Nuce Logo

موعتەز شال

رۆژى (18) ئەم مانگە رۆژنامەی (حورەیەت)ی توركيا، ئەنجامی راپرسییەكی ناوەندی ئاریدای بۆ لێكۆڵینەوە بڵاوكردەوە، كە زیاتر لە دوو هەزار هاووڵاتی تورك لە (26 تا 28) مانگی رابردوو بەشدارييان تێدا كردبوو، لە (90.8%) بەشداربووان جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە، "ئەگەر هێرش بكرێتەسەر توركیا، ناتۆ هاوكاری وڵاتەكەیان ناكات."

ئەنجامەكانی ئەو راپرسییە، یەكەم راپرسی لەو جۆرە نییە، كە گەلى توركيا متمانەیان بە وڵاتە هاوپەیمانەكانی رۆژئاوا لەگەڵ توركیا نییە، لەو چەند ساڵەی رابردوو شەقامی توركی پاشەكشەیان لە پاڵپشتی وڵاتەكەیان بۆ مانەوە لەناو هاوپەیمانی ناتۆ كردووە، چونكە پێیانوایە "ماوەی (70) ساڵە توركیا ئەندامی ناتۆیە، بەڵام ئەو رێكخراوە رەچاوی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەيان ناكات."

مانەوەى توركيا لە ناو ناتۆ، ئەو وڵاتەى تووشى دووفاقى كردووە، چونكە هەندێك جار دەگاتە ئاستى دژ بە یەك بوون، بەتایبەت لە كاتی قەیرانەكان توركیا پێچەوانەی ئاڕاستەی رۆژئاوا سياسەت دەكات، لەلايەكى ترەوە لەكاتی كودەتا شكستخواردووەكەی ساڵی (2016)  ناتۆ هەڵوێستێكى روونى نەبوو، ئەوەش وايكردووە لەسەر ئاستى شەقامى توركى و حكومەت نەمانى متمانە بە هاوپەیمانی ناتۆ زياتر بێت، لەسەر ئاستی فەرمیش بیرۆكەی پاشەكشە لە ناتۆ هاتە كايەوە، چونكە ناتۆ ئەركى خۆی بەرانبەر ئەندامەكانی جێبەجێ نەكات.

لە (17)ی تشرینی یەكەمی (1951) تووركیا بە فەرمی بووە ئەندامی ناتۆ، كە ئێستا (30) دەوڵەت لەو رێكخراوە ئەندامن، لە (18)ی شوباتی (1952) توركیا بە فەرمی دەستبەكار بوو، بە درێژایی (70) ساڵی رابردوو بەهێزترین هاوپەیمانی بووە.

پەیوەندی پراگماتی نێوان توركیا و ناتۆ

پەیوەندی نێوان توركیا و ناتۆ لەسەر بنەمای بەژەوەندى دوولايەنە دامەزراوە، ئەو پەیوەندييە دەنگی دیپلۆماسیەتی بێناوەڕۆكی بەسەردا زاڵە، چەندین بۆشایی ئایدۆلۆژی و مێژوویی تێدایە، لە ئاستی ناوخۆی دیوارەكانی درزی تێكەوتووە، تەنانەت زۆرجار لە داڕوخان نزيك دەبێتەوە، بەڵام هەرزوو بەهەموو لایەك چاكی دەكەنەوە.

لەدوای شەڕی دووەمی جیهان، هێڵی نوێی نێوان هەردوو بەرەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا دیاریكرا، لێرەوە بەرژەوەندی توركیا و رۆژئاوا لە یەك خاڵ دایە، ئەویش دژایەتی یەكێتی سۆڤیەتە، كە لایەك هەڕەشەیەكی ئاشكرایە لەسەر ئاسایشيی نەتەوەیی توركیا، لایەكی هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشيی نەتەوەیی رۆژئاوا.

