستەمى حكومڕانى لە توركیا لە سیستەمێكى سەرۆكایەتى خاوەن دەسەڵاتى فراوانەوە، بۆ سیستەمێكى پەرلەمانى و گێڕانەوەى پۆستى سەرۆك وەزیران و كەمكردنەوەى دەسەڵاتەكانى سەرۆك كۆمار، ئامانجى سەرەكى لەو هەنگاوە كۆتاییهێنانى "سیستەمى حكومڕانى یەك كەسیە" لە توركیا، كە دەستەواژەیە كە بۆ بەرەنگابوونەوەى خودى رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى ئێستاى توركیا بەكارد ێت، ئەو كارەش بۆ ئەوەیە رێگە لە بانگەشەى ئاكپارتى بگرن، كە ئەو شەش پارتە دژى ئەردۆغان كۆبووینەوە.

دووەم، ئەنجامدانى ئاشتەوایى گشتگیرى جەماوەرى و كۆتاییهێنان بە جەمسەرگیرى سیاسى ئێستا و كراوانەوە لەگەڵ دەنگدەرانى ئاكپارتى و بەڵێنیان پێ بدرێت هیچ مامەڵەیەكى خراپیان لەگەڵ ناكرێت.

سێیەم، دانانى پلانێكى ئابوورى چاكسازى كە سەربەخۆیى بۆ بانكى ناوەندى دەگێڕێتەوە، سیستەمى ئابوورى ئازاد پەیڕەو دەكەن.

چوارەم، كاركردن لەسەر چاكسازى لە دامەزراوەى دادوەریى و پاڵپشتى سەربەخۆیى ئەو دامەزراوەیە، بۆ ئەوەى نەبێتە پاشكۆى هیچ پارتێكى سیاسى.

پێنجەم، فروانكردنى ئازادییەكانى تاك و ئازادى رادەڕبڕین و راگەیاندن.

شەشەم، گرتنەبەرى ئاڕاستەى ئاشتەواى لەگەڵ دراوسێكان و بەهێزكردنەوەى پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكێتى ئەوروپا و هاوپەیمانى ناتۆ.

بەربەستەكان

هەر شەش پارتەكە لەسەر ئەو شەش خاڵە سەرەكییە رێككەوتن، بەڵام بە بۆچوونى چاودێرانى دۆخى توركیا ئەو پارتانە ناتوانن وەك پێویست لەگەڵ یەكتر هاوئاهەنگ بن، چونكە ناكۆكى قووڵ لەنێوانیاندا هەیە و ئاڕاستەى بیركردنەوە و خواستى تایبەتیان لێك دوورە، بۆیە بەربەستى گەورەیان لەبەردەمە، كە چاودێرانى سياسى بەربەستەكانيان بەم جۆرە دياريكردووە: 

سیاسى

بوڕهانه‌دین ده‌وران سه‌رۆكی سه‌نته‌ری (سیتا) سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی داهاتوو ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات، "له‌ ژیانی سیاسی توركیا ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ بايەخێكى تایبه‌تی هه‌یه‌، بۆیە لە هه‌ڵبژاردنه‌كانی تر جیاوازه‌، ماوه‌ی بانگه‌شه‌كانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ له‌ شه‌قامی توركی به‌ درێژترین ماوه‌ داده‌ندرێت، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ قۆناغی دوای هه‌ڵبژاردنه‌كان گفتوگۆی زیاترى له‌سه‌ر ده‌كرێت، ئه‌و گۆڕانكارییه‌ سیاسه‌ی ماوه‌ی (20) ساڵە ئه‌ردۆغان له‌ توركیا هێناویه‌ته‌ كایه‌وه‌ زۆر جیاوازترە‌، گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وتی ئه‌ردۆغان بۆ توركیا كاراتربوونی سیاسه‌ت و كەسایەتییە سیاسییه‌كانه‌ له‌ وڵاته‌كه‌ی،  بۆیه‌ له ‌ئێستاوه‌ پێویسته‌ سیاسییه‌كانی توركیا ئه‌وه‌ دیاری بكه‌ن له‌ دوای  (2023) چ جۆره‌ حكومڕانییه‌ك له‌ وڵاته‌كه‌یان په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری سیاسی بكرێت و پاڵپشتی ده‌نگده‌ران به‌ده‌ست بهێنن و ژماره‌ی كورسی پێویست له‌ په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بكه‌ن، ئەو كاتە دەتوانن ئەو بەڵێنانەى داویانە بۆ گۆڕانكارى لە سیستەمى وڵات لە سیاسەتى نوێیان بۆ پرسە ئەمنى سیاسییەكان جێبەجێى بكەن." بۆیە نووسه‌ر ئه‌وه‌ به‌ دوور ده‌زانێت، ئه‌و هێزانه‌ گره‌و له‌ ئه‌ردۆغان ببه‌نه‌وه‌، چونكه‌ ئه‌ردۆغان رابردووێكی زاڵبوون به‌سه‌ر به‌ربه‌سته‌كانى هه‌یه‌، بۆ ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رەتاكانی ئه‌كپارتی و ده‌ڵێت، " كاتێك له‌ (2007) سوپای توركیا به‌ پاساوی باڵا پۆشی خێزانی عه‌بدوڵا گول ویستی رێگری له‌وه‌ بكات گول ببێته‌ سه‌رۆك، بەهۆی ئەوەی سه‌رۆك پارێزه‌ری عه‌لمانییه‌ته‌، به‌ڵام ئه‌ردۆغان به‌سه‌ر ئه‌و پیلانه‌ زاڵ بوو، له‌ (2008) پرسی داخستنی ئاكپارتی تێپه‌ڕاند،  له‌ (2016) رێگه‌ی نه‌دا كوده‌تای سه‌ربازی دژی سه‌ربكه‌وێت، له‌ (2017) سیسته‌می سیاسی له‌ توركیا گۆڕی، كه‌ پایه‌كی هه‌ستیاری له‌ وڵاته‌كه‌ی هه‌بوو، به‌ڵام له‌ قۆناغی پێش ئه‌ردۆغان هیچ ده‌زگه‌یه‌كی سیاسی و سیاسیه‌ك نه‌بوو، توانایه‌كی زیاتری هه‌بێت كە بتوانێت كاریگه‌ری لەسەر چاره‌نووسی توركیا هه‌بێت."

