Nuce Logo

وەرگێرانى: ئيسماعيل تەها

ماڵپەڕى (ميدل ئيست ئاى) راپۆرتێكى بڵاوكردۆتەوە، كە لەلايەن گۆدسۆزيان و موراد ئەسڵان ئامادەكراوە، لەو راپۆرتە قسە لەسەر گوتارەكانى هەر يەك لە رەجەب تەيب ئەردۆغان، كانديدى هاوپەيمانى جمهوور و كەمال كليچدارئۆغلۆ، كانديدى هاوپەيمانى ميللەت دەكەن.

راگەياندنى ئەنجامى هەڵبژاردنەكانى هەفتەى رابردوو زۆر خێراتر بوو لەوەى چاوەڕوان دەكرا، لە كاتژمێر حەوتى ئێوارە دەركەوت رەجەب تەيب ئەردۆغان بە بەدەستهێنانى لە زياتر لە (52%)ى هەڵبژاردنەكان جارێكى تر بە سەرۆك كۆمارى توركيا هەڵبژێردرايەوە. 

دەبوو رەجەب تەيب ئەردۆغان دواى ئەوەى سەركەوتنى بەدەستهێنا لە كۆشكى كۆمارى لە ئەنقەرە وتارى سەركەوتن پێشكەش بكات، بەڵام لەناكاو ئەردۆغانى تەمەن (69) ساڵ راستەوخۆ لەبەردەم ماڵەكەى لە ناوچەى قەسقەلى ئيستەنبۆڵ دەركەوت.
لەبرى ئەوەى بە يەكێك لە گوتارە نەتەوەييەكان دەست پێ بكات، كە بۆتە يەكێكە لە ئاماژە جياوازەكان، بەڵكوو لەبرى ئەوە دەستى بە گۆرانيگوتن كرد.

رەجەب تەيب ئەردۆغان بە گوتنەوەى گۆرانيەك سۆزى خەڵكى راكێشا

ئەو گۆرانيەش گۆرانيەكى بەناوبانگى خۆشەويستى توركيا بوو، بۆ ئەوانەى كە ناتوانن گوێبگرن، كە بە درێژايى هەڵمەتى هەڵبژاردنەكان دەگوتارييەوە، بەڵام لە ئێوارەى (28)ى مانگى رابردوو رووداوێكى تايبەت بوو، ئەو چركەساتە پەيامێكى ئاڕاستەكراوى هەڵگرتبوو.
ئەو سەركردە جەماوەرييە كە زياتر لە (20) ساڵە لە دەسەڵاتە سەلماندى، رەخنەگرەكانى هەڵەن، لەبرى ئەوەى خۆى لە خەڵك دوورخاتەوە، كاتێك ئەو جدديبوونەى بينى دركى بەوە كرد كە دەكرێت باشترين كار بكات، كە لە رێگەى گۆرانى خۆشەويستى رووبكاتە دڵ و هۆشى هاووڵاتيانى وڵاتەكەى، چونكە لەوە تێگەيشتبوو ئەوە زۆر كاراترە لە دووبارەكردنەوە و ژماردنى ئامارە ئابوورييەكان، ياخود هێرش بۆ سەر ئەوانەى تر و بڵاوكردنەوەى ڤيديۆى ئابڕوبەرانە بۆ دەركردنى ركابەرەكانى لە كێبڕكێى هەڵبژاردنەكان، كە لەم دواييە بەڕوونى دەركەوتبوو كە ئەوە ستراتيژيەتى كەمال كليچدارئۆغلۆى تەمەن (74) ساڵە بۆ دوورخستنەوەى ركابەرەكەى.
لە (2002) وە ئەردۆغان زۆر بە لێهاتوويى ستراتيژيەتى بەردەواميى جێگيركردنى خۆى لە دڵى خەڵك جێبەجێ دەكات، نەك تەنيا لە ناوەخۆى توركيا بەڵكوو لە هەموو ناوچەكە.

ئەو هەوڵەى ئەردۆغان چ لە رێگەى برەو دان بە نموونەى توركيا لە ديموكراسى ئيسلاميى بێت، ياخود لە رێگەى سەركردايەتييكردنى هێرشى دوژمنكارانەى ئيسرائيل بێت بۆ سەر كەشتى مەڕمەڕە، كە لە (2010) لە توركياوە بەرەو غەززە بەڕێكەوت، ئەردۆغان هەرگيز لەوە شكستى نەهێناوە خۆى سەركردەى  خەڵكى بێ دەسەڵات و ستەملێكراو، ياخود هەموو خەڵكى ئاسايى دەربخات.