بەرپرسانى توركیا لەسەردەمی پارتی گەلی كۆماری هەوڵیان دەدا بچنە ناو هاوپەیمانی ناتۆ، كە لە (1949) دامەزرابوو، بەڵام بەهۆی رەخنەی هەندێك وڵاتی ئەوروپی لەپێش هەموویانەوە فەڕەنسا و بەریتانیا سەركەوتوو نەبوون، چونكە ترسیان هەبوو ئەنقەرە كێشەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگوازێتەوە ناو ناتۆ.

لەسەردەمی شەڕی كۆریا لە (1950) توركیا بە فەرمی داوای چوونە ناو هاوپەيمانى ناتۆی كرد، ئەوەش لەو كاتەدا ئەنقەرە هەزاران سەربازی بۆ پاڵپشتی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی ناردبووە شەڕی كۆریا، ئەو بەشدارییە رێگەدان بوو بۆ هاتنی توركیا بۆ ناو هاوپەیمانی ناتۆ، ئەوەش بەهۆی لێكەوتە ناوچەيى و نێودەوڵەتییەكان بوو، كە توركیاى وەك وڵاتێكی گرنگی خاوەن پێگەی جیۆسیاسی دەرخست و خزمەتی ئامانجەكانی ئەو هاوپەیمانییە فراوانەى دەكرد، كە لەسەر بنەمای قووڵكردنەوەی سەربازی و سیاسی و ئابووری نێوان وڵاتانی رۆژئاوا بۆ رووبەڕووبوونەوەی بەرەی رۆژهەڵات دامەزرابوو،  پێش ئەوەی چین بێتە پاڵ رووسیای ئێستا، یەكێتی سۆڤیەت سەركرایەتی ئەو بەرەيەى دەكرد.

هەر لەسەرەتاوە توركیا هەڵوێستەكانی لەگەڵ رۆژئاوا تێكەڵ كرد، ئەوەشى كردە گرنگترین چوارچێوەی سیاسەتی دەرەوی توركیا، بۆ راكێشانی سۆزی ئەوروپا و ئەمەریكا زۆر بەخێرایی دانی بە ئیسرائیل نا، لە هاوپەیمانی بەغدا لەو كاتە بەشدار بوو، ئەو هەڵوێستانەی پێچەوانەی رەخنەكانی خۆماڵیكردنی كەناڵی سوێس بوو، كە فەرەنسا لە جەزائیر پاڵپشتی دەكرد، لەگەڵ ئەو تێكەڵبوونەش لە ساڵانی (1963 و 1964) ململانێكان لەسەر دوورگەى قوبرسى توركى ناكۆك بوون.

لەو قەیرانەدا توركیا هەوڵیدا لەرێگەی دەستوەردانی سەربازی پاڵپشتی توركەكانی قوبرس بكات، پێشيوابوو بەرانبەر ئەو هاوكارییانەی لە ماوەی (13) ساڵ پێشكەشی كردووە، هاوپەيمانى ناتۆ پاڵپشتی دەكات، بەڵام لەناكاو ئەمەریكا پەیامێكی توندی بۆ توركیا نارد، كە هەر دەستوەردانێكی سەربازی توركيا لە قوبڕس، لە ئەگەرى هەر مەترسيەكى سۆڤيەت لەسەر توركيا، ئەمەریكا پاڵپشتى ئەنقەرە ناكات.

لێرەوە سیاسەتی دەرەوەی توركیا بەرانبەر ناتۆ چووە قۆناغێكی نوێ و زیاتر سەربەخۆیی وەرگرت و بەرەو هاوپەیمانی نوێ هەنگاوی نا. 

فراوانبوونی بۆشایی نێوان ناتۆ و شەقامی توركیا

هەميشە لە ئاڵۆزییەكانی پەیوەندی نێوان توركیا و ناتۆ، بەراورد بە قۆناغە كاتییەكان قسەيەك بۆ كۆتایی هەیە، زۆربەی جاريش لە ئەنجامی بە یەكگەشتنی بەرژەوەندییەكان دەنگەكانيان يەكدەخەنەوە، نەك لە بەر بەیەكگەیشتنی ئایدۆلۆژییا و رووانيان بۆ رووداوەكانى تر.