دەنگدەران

بەهۆی ئەوەی توركیا مێژووێكى دوور و درێژى لەگەڵ هەڵبژاردنەكان هەیە، بۆیە هاووڵاتیان هۆشیاریەكى باشیان لەسەر ململانێى سیاسییەكان بۆ هەڵبژاردنەكان هەیە، بە بۆچوونى  بوڕهانه‌دین، ده‌نگده‌ری توركیا ته‌نیا به‌ ره‌خنه‌گرتن و تۆمه‌ت به‌خشینه‌وه‌ رازی نییە، به‌ڵكو چاوه‌ڕوانی سه‌ركرده‌یه‌ك ده‌كه‌ن دید و پڕۆگرامی سیاسی هه‌بێت، بتوانێت وڵاته‌كه‌یان بۆ قۆناغی دوای هەڵبژاردنى (2023) بگوازێته‌وه‌، ئۆپۆزیسیۆنی توركیاش خۆی خستۆته‌ دۆخی (بردنه‌وه‌ی داهاتوو) پێیوایە داهاتوو بۆ ئەوانە، بۆیە  به‌رده‌وام بانگه‌شه‌كانیشی زیاد دەكات، به‌ڵام ئێستا كه‌سانێك له‌نێو ئۆپۆزیسیۆن پێیانوایه‌ سەركەوتنیان مسۆگه‌ر نییه‌، بۆیە ئه‌گه‌ر سه‌ركه‌وتووش بن كێشه‌ی بەرێوبردنیان زۆر ده‌بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ده‌ڵێن، "ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانییه‌كی فراوانیش نه‌كرێت، ده‌تواندرێت پلان بۆ گواستنه‌وه‌ی‌ سیسته‌می وڵات دابندرێت."  بەگوێرەى قسەكانى سه‌رۆكی سه‌نته‌ری سیتا، ئەوە بۆتە هۆكارى ئەوەى، ئه‌ردۆغان باشترین ده‌رفه‌تی له‌به‌رده‌ست بێت، تاوەكو ئه‌مجاره‌ش سه‌ر‌كه‌وێت.

سەرەڕاى ئەو بەربەستانە چەندین بەربەستى گەورە لە پەیوەندیى دوولایەنەی ئەو شەش پارتە هەیە، هەر یەكەى بە جۆرێك ناكۆكی لەگەڵ ئەوەى تر هەیە، سەرەڕاى ئەوەش ناكۆكى ناوخۆیىیان هەیە.