بۆ خۆدەرخستنى ئەردۆغان ركابەرى سەرسەختى داگيركارى رۆژئاوا دەكات، هيچ شتێك وەك گوتارە بە جۆش و خرۆشەكەى لەبەردەم نەتەوە يەكگرتووەكان بەڵگە نييە كە لە (2016) رايگەياند، "جيهان لەو پێنجە گەورەترە." ئەوەش گوتارێك بوو تێيدا گۆڕدرا بۆ سروودێك هەموو كاتێك دەگوترێتەوە، بەتايبەت كاتێك ئەندامانى هەميشەيى ئەنجوومەنى ئاسايش  فشار دەخەنە سەر ئەنقەرە بۆ ئەوەى ملكەچى داواكانيان بێت، ئەو سروودە دەڵێنەوە، بەڵام لەدواى (20) ساڵ لەو ماوەيە، زۆرێك پێيان وابوو بەهۆى ئەو قەيرانە ئابوورييە بێ پێشينەيە ئەو گێڕانەوە كاريگەرى خۆى لە دەستداوە، لەوەش گرنگتر ئەوە بوو، رەخنەگرەكانى پێيان وابوو، ئەردۆغان پەيوەندى لەگەڵ خەڵك نەماوە، لايەنگرانى ترسيان هەبوو پچڕانى ئەو پەيوەندييە باجەكەى پۆستى سەرۆكايەتى بێت.

ئەردۆغان چۆن سەركەوت؟ 

لەگەڵ دەسپێك مرۆڤ بير لەو وێنەيە دەكات ئەردۆغان پێشكەشى دەنگدەرانى كرد، كە واى دەرخست لە بڕيارەكانى سەربەخۆيە و تواناى لەسەر كاروبارەكان هەيە، سياسيەكى خاوەن قەبارەيە نەك هەر لەو ناوچەيە، بەڵكوو لە جيهان حيسابى بۆ دەكرێت، ئەوە جگە لەوەى وتاربێژێكى سەركەوتووە، ئەگەرچى بەشێكى ئەو باشييەى لە وتاردان بۆ خوێندنى ئاينى لە قوتابخانەى پێشنوێژ و تاربێژى دەگەڕێتەوە، ئەردۆغان خاوەن لێهاتوويەكى بەرزە لە وتاردان، لەگەڵ ناوەڕۆك و تۆنى دەنگى ئاوێتە دەبێت، بۆ ئەوەى لەگەڵ ئەو جەماوەرەى قسەيان بۆ دەكات گونجاو بێت.

لە رێگەى پەنابردنى بۆ گۆرانى ميلى وەك پێويستييەك بۆ هەڵمەتى هەڵبژاردن ئەردۆغان سوور بوو لەسەر ئەوەى يەك قسە بۆ موحافيزكارەكان و نەتەوەييەكان بكات، بەڵام ئەركەكەى ئاسان نەبوو، ئەو لەناوەخۆى بەرانبەر ئەو تۆمەتانەى ئۆپۆزسيۆن ئاڕاستەى خۆى و حكومەتەكەيان دەكرد دەتوايەوە، كە لە مامەڵەكردن لەگەڵ شوێنەوارى بوومەلەرزەكە سستى و پشتگوێخستن و خراپ بەڕێوەبردن لە هەوڵەكانى بەدەمەوەچوون هەبووە.
بێگومان ئەو جۆرە بەڕێوەبردنە پەيوەستە بە ناوبانگ، كە سەرنج لەلاى خەڵك دروست دەكات، لەوەش مەترسيدارتر لە يەك كاتدا خاوەن دەسەڵاتە و كانديديشە، بەتايبەت لە سايەى ئەو ناخۆشيانەى تووشى وڵات بوو بەهۆى شوێنەوارى ئەو كارەساتە سرووشتيە و قەيرانى توندى ئابوورى وايكردووە دەرفەتێكى زێڕين بۆ ركابەرەكەى دروست بێت.

