Nuce Logo

عومەر تاسبینار*

زۆربەی چاودێرانی سیاسی ئەو پرسیارە دەكەن، ئایا هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆكراینا دەرفەت بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندی نێوان ئەنقەرە و واشنتن دەڕەخسێنێت؟ ئەمەریكا هەندێك بەو دۆخە گەشبينە، چونكە پێى وايە گەڕانەوەی شەڕی ساردی نێوان رۆژئاوا و مۆسكۆ بەگشتی كارێكی خراپ نییە، بۆيەش ئەڵمانیا زۆر بە خێرایی گۆڕانكاری ریشەیی لە دۆخی سەربازی خۆی راگەیاند، هەندێكیش هیواخوازن دژومنداری مۆسكۆ زەنگی ئاگاداركردنەوە بێت بۆ ناچاركردنی ئەنقەرە چاو بە پەیوەندی سەربازی و ئابووری و ستراتیژی خۆى لەگەڵ رووسیا بخشێنێتەوە.

تا ئێستا روون نییە تا چەند ئەو شەڕە ساردە نوێیەی نێوان مۆسكۆ و هاوپەیمانی ناتۆ، هاوشێوەی شەڕی كۆن دەبێت، بەڵام چەند ئاماژەیەک هەیە كە پەیوەندی نێوان توركیا و ئەمەریكا هەندێك بەرەو پێش چووە، چونكە ئێستا وڵاتانى ئەندامى ناتۆ باسی دوورخستنەوەی توركیا لە ناتۆ ناكەن، بە پێچەوانەوە زۆربەیان ستایشی رۆڵی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی توركی لە شەڕی ئۆكراینا دەكەن.

فیكتۆریا نۆلاند، یاردەریدەری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بۆ كاروباری سیاسی سەردانی ئەنقەرەی كرد و رایگەیاند، "توركیا رۆڵی سەرەكی لەشەڕی ئۆكراینا هەیە و ئاسۆیەكی نوێ لە بەردەم پەیوەندییەكانى نێوانمان دا هەیە."

لەكۆتایی مانگی رابردوو وێندی شێرمان، جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا خواستی زیاتری بەرانبەر توركیا هەبوو، پێشنیازی گواستنەوەی سیستەمی بەرگری ئاسمانی رووسی (ئێس400) کرد كە توركیا خاوەنداریەتی دەكات بگوازرێتەوە بۆ ئۆكراینا، ئەوەش پێشنيازێكى نامۆ نەبوو، بەڵام توركیا زۆر بە توندی ئەو بیرۆكەی رەتكردەوە، لەگەڵ ئەوەشدا واشنتن و ئەنقەرە بڕیاریان داوە میكانزمێكی نوێ بەكاربهێنن بۆ هاوكاری زیاترى لەو بوارانەی بەرژەوەندی هەردوو وڵاتی تێدایە، سەرەڕای ئەوەش ئەگەر هەیە ئەو كارە تەنیا كۆمەڵێك هەوڵی بیرۆكراتی بێت بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات.

ناكۆكیە كەڵەكە بووەكان

بەهۆی كڕینی سیستەمی مووشەكى بەرگرى (ئێس 400)ی رووسی، ئەمەریكا توركیای لە پرۆگرامی دروستكردنی فڕۆكەی (ئێف 35) دوورخستەوە چەندین سزای سەربازی توندی بەسەر توركیا سەپاند، بەڵام چۆن لەسەرەتاوە پەیوەندی نێوان توركیا و ئەمەریكا گەیشتە ئەو قۆناغە ئاڵۆزە؟ 

هەر هەوڵێك بۆ شیكاری هۆكارە ریشەییەكانی تێكچوونى پەیوەندی نێوان ئەنقەرە و واشنتن بەو خێرایە  پێويستە بگەڕێينەوە بۆ قۆناغی دوای شەڕی سارد و دەركەوتنی سیستەمی ناوچەیی و جیهانی لەدوای یەكێتی سۆڤیەت كە لە سەرەتای نەوەدەكان كۆتاييهات، ئەوكاتە توركیا و ئەمەریكا دركیان بەوە كرد بوو هاوكارى هاوبەشی ستراتیژیان بەرانبەر ئەو هەڕەشە هاوبەشە كۆتاييهاتووە. 

لەدوای رووداوی 11ی سێپتێمبەر ئەمەریكا قورسایی سیاسەتی دەرەوەی گواستەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەوەش كارەكان لە خراپەوە بۆ خراپتر چوو، زۆر بەخێرایی دەركەوت ئەو دوو هاوپەیمانەی ناو رێكخراوى ناتۆ لەو ناوچەیە بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە، كورد لە سنوورەكانى عێراق و سووریا دراوسێى توركيا، ئەمەریكاش رێكخراوە جیهادییەكان بە مەترسى بۆ سەر ئاسایشی نەوەتەویی خۆى دەزانێت، ئەو دوو جياوازە ناكۆكييەكانى قووڵتر كردەوە، بەڵام ئەنقەرە و واشنتن سەركەوتوو بوون لە دابەشكردنی كێشەكانیان، دواتر ئەمەریكا بڕیاری دا لە رێگەی دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ كوردەكان شەڕی رێكخراوی تیرۆرستی داعش بكەن، توركیاش بەشێوەك لەگەڵ گرووپە جیهادییەكانی سووريا هەماهەنگی زیاد كرد، كاتێك ئەمەریكا و كوردی سووریا بوونە هاوپەيمان دژ بە داعش وەستانەوە، توركیاش دەستی بە پاڵپشی گرووپە جیهادییەكان كرد، لێرەوە ناكۆكییەكان دەركەوتن كە نەدەكرا چاوپۆشیان لێ بكرێت.