هەدەپە: هێزە سیاییەكان تەنیا لە كاتی هەڵبژاردنەكان كوردیان بیر دەكەوێتەوە

ململانێى ناوخۆیى

هەرچەندە هەدەپە، لە دەرەوەى ئەو شەش پارتەیە، بەڵام سەنگ و قورسایەكى زۆرى هەیە، بۆیە بەرپرسانى ئەو شەش پارتە خۆیان لە لێدوانى توند دەپارێزن، كاتێكیش لێدوانێك دەدەن بەرانبەر كورد، بەهەر جۆرێك بیدەن جۆرێك لە ناكۆكى دروست دەكات، كاتێك میرال ئەكشنار سەرۆكى پارتى چاكە لەبەردەم فراكسۆنى پارتەكەى لە پەرلەمان له‌ كاتی وتاردان ناوى عەبدوڵا ئۆجەلانى بە (بەڕێز) هێنا، كاردانەوەى شەقامى توركى لێكەوتەوە، بۆیه‌ ئەكشنار ناچار بوو، پاساو بەوه‌ بێنێته‌وه‌ ئه‌وه‌ی گوتوویه‌تی هەڵەى زمان بوو، هەروەها لەكاتى وتوێژی نێوان ئەكشنار و هاونشتیمانییەكى توركیا لە شارى سێرتى رۆژهەڵاتى ئەو وڵاتە لە شەقامى توركى گفتوگۆیەكى زۆرى بەدواى خۆى دا هێنا، كاتێك ئەو هاووڵاتییە گوتى، "ئێرە كوردستانە"، ئەكشنار لە وەڵامدا گوتى، "تۆ ئەندامى هەدەپەیت، ئێمە پێمانوایە "ئەو پارتە شانبەشانى پەكەكە وەستاوە، هەر كەس باسى كوردستان بكات، سه‌ر به‌ په‌كه‌كه‌یه‌". دواى ئەو قسانە لە كۆبوونەوەى فراكسۆنى پەرلەمانى هەدەپە مەدحه‌ت سنجار وەڵامى لێدوانەكانى ئەكشنارى دایەوە، گوتى، "پارتى فەرمانڕەوا بە ناوى دەسەڵاتەوە ناتوانێت هێرش بكاتە سەر پارتەكەمان، هه‌ر كەسێتى تریش هەر هێرشێك بكاته‌ سه‌رمان رووبه‌ڕووی ده‌بینه‌وه‌، بۆیە تۆمەتباركردنى پارتەكەمان به‌ تیرۆر، خۆدزیینەوەیە لە رەخنەگرتن و هەوڵدانە بۆ قەرەبووكردنەوەى ئەو قسانەى پێشتر كراوە."

لە پاڵ ئەو ململانێیەى هەدەپە و پارتى چاكە، كەمال كلیچدار ئۆغلۆى سەرۆكى جەهەپە دواى دەنگنەدانى بە درێژكردنەوەى ماوەى سەربازى لە عێراق و سووریا، بەڵێنى دا باره‌گاكانی پەكەكە لە قەندیل بۆردوومان بكات، ئەوەش دژیەكیەكى روونه‌ لە نێوان هەڵسوكەوتوو و لێدوانەكانى.

بورهانەدین دوران رایگەیاند، "ئەو كارانەى ئەكشنار و كلیچدار ئۆغلۆ ستراتیژ نییه‌، بەڵكو تاكتیكە بۆ كۆنتڕڵكردنى بنكەى جەماوەریان و تێپەڕاندنى ناكۆكییەكانى ناو هاوپەیمانییەكه‌یان، بەو ئامانجەى رێگە نەدەن مەهەپە دەنگەكانیان ببات، هه‌رچه‌نده‌ جەهەپە فشارێكی زۆری رایگشتی له‌سه‌ره‌، به‌ڵام له‌ نزیكبوونەوەى لەگەڵ هەدەپە پاشگەز نەبۆتەوە. دوران ئاماژه‌ به‌وه‌ش ده‌كات، "مانەوەى دەمیرتاش لە زیندان و كاردانەوەى داخستنى پارتەكەى، ئه‌گه‌ری هه‌یه‌  پارتى چاكە بخاتە تەنگەژەوە، ئه‌وه‌شی لای كلچیدار ئۆغلۆ گرنگه‌ دروستكردنی هاوپه‌یمانییه‌کەیە‌ بۆ ململانێ له‌گه‌ڵ ئه‌ردۆغان، نه‌ك دژبه‌یه‌كی له‌ لێدوانه‌كانی".

ململانێكانی نێوان هەدەپە لەگەڵ پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ئەو وڵاتە بەتایبەت جەهەپە بەردەوامە، پەروین بوڵدان، هاوسەرۆكی هەدەپە رایگەیاند، "پارته‌ سیاسیه‌كان هه‌ر كاتێك هه‌ڵبژاردن نزیك ده‌بێته‌وه‌ ئه‌وان ئه‌وكات كوردیان بیر دێته‌وه‌، هەندێ پارتى‌ سیاسى و ئه‌م كه‌سانه‌ پێویسته‌ شه‌رم له‌ خۆیان بكه‌نه‌وه‌، كورد مرۆڤێك نییە تەنیا لەكاتی هه‌ڵبژاردنه‌كان بیریان بێته‌وه‌."

ئەو ململانێیانە وادەكات چانسی ئۆپۆزیسیۆنێكی یەكگرتوو بەرانبەر ئەردۆغان كەمبێتەوە، ئەوەش لە بەرژەوەندی ئەردۆغان دەبێت، دەتوانێت گرەوی هەڵبژاردن لە ئۆپۆزیسیۆن بباتەوە.