بەشێك لە بەڵێنەكانى كليچدار قابيلى جێبەجێكردن نەبوون

لەلايەكى تريشەوە كەمال كليچدار ئۆغلۆ هەوڵى دەدا خۆى وەك پياوێكى ئاسايى و خاكى نيشان دەدا، ئەو گرتە ڤيديۆيانەى لە سەرەتاى هەڵمەتەكان بڵاوى دەكردەوە كە لەسەر خوانى چێشتخانەكەى دانيشتووە ئاماژەيەكى روون بوو كە خواستى ئەوەى هەيە پەيامەكانى دەربڕى هاوسۆزى بێت لەگەڵ ئەو هاونيشتيمانيانەى كە تووشى قەيرانى ئابوورى و گرانى نرخى خۆراك بوونە، ئەو پەيامانەى كليچدار لاسايى هەڵمەتەكانى هەڵبژاردنى بيل كلينتۆنى لە (1992)ى دەكردەوە.
لە (1991) لەگەڵ كۆتاييهاتنى ئۆپراسيۆنى گەردەلوولى بيابان جۆرج دەبليو بۆش پاڵپشتييەكى بێ پێشينەى بەدەست هێنا كە گەيشتە لە (89%) ئەو پرۆسەيە بە سەركەوتنێكى گەورە بۆ هێزەكانى ئەمەريكا داندرا، بەڵام لە كۆتايى بيل كلينتۆن سەرۆكايەتى بردەوە، لەم ڕووەوەى كە خزمەتەكەى فۆكەس خستنە سەر ئەو پرسانەى پەيوەست بوو بە خوانى چێشتخانەى ماڵەوە، كە لە دەبڕينە كورتە بەناوبانگەكەى كۆى كردەوە، كە گوتى، "نەفام ئەوە ئابوورييە." بەڵام كەم كليچدار ئۆغلۆ، بيل كلينتۆن نييە، بەڵكوو ئەوە ئەردۆغانە بە كلنتۆن دەچێت، توانايەكى بەرزى وتاردانى هەيە، ئەردۆغان كاتێك لە يەكێك لە بۆنەكانى بوكگواستنەوە دەركەوت و گۆرانى گوت، دڵى هەموويانى خۆش كرد، ئەوەش لە كاتێدا بوو كليچدار ئۆغلۆ لەو مەيدانە بوونى نەبوو، بۆيە ئينتباعەكان بەرانبەر كليچدار وشك و تيۆرى و ماندوكەر بوو، سەرنجڕاكێشى و كاريزمايى نەبوو، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك بەهۆى ئەو بەڵێنەى لەو شۆڕشەى لەپێناو بەها ديموكراسييە باڵاكان دابووى بۆ چاكسازى بە غانديان دەچواند.

ئاڕاستە جياوازەكان

لە كاتى هەڵمەتى هەڵبژاردنەكان ئەردۆغان ستراتيژيەتێكى دوو لايەنەى بەكارهێنا، يەكەم بيرخستنەوەى دەستكەوتەكان لە خولى يەكەمى سەرۆكايەتى، دووەم باسكردنى پلانەكانى داهاتوو لە پێناو نەتەوەى تورك.

بەڵام ئۆپۆزسيۆنى توركيا رەخنەى ئەردۆغان دەگرت كە راگەياندنەكانى توركيا بۆ نمايشكردنى  پڕۆژە گەورەكان و پەرەپێدانى پيشەسازى بەرگرى توركيا بەكاردەهێنێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە هەبوو ئەو دوو كانديدە خاوەنى پێگەى جياوازى هەڵبژاردن بوون، ئەوان بايەخيان بە فروانتركردنى راگەياندن و رووماڵى هەڵمەتەكانيان بەشێوەيەكى فراوانتر دەدا، ئەوەش زۆر بە سادەيى بريتى بوو لە بەهايەكى هەواڵى.

لە (2017) رۆژنامەى واشنتن پۆست بابەتێكى بڵاوكردەوە كە پوختەى نووسينێكى سێ توێژەر  بوو، كە بريتى بوو لەوەى سەرەڕاى ئەوەى ئەوانەى پۆستى باڵايان هەيە لە رووماڵى راگەياندنەكان پشكى شێريان بەردەكەوێت، بەڵام ئەمە بەو واتايە نايەت لە هەڵمەتى هەڵبژاردن هاوكاريان بكات.