ڤلادیمێر پۆتین، سەرۆكی رووسیا ئەو هەڵوێستەی قۆستەوە بۆ ئەوەی توركیا لە ناتۆ دوور بخاتەوە، رازی بوو سیستەمی مووشەكی بەرگری (ئێس 400)ی پێ فرۆشێت، ئەوەش بەشێوەیەكی لاوەكی هەڵكردنی گڵۆپی سەوز بوو بۆ ئەوەی توركیا بچێتە خاكی سووریا، ململانێی توركیا لەگەڵ هێزە كوردییەكانی نزیك لە ئەمەریكا دیارییەك بوو بۆ ڤلادیمێر پۆتین، بەمجۆرە بەشێوەیەكی روون رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە مۆتەكەی پەیوەندی نێوان ئەمەریكا و توركیا، لەلایەكی تریشەوە ئیسرائیل مافی فەڵەستیینەكانی پێشێل دەكرد، سعوودیە و ئیمارات لە هەموو ناوچەكە دژ بە ئیخوان موسلمین وەستانەوە، ئەمەریكا گەمارۆی خستە سەر ئێران، ئەوانە بوونە ئاڵۆزی زیاتر بۆ توركیا.

گەڕانەوە بۆ ئەوروپا

لەگەڵ هێرشەكانی رووسیا بۆ سەر ئۆكراینا، قورسایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا و توركیا زۆر بەخێرای جارێكی تر لە رۆژهەڵاتی ناوەراستەوە گەڕایەوە بۆ ئەوروپا، ئەوەش هەمان دۆخی شەڕی ساردە، بە پشتبەستن بە گریمانەی رووسیا ئەو دوژمنە مەترسیدارە نییە بۆ رۆژئاوا، توركیا لێرەوە دەتوانێت پشت بە هاوسەنگی لەنێوان ناتۆ و رووسیا ببەستێت.

ئەو شەڕەی لە (24)ی شوبات لە ئۆكراینا روویدا لەوانەيە جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ شەڕی سارد بەڵام بە شێوەیەكی لاوەكى تر، لەلايەكى تريشەوە بە رووانین بۆ كەسایەتی پۆتین و دەسەڵاتی بەسەر كرملین و هەڕەشەكانی بەكارهێنانی ئەتۆمی و چەكی بایەلۆژی و كیمیاوی، وايكردووە هیچ كەس بە روونی نازانێت شەڕی ئۆكراینا چۆن كۆتایی دێت.

توركیا توانیویەتی هەندێك هاوسەنگی ستراتیژی نێوان ناتۆ و رووسیا رابگرێت، بەڵام خەريكە لە كۆتاییەكانی ئەو هاوسەنگيەش نزیك دەبنەوە، تا ئێستا ئەردۆغان لە رێگەی هەوڵەكانى بۆ میوانداری گفتوگۆكانی نێوان ئۆكراینا و رووسیا ئەو هاوسەنگییە رابگرێت، بەڵام لە كۆتاییدا دەبێت ئەنقەرە لە نێوان مۆسكۆ و رۆژئاوا یەكێكیان هەڵبژێرێت.

بەرژەوەندیی ئەمەریكا لەوەیەدا ئەنقەرە لە قووڵایی بەرەی رۆژئاوا بێت، هەوڵدەدات ئەوروپا لە بواری وزە پشت بە رووسیا كەم بكاتەوە، بەشێكی رێڕەوەكانی رۆژئاوا و رۆژهەڵات بە توركیا تێدەپەرێت، ئەوەش دەخوازێت گازی سروشتی لە رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بە یارمەتی توركیا بۆ ئەوروپا بگوازرێتەوە.

كەمكردنەوەی پشتبەستنی ئەوروپا و توركیا بە وزەی رووسی، كاری ستراتیژی ئیدارەی جۆ بایدنە، بەڵام لە كورت مەودا پرسێكی گرنگی تر هەیە كە ئەگەر هەيە هێرشی رووسیا یاری پەیوەندی نێوان ئەمەریكا و توركیا بگۆڕێت.

ئیدارەی بایدن لەسەر بنەمای هاوكاری سەربازی توركیا بۆ ئۆكراینا ئامادەیی دەربڕیووە فڕۆكەی (ئێف 16) بدات بە توركیا، پێشتر ئەنقەرە بەكردەیی باجی كڕینى سیستەمی مووشەكی بەرگری (ئێس 400)ی رووسی داوە، بەڵام ئەو گرێبەستە پێویستى بە رەزامەندی كۆنگرێسى ئەمەريكايە، چونكە تا ئێستا هەستی دژايەتى كۆنگرێس بەرانبەر توركیا بەهێزە، بۆیە پێویستی بە میكانزمێكی ستراتیژی هەیە بۆ چارەسەكردنی ئەو تێروانينەى كۆنگرێس بەرانبەر توركیا و ئەردۆغان.

*مامۆستا لە كۆلیژی سەربازیی نیشتیمانی و مامۆستا لە زانكۆی جۆنز هۆبكنز