ئەیتۆغ ئەتیجى، بەرپرسى مه‌شق و راهێنانی جەهەپە رایگەیاند، "لە هەڵبژاردنى داهاتوو پارتەكەى لەگەڵ پارتى چاكە بەبێ دەنگەكانى هەدەپە سەركەوتوو نابێت، بۆیە تائێستا نەخشەى هاوپەیمانییەكانى داهاتوو روون نییە، ئەگەرى هەیە پارتى چاكە یاخود ئێمە له‌و هاوپه‌یمانییه‌ پاشه‌كشه‌ بكه‌ین، چونكە ناتواندرێت لە هاوپەیمانییەك بین، دەنگدەرانى هەدەپە و پارتى چاكە دەنگى پێ نەدەن، ئەوكات ئۆپۆزسیۆن تەنیا وەك ناوێك دەمێنێتەوە، ئەوەش بەشێكى بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە دیدى پارتەكان لێك جیاوازن، جەهەپە لەگەڵ پارتى باشە جیاوازە، پارتى سەعادەت پارتێكى موحافیزكارە، خاوەنى پاشخانێكى ئیسلامییە، هەدەپە ئایدۆلۆژیاى تایبەت بەخۆى هەیە، هەرچەندە ئەوە ناگاتە داڕوخانى ئەو هاوپەیمانییە، بەڵام كاریگەرى لەسەر ده‌نگه‌كان دەبێت".

هاوپەیمانى ناچارى

محەمەد ئاجاد، نووسەری سەر بە ئاكپارتى دەڵێت، "ئەگەرچى بۆچوونى پارتى چاكە و هەدەپە لە رووكەش دژ به‌ یه‌كن، بەڵام لە كۆتایىیدا یەك ئامانجى هاوبەشیان هەیە، كە هاوپەیمانییەك ناچارى كردوون پێكەوە كاربكەن، ناتوانن پەیوەندییەكانیان به‌ ته‌واوی بپچێڕنن، له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ هاوبەشى ستراتیژى نێوان جەهەپە و هەدەپە بۆتە مایەى نیگەرانى زۆربەى نەتەوە پەرستەكانى توركیا، بۆیه‌ به‌ هه‌موو پێوه‌ره‌كان ئه‌و هاوپه‌یمانییه‌ ناچارییه.‌"

ناكۆكى نێوان پارتەكان

پارەت ئۆپۆزیسیۆنەكان لەسەر دوو ئاست ناكۆكیان هەیە، ئاستێك ناكۆكى نێوان خۆیان، ئاستەكەى تر ناكۆكى ناخۆیییان، دیارترین ناكۆكى ناوخۆیش لەناو جەهەپەیە، ئەوەش وایكردووە، ئێستا ئۆپۆزیسیۆنى توركیا لەسەر كاندیدێكى هاوبەش بۆ ركابەرى ئەردۆغان رێكنەكەوتوون، بۆ ئەوەى بچنە هەڵبژاردنى حوزەیرانى ساڵى داهاتوو، كلیچدار ئۆغلۆ هەوڵدەدات خۆى بۆ ئەو ململانێیە ئامادە بكات، بەڵام ئەو خواستەى ئۆغلۆ لەناوخۆى حزبەكەى و پارتى چاكە و هەندێك كەسایەتى ئۆپۆزیسیۆن رووبەڕووى رەخنە بۆتەوە، كە پێیانوایە سەركەوتوو نابێت، بۆیە زیاتر چاویان لەسەر ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ، سەرۆكى شارەوانى ئیستەنبوڵ و مەنسور یافاش، سەرۆكى شارەوانى ئەنقەرەیە.

دەركەوتنى كەمالییەكان و ئەكرەمییەكان

چاودێرانى سیاسى توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، ناكۆكییەكانى نێوان سەرۆكى جەهەپە و ئیمام ئۆغلۆ گەیشتۆتە ناو راگەیاندەكانى ئۆپۆزیسیۆن، ئەوەى ئێستا دەیكەن ململانێیەكە بۆ دەستبەسەرداگرتنى دەزگاكانى راگەیاندن، لەو بارەوە مەحموود ئۆڤێر، نووسەرى تورك ئاماژە بەوە دەكات، "هەرچەندە كلیچدار ئۆغلۆ ئەوە پشتگوێ دەخات، كە ململانێى توند لە نێوان خۆى و ئیمامئۆغلۆ هەیە، بەڵام سەرۆكى جەهەپە ئەو ململانێیە پشتگوێ دەخات."

ئەنجامی ئەو راپرسیانەی بڵاودەكرێنەوە دژبەیەكیان زۆر تێدایە

ئێستا دابەشبوونى بەرەى كەمالى و ئەكرەمى بە ئاشكرا لە دەزگاكانى راگەیاندنى ئۆپۆزیسیۆن رەنگى داوەتەوە، موراد سابونگۆ نیگەرانە بەو دابەشبوونەى ناو ئەو پارتە، ئاماژە بەوە دەكات، "دابەشبوونى ناوخۆى جەهەپە بۆ كەمالییەكان و ئەكرەمییەكان بەهۆى ململانێیە لەسەر كاندیدى سەرۆك كۆمار، ئەو ململانێیەش دابەزیوەتە ناو لق و شارەوانییەكان، ئەگەر كەمال كلیچدار خۆى كاندید بكات ئەوكاتە ململانێ بۆ پۆستى سەرۆكى حزب دەستپێدەكات، بەوەش هەڵبژاردنى سەرۆكایەتى دەكەوێتە مەترسییەوە، چونكە سەرۆكى جەهەپە سوورە لەسەر خۆ كاندیدكردنى."