لەو ساڵانەى دوايى بەهاری عەرەبی بووە هۆی ئاڵۆزی نێوان ناتۆ و ئەنقەرە، ئەوەش وايكرد ململانێكان تا ئاستی بەریەك كەوتن بڕوات.

دۆخی سووریا يەكێكە لە نموونە ديارەكانى بۆشايى نێوان توركیا و رۆژئاوا، هەر ئەوەش بووە پاڵنەر توركيا بیر لە كشانەوەى هێزەكانى لە ناتۆ بكاتەوە، ئەگەر لێكدانەوە ستراتیژییەكان نەبوایە كە هەردوو لای ناچاركردووە دەرفەتی زیاتر بڕەخسێنن بۆ كەمكردنەوەی گرژییەكان دەمێك بوو توركیا كشابۆوە.

لە (1952 تا 2016) گفتوگۆی خەڵكى توركيا لەسەر ئەندامبوونی توركیا لە ناتۆ لە ژوورە داخراوەكان بوو، دواتر ئەو گفتوگۆيانە هاتە سەر رايگەياندنەكان و شەقامى گشتى، بەڵام دواتر سیاسەتی یەكگرتووى توركيا  بەرانبەر بایەخی ئەو پەیوەندییە و كاریگەری رۆڵی توركيا لەو ناوچەیە و فراوانبوونی هەژموونی سیاسی لە جیهان،  وايكردووە هيچ لايەك دەستبەردارى لايەكەى تر نابێت.

دوای هەوڵی كودەتا شكستخواردووەكەی (15)ی تەمووزی (2015) ناتۆ توركیاى  بەتەنیا بەرانبەر پیلانی ئەو كەسانەی جێهێشت، كە دەیانویست ئەردۆغان لە دەسەڵات دووربخەوە و جارێكى تر دۆخى ناخۆى توركيا تێكچێتەوە، ئاماژەكانی هەبوونی دەستی وڵاتانی رۆژئاوا لەپشت ئەو كودەتایە دەركەوت، لێرەوە شەقامی توركی بە تەواوی متمانەی بە ناتۆ نەما، پێشیوایە ناتۆ تەورێكی بەدەستەوەیە، وێرانكردنی توركياى لە بەرەوپێشبردنى زیاترە.

بۆچی تورك متمانەیان بە ناتۆ نییە؟

 نەمانى متمانەی توركيا بەرانبەر ناتۆ ريشەيەكى داكوتراوى لە شەقامى توركيا هەيە، چونكە پێيانوایە مامەڵەی رۆژئاوا لەگەڵ وڵاتەكەیان لە چوارچێوەیەكی پراگماتییە، ئەگەر لەبەر رۆڵی توركیا نەبێت لە رووی جیۆسیاسییەوە، ئەوە نزیكبوونەوەی ناتۆ لە توركیا هیچ پاساوێكى نييە، بەتایبەت زۆربەی وڵاتانی وەك ئەڵمانیا و فەڕەنسا و هەندێك جاریش ئەمەریكا بە ئاشكرا دژى توركیان.

زۆرينەى گەلی توركیا پێيوايە ئەگەر وڵاتەكەيان تووشی هێرش یا هەر هەڕەشەیەك بكەوێتە سەر سەقامگیری و ئاسایشی توكيا لەلایەن هێزێكی ناوچەیی بێت یاخود نێودەوڵەتی،  ناتۆ بەرانبەر ناوەڕۆكى رێككەوتنەكانى پابەند نابێت و  بەرگری لە توركيا ناكات، تەنیا هەندێك هاوكاری لۆجستی و پاڵپشتی دیپلۆماسی دەكات.

سەبارەت بە هۆكارەكانيش گەلى توركيا پێى وايە، هەڵوێستە دوژمنكارييەكانى ئەمەريكا بەرانبەر توركيا هۆكارى سەرەكى نەمانى متمانەى ئەو وڵاتەيە بە هاوپەيمانى رۆژئاوا، چونكە تەنيا رەچاوى بەرژەوەندييەكانى خۆى دەكات و هيچ حيسابێك بۆ بەرژەوەندييەكانى توركيا ناكات.