ئەردۆغان راگەياندنەكانى حكومەتى بۆ بانگەشەى خۆى بەكار دەهێنا

ئەو كێشانەى رووبەرووى وڵات دەبنەوە دەزگاكانى راگەياندن دەيخەنە ئەستۆى حكومەت، بۆ ئەوەى دەستكەوتى زياتريان ببێت، ئاشكرايە رێگەى ئەردۆغان گوڵڕێژ نەكرابوو، دەزگا راگەياندنەكانى ناوخۆ كێشە ئابووريەكانى وەك دابەزينى بەهاى ليرە، بەرزبوونەوەى هەڵاوسان، گرانبوونى نرخى خۆراك، لێكەوتەكانى بوومەلەرزە وێرانەكەرەكەى مانگى شوباتى ئەمساڵ، كە كاريگەريان لەسەر تاكى توركى هەبوو پشتگوێيان نەخست.

موردا يەزيلتاس، مامۆستاى پەيوەندييە نێودەوڵەتييەكان لە زانكۆى ئەنقەرە بۆ زانستە سياسييەكان دەڵێت، "پەيوەندييەكانى سەر ئەرۆدغان لە چەند شوێنێكەوە سەرچاوەى گرتبوو، لەبرى فۆكەس بخاتە سەر ئەو پرسانە فۆكەسى خستبووە سەر سياسەتى دەرەوە و پرسى بەرگرى و ئاسايشى وڵات، ئەوەش لە كاتێدا بوو، كليچدارئۆغلۆ فۆكەسى لەسەر دۆخى ئابوورى و پرسەكانى پەيوەست بە ديموكراسى بوو."
ئەو مامۆستايەى زانكۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەردۆغان بێ دواكەوتن لە رێگەى بەزركردنەوەى داهاتى خێزانە كەمدەرامەتەكان وەڵامى كەمال كليچدارئۆغلۆى دايەوە، بە هەمان شێوە تيشكى خستە سەر ئەو چاكسازييانەى كە لە سەرەتاى ئەم سەدەيە دەستى پێكرد بوو.

ئەردۆغان فۆكەسى لەسەر پرسە ئەمنييە ناوەخۆييەكان بوو، لە وتارەكەشى باسى لە داهاتوو دەكرد، جەختى لەسەر ئەوە دەكردەوە، سازش لەسەر بەرەنگابوونەوەى تيرۆر ناكەين، بەگوێرەى ياسا پەنابەرەكان بەخواستى خۆيان دەگێڕينەوە وڵاتەكەيان.

لەبەرانبەردا بەهۆى تەسكى بازنەكەى و رەخنەگرتن لە ئيدارەى ئەردۆغان لە برى پێشكەشكردنى جێگرەوە، يا چارەسەر، ستراتيژيەتى كليچدارئۆغلۆ  كورتمەودا بوو.

كليچدارئۆغلۆ پەنجەى لەسەر كێشەكان دادەنا، بەڵام هيچ چارەسەرێكى جێگرەوەى پێشكەش نەدەكرد، پاشان دژبە يەكييەكانى هاوپەيمانيەكەى لە ژمارە نەدەهات، بۆ نموونە كليچدار ئۆغلۆ هەوڵى دا ناسنامەى عەلويبوونى خۆى بۆ راكێشانى دەنگ بەكار بهێنێت، وەك ئەوەى هەوڵ بدات، ئەو نوێنەرايەتى هەموو تورك دكات بەدەر لەوەى سەر بە چ ئاين و مەزهەبێكن. ئەوەش كارێكى بەترسيداربوو، چونكە عەلەوييەكان لە سياسەتى توركيا 
خۆشەويست نين، هەروەها بەشێكى تريش لە هۆيەكەى ئەو بوو ئەو هاوپەيمانييەى كۆى كردبوونەوە جياوازى زۆريان هەبوو، بەتايبەت پارتەكان خاوەن بيرى توندى نەتەوەيى و ميانڕەو و خاوەن بيرى كوردايەتيشى تێدا بوو.
تێگەيشتنى خەڵك

كەمال كليچدارئۆغلۆ لە پێناو گەڕانەوەى ئاوارەكانى سووريا بۆ زێدى خۆيان داواى كرد لەگەڵ بەشار ئەسەد، سەرۆكى سووريا دەست بە گفتوگۆكان بكرێت، پاش ئەوە رايگەياند، ئەو لايەنگرى بەرەى رۆژئاوا دەكات، هەر هەڵبژێردرێت توركيا لە رووسيا دووردەخاتەوە.