ءئۆڤێر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، زیادبوونى ململانێكانى ناو راگەیاندنى ئۆپۆزسیۆن بۆ ئەكرەمییەكان و كەمالییەكان لەسەرەوە دابەزیتە خوارەوە، چونكە دواى سەركەوتنى ئیمامئۆغلۆ لە شارەوانى ئیستەنبوڵ لەبرى كار لەسەر پاككردنەوەى شار و ئامادەسازى بۆ كارەساتى لەناكاو بكات، كارى بۆ دەستبەسەرداگرتنى دەزگاكانى راگەیاندن و دروستكردنى كەناڵى نوێى راگەیاندن كرد، هەروەها سەرچاوەكانى شارەوانى بۆ بانگەشە بۆخۆى و راگەیاندن بەكارهێنا.

ستراتیژیەتێك هەیە، ئیمامئۆغلۆ لە رێگەى تیمێك پاڵپشى دەكات، بۆ ئەو مەبەستە پارەیەكى زۆرى گواستۆتەوە بۆ كەناڵەكانى راگەیاندن و رۆژنامە و ماڵپەڕەكانى هەواڵ و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە هەمان كاتیش كلیچدار ئۆغلۆ لە رێگەى كەسە نزییەكانى لە كەناڵى (HALKTV") هەمان ستراتیژى گرتۆتە بەر، محەموود ئۆڤێر، ئاماژە بەوەش دەكات، " كەمال چەتیك، پارێزەرى پێشووى سەرۆكى جەهەپە، كە ئێستا چۆتە پارتەكەى مەحرەم ئینجە، ئاشكراى كردووە، "لە سێ ساڵى رابردوو كلیچدار ئۆغلۆ (650) ملیۆن لیرەى توركى داوە بە دەزگاكانى راگەیاندن و كۆمپانیاكانى راپرسى"، بەڵام بە بۆچوونى ئۆڤێر، ئۆغلۆ لەو هەوڵەى سەركەوتوو نەبووە، چونكە رۆژانامەى (Sözcü) و (Fox TV) و (Tele 1)  و  (Odatv) و (Halk TV) بەرنامەكانى لە بەرژەوەندى كلیچدار ئۆغلۆ نییە، زیاتر لە پاڵپشتى ئەوەن ئیمامئۆغلۆ كاندیدى سەرۆكایەتى كۆمار بێت، لە بەرانبەر دا تەنیا هەندێك رۆژنامەنووس و كەناڵى (KRT TV) پاڵپشتى سەرۆكى جەهەپە دەكەن."

متمانە نەبوون بە یەكتر

كارامولا ئۆغلۆ، سەرۆكى پارتى سەعادەت رایگەیاند، "ئێستا یاساى هەڵبژاردنەكان گۆڕاوە، ئەو مێزە شەش كەسییە، كەشێكى ترى گفتوگۆى لەنێوان پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكان رەخساندووە، بەڵام هیچ پابەندییەك نییە كە دەبێت هەموو كاتەكان پێكەوە كاربكەین."  لە بەشێكى ترى قسەكانى ئاماژەى بەوە كرد، "ئەگەر هەیە بەهۆى یاساى نوێى هەڵبژاردنەكان هاوپەیمانى سێیەم دروست بێت، پارتە بچوكەكان بیر لەوە دەكەنەوە پێكەوە هاوپەیمانییەك دروست بكەن، چونكە ئەوە زۆرباشترە لەوەى بە تەنیا بچنە هەڵبژاردنەوە، لەو حاڵەتە ئەگەرى گەیشتنیان بە پەرلەمان زیاتر دەبێت."

لەلایەكى ترەوە عەلى باباجان رایگەیاند، "رایگەیاند، "بڕیارى پارتەكەمان ئەوەیە بۆ هەڵبژاردنى ساڵى داهاتوو بەتانیا بە دروشمى تایبەت بەبێ چوونە پاڵ هیچ هاوپەیمانییەك بەشدارى هەڵبژاردنەكان دەكەین."

باباجان لەبەشێكى ترى قسەكانى جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، "لە هەڵبژاردنى داهاتوو بەتەنیا دەتوانن رێژەى لە (7%) تێپەڕێنن، ئێمە پابەندیش دەبین بە هەموو ئەو بەڵێنانەى كە لە كۆبوونەوەى گفتوگۆى شەش پارتەكە داومانە، ئامادەى هەموو بەشدارییەكین لەو پرسانەى پێكەوە كارى لەسەردەكەین، ئێمە خواستێكى بەهێزمان هەیە بۆ فراوانكردنى ئەو بوارانەى كە پێكەوە لەگەڵ لایەنەكانى ترى ئۆپۆزیسیۆن دەتوانین كارى لەسەر بكەین."

