Nuce Logo

لەكاتێکدا ئەو گرووپانە هەژموونێكی گەورەیان بەرانبەر ركابەرەكانی بە ئێران داوە، هەروەها تایبەتمەندیەكی ناوازەشی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئێران داوە، پاڵپشتی ئێران بەو گرووپانە بۆتە هۆی گۆشەگیركردنی ئێران لە لاین چەند وڵاتێكی ئەو ناوچەیە، لە لایەكی تریشەوە بەو هۆیەوە سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران زیادی كردووە ئابووری ئەو وڵاتە داڕوخاوە، ئەویش كاریگەری لەسەر هەموو ئاستەكانی بژێوی ژیانی ئێران هەبووە.

سەرەڕای ئەوەش سیستەمی بایەخدانی ئێران بە سیاسەتی دەرەوە دەدات، ئاسایشی وڵات بۆتە سەرنجراكێشانی كاری لە پێشینەی وەك ئاسایشی ئاوی، بۆیە بەدەر لە چواپۆشی لە ئەنجامی دانوستاندنە ئەتۆمییەكان ئەركی قورستر چاكسازی ئابووری دەبێت، ئەوەش حەماسەتێكی شۆڕشگێرانەی هێنا كایەوە، ئەوە جگە لە بەرژیەوەندییە نیشتیمانییەكان پاڵنەرێكی بۆ گرووپەكانی سەربە ئێران دەستەبەر كرد، لە ساڵی (1982) ئێران بە چەك و پاڵپشتی دارایی و مەشقی سەربازی بۆ وەڵامدانەوەی ئێران هاوكاری حزبوڵڵای كرد، بەهەمان شێوە فەیلەقی بەدری بۆ شیعەكانی هەندەران دروستكرد، كەشانبەشانی سوپای پاسداران لە شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق بەشداری كرد.

ئێران لەدوای روخاندنی رژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی (2003) دەستبەرداری فەیلەقی بەدر نەبوو، بەڵكو رۆڵێكی گەورەی لە فراوانكردنی هەژموونی ئێران لەناو عێراق بینی، لە یەمەنیش پاڵپشی حوسیەكانی كرد بۆ ئەوەی شوێنی خۆیان لە دەروازەی دەریای سوور بكەنەوە بە تێچوونێكی كەم تواناكانی سعوودیە بە هەدەر بدەن، تاران بە تێچوونێكی كەم  زیانی گەورەی بەر ركابەرە سەرەكییەكانی ئەو ناوچەیەی دا.

لە كۆتاییش سوپای پاسداران زۆربەی ئەو گرووپانەی بۆ پاڵپشتی بەشار ئەسەد بۆ كۆتاییهێنان بە راپەڕینی گەلانی سووریا كۆكردەوە، لەو گرووپانەی نزیك ئێران كە لە سووریا دەردەكەوتن فاتمیەكانی ئەفغانستان و حزبوڵڵای لوبنان و زەینیەكانی پاكستان بوو، دروستكردنی ئەو گرووپانە میكانزمێكی گرنگە بۆ رووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە داهاتوو لەگەڵ ئەمەریكا یاخود ئیسرائیل.

لە هەمانكاتدا خواستی ئێران بۆ پاڵپشتی گرووپەكانی نزیك لەخۆی لەناوخۆی وڵاتەكەی لێكەوتەی خراپی هەبوو، لە ساڵانی سەرەتای شۆڕشی ئێرانی بایەخ بە ئابووری وڵات نەدەدرا، خومەنی، رابەری شۆڕشی ئیسلامی گوتی، "بەڵێنەكانی ئابووری تایبەتە بە كەر، بە واتایەكی تر ئامانج ئیسلامیی شۆڕشگیڕییە، نەك ئابووری."

سزا سەپێندراوەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر ئێران كاریگەری مەترسیداری لەسەر ئەو وڵاتە هەیە، بەرهەمی ناوخۆی ئێران بەهۆی ئەو سزایانەی سەر كەرتی نەوت كەم بۆوە. لە ساڵی (2020) بەرهەمی ناوخۆیی یەك لەسەر سێی بەرهەمی ساڵی (2012) بوو.

خراپی دۆخی ئابووری بووە هۆى بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری لە (2021) لە (10) بەرزبووە، بڕیارە لە ئەمساڵ و ساڵی داهاتوو بەگوێرەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی هەنگاوی تر بهاوێت. ئاماژە بەوەش دەكرێت رێژەی بێكاری زۆر لەوە بەزترە لەناو گەنجان، لە چوار گەنج یەكێك بێكارە. 

ئابووری ئێران تووشی هەڵاوسان بووە، نرخی كاڵان سێ بەرانبەر زیادی كردووە، رێژەی بێكاری بەرزبۆتەوە، هەژاری هەموو وڵاتەكەی گرتۆتەوە، زیاتر لە (35%) دانیشتوانی ئێران لەژێر هێڵی هەژارین.

ئەو دۆخە ئابوورییە بۆتە هۆكاری زیادبوونی شڵەژاوی كۆمەڵایەتی، پێویستە ئەوە بزاندرێت كە ژمارەكان زۆر زیاترە لە ئەنجامی كەمی داتا متمانە پێكراوەكان، تەنانەت ئەگەر سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر ئێرانیش لابدرێت، هاوسەنگكردنەوەی ئابووری ئاسان نییە. 

هەڵسەنگاندنەكان ئاماژە بەوە دەكەن، كە لە (97%)ی ئێران بە جۆرێك تووشی وشكی بووە، (11) شاری گەورەی كە ژمارەی (37) ملیۆن كەسە تووشی كەم ئاوی بووە.

چەندین شاری ئێران لەو دواییە بەهۆی كەمی ئاو تووشی ئاڵۆزی بوون، لە ئەسفەهان خۆپیشاندانی فراوان كرا، هەروەها لە ساڵانی (2018 و 2021) لە خوزستان خۆپیشدانی گەورە كرا.

وەك چەندان لە چەندان وڵاتی دراوسێی ئێران، حكومەتی ئێران بایەخی سەرەكی بە هێشتنەوەی دەسەڵات بەهۆی خۆشگوزەرانیی گەلەكەیەتی.

هەرچەندە تا ئێستا حكومەتی ئێران دەستی پێوەگرتووە، بەڵام كێشەكانی ئێران پەیوەستە بە سروشتی ئەو دەسەڵاتە، بۆیە چارەسەكردنیان ئاسان نییە، بەشێكی بەوە شرۆڤە دەكرێت كە حكومەتی ئێران لەماوەی رابردوو سەركەوتوو نەبوو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو كێشانە.

بەڵام هەڵواسینی زیندوبوونەوەی ئابووری بە لادانی سزا نێودەڵەتییەكان خەیاڵكردنە، بەدەر لە ئەنجامی گفتوگۆی ئەتۆمی، ئێران رووبەرووی كێشەی قووڵی ناوخۆی بۆتەوە.