هەروەك بەڵێنى دا لە ماوەى سێ مانگ دواى هەڵبژاردنى بە سەرۆك، هاووڵاتيانى توركيا بە بێ ڤيزا دەتوانن سەردانى ئەوروپا بكەن، كاتێك روون بۆوە سووريەكان لە داهاتووێكى نزيك ناتوانن بگەڕێنەوە وڵاتەكانيان و بەربەستەكانى بەردەم بەڵێنە گەورەكانى بە خەڵكى داوە دەركەوتن، لەوەش مەترسيدارتر ئاوازى گوتارەكانى كليچدارئۆغلۆ زۆر بەتوندى لە گەڕى دووەم بەرەو راستڕەوى بوو، كە هەوڵى دەدا لە (5%)ى دەنگى دەنگدەرانى سينان ئۆغان، كانديدى توندڕەو بەدەست بهێنێت. 

كليچدارئۆغلۆ كێشەكانى وڵاتەكەى دەستنيشان دەكرد

سەبارەت بە دروشمى سوورييەكان دەيگوت، "لە داهاتوو دەگەڕێنەوە." خەڵێكى زۆر لەگەڵ ئەو كانديدەى سەرۆكايەتى هاوسۆز نەبوو، لە كۆتايى گەيشتە ئەو ئاستەى خەڵك ناسناوى كەمال نازى لێ بێنن."

لە بەرانبەردا درووشمەكانى ئەردۆغان ئيلهامى زياترى تێدا بوو، تەنانەت ئەگەر قابيلى بەديهێنانى دەستكەوتيش نەبن، وەك دروشمى، "سەدەى توركيا." هەروەها، "لەگەڵ ئەو پياوە گونجاوە بەردەوام بن لەو گەشتە."
ئەردۆغان سوودى لەو راستييە وەرگرت كە خەڵك بەسرووشتى خۆى لە كەسى نەناسراو دەترسێت، كە لە زەمەنێكى پڕ قەيران كۆمەڵێك بەڵێنى سياسى دەدات، كە تاقى نەكراينەوە.
بەگشتيش دەنگدەران لە كەوتن بەسەر قوورسى و مەترسيەكان دەترسن، چۆن ئۆپۆزسيۆن نەيتوانى قەناعەتيان پێ بكات، كە كارى لەپێشينەى سەرۆكايەتى كليچدارئۆغلۆ، چارەسەركردنى راستەقينەى ئەو شتانەيە پێوەى گيرۆدەبوون، نەك گەڕانەوە بۆ سيستەمى پەرلەمانى.
لە (28) مانگ كاتێك ئەردۆغان بۆ خولێكى ترى بە زۆرينەيەكى كەم سەرۆكايەتى بردەوە، ديمەنەكە تەواو بوو.
هەندێك دەڵێن، ئەوەى روويدا لە بابى رێكەوت بووە، ياخود نمايش، بەڵام ئەگەر لەو هەڵمەتە پڕ جۆش و خرۆشە  وردبينەوە، ئەو سەركەوتنە لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەردۆغان تێگەيشتنى باشى بۆ خەڵك هەبوو، بەهۆى ئەوەى تواناى باشى قسەكردنى بۆ خەڵك هەيە، ئەردۆغان لەم رووەوەى توانى ئاڕاستەى قسەكانى دووربێت لەو ئاڵنگەريانەى ئێستا رووبەڕووى ئيدارەكەى دەبێتىەوە، لە هەمان كاتيش سەركەوتنەكانى دەربخات.
سەرەڕاى هەموو ئەوانەش دەكرێت بڵێين، ئەوەى بووە هۆى سەركەوتنى سەرۆكى ئستاى توركيا ئەو ڕكابەرە لاوازە بێ كاريزمايە بوو، خاوەنى هيچ تايبەتمەنديەك  نەبوو جگە لە هاواركردنى "شكست بە ئەردۆغان بهێنن."
چەند هەڵبژداردنى ديموكراسى لە جيهان كراوە، هەمان ئەو هەڵانە و دەرفەتانە دووبارە بۆتەوە، ئەوەش بۆتە شكستى كانديدەكە لە پێگەكەى، ديارترين حاڵەت كە توێژينەوەى لەسەركراوە، هەڵبژاردنەكانى ئەمەريكا لە (1992) هەريەك لە بۆش و كلينتۆن كێبڕكێيان بوو.

بێگومان هەڵبژاردنى ئەو دوايەى توركيا كە بووە هۆى دووبارە سەركەوتنەوەى رەجەب تەيب ئەردۆغان، يەكێك دەبێت لەو ئەزموونانەى لە داهاتووێكى نزيك لێكۆڵەران لێكۆڵينەوەى لەسەر دەكەن.
سەرچاوە: عەرەبى 21