سەبارەت بە بەشدارى پارتەكەى لە هەڵبژاردنى سەرۆكایەتى، سەرۆكى پارتى دیموكراسى و پێشكەوتن گوتى، "كاندیدى هاوبەش بۆ هەڵبژاردنى سەرۆكایەتى زامنى سەركەوتنە، ئەگەر نەگەیشتینە رێككەوتن ئەوا بژاردەى جۆراوجۆرمان لەبەردەستە، بەڵام پلانى یەكەممان بریتییە لە یەك كاندیدى هاوبەش بۆ پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكان."

سیاسەتى دەرەوە و ئاسایشى نەتەوەیى

كوربرا پار، نووسەرى تورك دەڵێت، "ئۆپۆزسیۆن ئەو هاوپەیمانییەى بە ئامانجى گەڕانەوەى سیستەمى پەرلەمانى دروست كردووه‌، ئه‌وه‌ش چه‌ندین پرسیار به‌دوای خۆی ده‌هێنێت، كه‌ ئایا: پارتە ئۆپۆزیسیۆن كێشە ئابوورییەكان چۆن چارەسەر دەكەن و پڕۆژەكانیان چییە؟ سیاسەتیان بەرانبەر پرسە نیشتیمانییەكان چۆنە؟ ئایا شێوازێكى نوێى ژیان پەیڕەو دەكەن، گرنگى بە بەها رۆحییەكان بدات؟".

ئەو نووسەره‌ ئاماژە بەوە دەكات، كە ئەوە دەستوەردان نییە لە ژیانى بەتایبەت لاى موحافزكارەكان، هەرچەندە راپرسییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، ئه‌گه‌ر ئۆپۆزسیۆن سه‌ركه‌وتن، هاوپەیمانى جمهور ترسى لە دەستدانى دەستكەوتەكانى هەیە، ئۆپۆزیسیۆن ئەوەندەی رەخنە لە دۆخی ئابووری دەگرێت، ئەوەندە چارەسەری پێویستی نەخستۆتە ڕوو، ئەو كەمتەرخەمیەش كاریگەرى بەرچاوى له‌سه‌ر ده‌نگده‌ران دەبێت.

سه‌باره‌ت به‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و وڵاته‌ ئۆپۆزسیۆن زۆر لاوازه‌، بەتایبەت لەدواى (15)ى تەموزى (2016 ) سیاسەتى دەرەوە لەگەڵ سیاسەتى ناوخۆ تەواوكارى یەكترین، گوتارى هێشتنەوەى نەتەوەیى كاریگەرى زۆرى لەسەر جەماوەرى ئەو وڵاتە هەیە، بەشێكى زۆرى دەنگدەرى ئۆپۆزسیۆن پەیوەیستە بە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، كە پێیانوایە ئەو سیاسەته‌ى حكومەتی وڵاته‌كه‌یان په‌یڕه‌وه‌ی ده‌كات سیاسەتێكى دروسته‌، بۆیە ئۆپۆزسیۆن ناتوانێت وێنەیەكى روون بۆ داهاتووى سیاسەتى دەرەوەی توركیا دیارى بكات.

كوبڕا پار ئاماژه‌ بەوە دەكات، "ناكۆكى نێوانیان لەسەر درێژكردنەوەى مانه‌وه‌ی سوپاى توركیا لە عێراق و سووریا، كه‌ یەكێكە له‌ ناكۆكییه‌كانی نێوان جەهەپە و پارتى چاكە، له‌سه‌ر ئاستى بنكەى جەماوەرشیان ناكۆكى زۆر لەسەر ئەو هەڵوێستانەیان هەیە، ئەوەش بۆتە لاوازكردنى ئۆپۆزسیۆن". ئەو نووسەرە پرسیار دەكات، "ئەگەر ئۆپۆزسیۆن سەركەوتوو بوو سیاسەتى دەرەوەى جەهەپە جێبەجێ دەكەن، یاخود پارتى چاكە، ئایا دەتوانن وەڵامى داخوازییەكانى هەدەپە بدەنەوە، كە دژ بە ئۆپراسیۆنەكانى سەر هەسەدەیە لە سووریا؟ دەتوانن كۆتایى بە ئۆپراسیۆنەكانى سوپاى توركیا لە سووریا  بهێنن؟ لە ئیدلیب پاشەكشە دەكەن؟ داواى فڕۆكەى ئێف (16) لە ئەمریكا دەكەن؟ سیستەمى ئێس (400)ى رووسى بەگەڕ دەخەن؟ سوپاى توركیا لە لیبیا دەكشێننەوە؟" دەیان پرسیارى تر سەبارەت بە سیاسەتى دەرەوەى تورکیا هەیە، كە پارته‌ ئۆپۆزسیۆنه‌كان هیچ وەڵامێكیان نییە.

عەلى باباجان سه‌باره‌ت بە هەڵوێستى دەنگدەرانى هاوپەیمانى جمهور دەڵێت، "ده‌نگده‌رانیان ده‌ڵێن: راستە ئێمە نانمان نییە، بەڵام فڕۆكەى بێ فڕۆكەوانمان هەیە".ئەوە وایكردووە چاودێرانی سیاسی بە راشكاوانە بڵێن، "بۆیە پێویست ناكات ئۆپۆزسیۆن ئەنجامى هەڵبژاردنى داهاتوو بخاتە گیرفانى." ئەوانە لە رەهەندى هاوسۆزى دەنگدەرانی هاوپەیمانی پارتەكانی دەسەڵات تێنەگەیشتووە، چونكە كاتێك ئەوان فڕۆكەى بێفڕۆكەوانیان لە پارەى گیرفانیان له‌لا باشتر بێت، زۆر ئه‌سته‌مه‌ ئه‌وه‌نده‌ به‌ ئاسانی بتوانن لە هەڵبژاردنەكان گرەویان لێ ببنەوە.

دوران دەڵێت، "ئەگەرى ئەنجامدانى ئۆپراسیۆنى سەربازى دژ بە باكوورى رۆژئاواى سووریا و پرسى داخستنى هەدەپە و گریمانەى داواكارییە رادیكاڵەكانى هەدەپە لە هاوپەیمانى دەبێتە ئاڵۆزى نوێى ناو ئەو هاوپەیمانییە". هەروەها ئەگەرى ئەوە هەیە لەلایەك پارتەكان بۆ هەڵبژاردنى (2023) پەنا ببنە بەر هەندێك بابەتى نەتەوەیى و دیدى ئەتاتورك بۆ توركیا، لە لایەكى ترەوە گوتارێكى نوێیان هەبێت بۆ راكێشانى دەنگى كورد". سەرەڕاى ئەوەش ئەگەرى گۆڕانكارى لە نەخشەى پارتەكان هەیە، چونكە ژینگەى سیاسى توركیا لە گۆڕانە، وەك هەڵبژاردنى رابردوو، دۆستەكانى ئەمڕۆ سبەى دەچنە بەرەیەكى تر، لەگەڵ نزیكبوونەوەى هەڵبژاردن پارتەكان مەرج و ئەجێنداى خۆیان بۆ چوونە هاوپەیمانییەكان ئاشكرا دەكەن".

دژ بە یەکى راپرسییەكان

لە ماوەى رابردوو چەندین راپرسى لەسەر ئەنجامى هەڵبژاردنى داهاتوو بڵاوكرایەوە، بەڵام ناكۆكى زۆر لەنێوان راپرسییەكان هەیە، چونكە هەندێك لەو راپرسیانە ئاماژە بە پاشه‌كشه‌ی دەنگى ئاكپارتى و رەجەب تەیب ئەردۆغان دەكه‌ن، هەندێك ئاماژە بە زیادبوونى دەنگەكان دەكەن، كە بە بەراورد بە سیاسییەكانى تر لە پلەى یەكەم دایە، چاودێرانى سیاسى بڵاوكردنەوەى راپرسییەكان دەخەنە چوارچێوەى ململانێكان، چونكە رۆژانە ناوەندەكانى لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون ئامارى تازەی راپرسییەكان بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌، رۆژنامەى (جمهوریەت و سۆزكۆ)ى توركى نزیكن لە ئۆپۆزیسیۆن، بەڵام (حوریەتى توركى و سەباح) نزیكن لە حكومەتى توركیا، ئەوانیش راپرسى جۆراوجۆر بڵاودەكەنەوە، لەبەرانبەردا دەزگاى (میترۆپۆل) ئەنجامى راپرسییەكى بڵاوكردەوە، پرسیارەكەى بەو جۆرە بوو، "ئەگەر ئەم یەكشەممە هەڵبژاردن بكرێت، ئایا ئەردۆغان سەردەكەوێت؟".

ئۆزیر سنجار لەرێگەى تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان ئەو راپرسییەى كردووه‌، لە (16.4%)ی بەشداربوان دەنگیان بەوە دەدا، "بەدڵنیاییەوە ئەردۆغان سەردەكه‌وێت، لە(27.6%) دەنگیان بە ئه‌گه‌ری سەردەكه‌وتنی هه‌یه‌، لە (12.3%) سووربوون لەسەر ئەوەى ئەردۆغان سەرناكەوێت، لە (6.1%) بە نازانم وەڵامیان دایەوە". ئەردۆغان لەبارەى راپرسیەكان دەڵێت، "كه‌س ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌ی ئه‌و دواییه‌ی نه‌زانی، تەنانەت ئەوانەشى زۆر بە وردى هەڵیانسەنگاند كەوتنە هەڵە، چونكە دوایى زۆربەڕوونى ئەنجامى هەڵبژاردنى سەرۆكایەتى كۆمارمان بینى، كه‌ پێچه‌وانه‌ی پێشبینییه‌كان بوو".بە ناڕاستەوخۆش ئاماژەى بە راپرسیەكەى (میترۆپۆڵ) كرد.

جگە لە (میترۆپۆڵ) چەند ناوەندێكى ترى تایبەت بە راپرسى گشتى لە توركیا هەیە، دیارتریینیان ناوەندى ئۆبیتیمار،  ناوەندى عادل گور بۆ لێكۆڵینەوە، ناوەندى گەنار، ناوەندى كۆندا بۆ لێكۆڵینەوە و وەبەرهێنان، ناوەندى سۆنار بۆ لێكۆڵینەوە، بەڵام تا ئێستا بەروونى دیار نییە، ئەو  ناوەندانە راستەوخۆ سەربە چ لەلایەنێكی سیاسین، چ كەسایەتییەكى سیاسى له‌ حكومه‌ت یا ئۆپۆزسیۆن پاڵپشتیان دەكات، ئەوەش بۆ ئامانجى هەڵبژاردنەكانە، كە تایبەتە به‌ ئاڕاسته‌كردنی شەقامى ناوخۆى ئەو وڵاتەیه‌.

رۆژانە دەزگا راگەیاندەكانى توركیا بڵاویدەكەنەوە، لەسەر رێژەى دەنگى كەسایەتییەكان دژبەیەكى زۆرى تێدایە، بۆ نموونە ناوەندى میترۆپۆڵ و ئۆبتیمار راپرسییەكیان بڵاوكردەوە، لەو راپرسییە (1938) كەس بەشدارى كردبوو، راپرسییەكە رێژەى ئەوانەى هێشتا بڕیاریان نەداوە، زۆر گەوره‌ كردبوو، لە هەمانكات ئەردۆغان زۆر لە پێش ئەوكەسانە بوو، كە ئەگەرى هەیە ببن بە ركابەرى.

بەشێوەیەكى گشتى ئه‌ردۆغان له‌(39.2%) رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا بوو، لە بەرانبەردا مه‌نسوڕ یافاش (13.6% ) رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا بوو.

هه‌روه‌ها بۆ یه‌كه‌م جار كەمال كلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكى جەهەپە پلەى دووەمی بەدەست هێنابوو‌، كە دەنگەكانى بەشێوەیەكى بەرچاو زیادى كردووە، رێژەى دەنگەكانى لە(8.7%) ، میرال ئەكشنارى سەرۆكى پارتى چاكە لە (8.1% ) رێژه‌‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنابوو

سەبارەت بە ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ كە ئەگەر هەیە لە بەرانبەر ئەردۆغان كاندید بكرێت، لە پلەى شەشەم دابوو، تەنیا لە (7%) دەنگەكانى بەدەستهێنا بوو.

مەحمود عەلوش لێكۆڵەرى سیاسى تورك، دەڵێت، "لەكاتى چاوخشاندن بە ئەنجامى زۆربەى راپرسى دەزگاكان، ناكۆكى زۆریان تێدایە، ئەوەش لە راستگۆیى راپرسییەكان كەم دەكاتەوە، گومان دەخاتە سەر میتۆدى راپرسییەكەیان كە لەو لێكۆڵینەوە بەكارییان هێناوە، بۆیە پێویستە ئەو ناوەندەى ئەو كارەى كردوە، ئاراستەكەى فراوانتر بكات، بۆ ئەوەى هەموو لایەك بگرێتەوە".لە لایەكى ترەوە هیشام گۆناى لێكۆڵەرى سیاسى تورك راگەیاند، " ئەوانەى راپرسییەكان دەكەن سەر بە لایەنێكى دیاریكراون، هەندێك ناوەند لە ئۆپۆزسیۆن نزیكن، هەندێكیان بەشێوەى نا فەرمى لەلایەن حكومەتەوە هاوكارى دەكرێن، هەندێكیان لە ئاكپارتى نزیكن، هەر هاوكاریەكى راستەوخۆی حكومه‌ت بۆ ئەو ناوەندانە كارێكى نایاساییە، چونكە ئەو راپرسیانە بەشێكى دانەبڕاون لە بانگەشەى هەڵبژاردنەكان".

مەحمود عەلوش ئاماژە بەوەش دەكات، "راپرسیەك دەبینین باس لە سەركەوتنى گەورەى ئەردۆغان دەكات، لە هەمان كات راپرسیەكى تر دەبینین باس لە سەركەوتنى ئۆپۆزسیۆن دەكات، لێرەوە تێدەگەین ئەو راپرسیانە بەشێكن لە ململانێى سیاسى بۆ دروستكردنى كاریگەرى لەسەر رایگشتى و ئاڕاستەكردنى بەرەو ئەو ئامانجەى خۆى دەیەوێت، بەتایبەت ئەو دەنگە خۆڵەمێشیەى كە هێشتا بڕیارى نەداوە دەنگ بەكێ دەدات، بۆیە ئەو ناوەندانە بە پلەى یەكەم رایگەیشتى ئاڕاستە دەكەن". 

لە بەشێكى ترى قسەكانیشى گوتى، "ئەو ناوه‌نده‌ی راپرسی ده‌كات هەوڵدەدات جۆرێك لە جیاوازى ئەنجام نیشان بدات، هەرچەندە ناتوانێت ویستى خۆى بەلاى ئەو لایەنەى دەیەوێت نیشان بدات، به‌ڵام ده‌یه‌وێت له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لایه‌نێكی دیاریكراو یه‌كلای بكاته‌وه‌".