سێتینر چەتین، نووسەری تورك تیش دەخاتە سەر ئەو بابەتە، دەڵێت، "وڵاتانى رۆژئاوا لەپشت كودەتاكەی (2016) هەبوون، هەر چۆن بێت شەقامى پێیوایە، ئەگەر رۆژئاوا راستەخۆش بەشدار نەبێت، ئاگاداری ئەو هەوڵە هەبووە، بەڵام توركیای لەو مەترسیە ئاگادار نەكردۆتەوە."

نووسەر بۆ ئەوەش پشتی بە رابردووى رۆژئاوا لەگەڵ توركیا بەستووە، كە زەمینەی سازكردووە بۆ بەهێزكردنی نەمانی متمانە بە ناتۆ و ئەندامەكانی، چەتین دەڵێت، "لەو بانگەشەیە زیادەڕەوی تێدا نییە كە كودەتاكانی (1960 و 1971 و 1980) ئەمەریكا تێیدا بەشدار بووە."

ئەحمەد كيكتيچ، رۆژنامەنووسی تورك پێیوایە، "بۆيە گەلی توركیا متمانەى بەناتۆ نەماوە، هۆكارەكەى ئەوەیە هاوپەیمانی ئەو رێكخراوە توركیا وەك وڵاتێكی ناوچەیی لەناو پارێزگارى لە رۆژئاوا قبوڵ كردووە، ئەوەش لەبەر لێكەوتەكانی دوای شەڕی دووەمی جیهان بوو، كە ئەمڕۆ زۆربەيان نەماون، چونكە شەڕی سارد كۆتایی هاتووە، هەڕەشەكانى سەر وڵاتانى رۆژئاوا نەماون، بۆيە تێڕوانینی رۆژئاوا بەرانبەر رۆڵی توركیا پاشەكشەی كردبوو، هەرچەندە ئەو تێڕوانینە پێچەوانەی ئەو رووداوانەی ئەو دواییە بوو، كە جارێكی تر ئەنقەرەی وەك لایەنێكی سەرەكی گێڕایەوە سەر گۆڕەپانی سیاسی و كاریگەریى توركياى بۆ دووبارە رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی دوولایەنە بۆ قۆناغى داهاتوو دەرخستەوە."

نووسەری گۆشەی بەناوبانگ لە رۆژنامەی ستاری توركی پێیوایە، "تەنانەت پێش ناكۆكییەكانیش لەسەر هەندێك دۆسیە، توركيا ناتۆى بەلاوە هاوپەیمانێكی جێی متمانە نەبوو."

كیكیتچ هەستیاری گەلی توركیا بەرانبەر هاوپەیمانی ناتۆ ئاشكرا دەكات، لە سەرووی هەموویانەوە ئەوەيە كاتێك  توركیا پێیويستى بە پاڵپشتی سەربازی ئەو وڵاتە هەبوو، ئەو رێكخراوە چەكى پێنەدا، ئەوە سەرەڕای ئەوەی زۆرجار وڵاتانی ئەندامی ناتۆ پێدانی چەك بە توركیا رادەگرن، ئەوەش زۆر پرسیاری بێوەڵامی لای شەقامی توركی دروستكرد بوو، بۆيە شەقامى توركى داوا دەكەن وڵاتەكەیان پێداویستی سەربازی خۆی دابینی بكات، یاخود لە هاوپەیمانە نوێكانی چەك و پێداويستى سەربازى بكرێت بەبێ ئەوەی پێویستی بە وڵاتانی ئەوروپا بێت.

پەتای نەمانی متمانە بە ناتۆ لە گەلی توركیاوە گوازرایەوە بۆ چینی سیاسی، دوور لە لێدوانەكانی سەرۆك و وەزیری دەرەوەی توركیا، دەكرێت لێدوانەكانیان لە چوارچێوەی فشاری دیپلۆماسی بخوێندرێتەوە، بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی زیاتر، ئێستا پەرلەمانتارانیش هەمان قسەی شەقامی توركی دەكەن. 

ئیسماعیل كایا، پەرلەمانتاری ئاكپاری لە كانوونی یەكەمی (2020) لە كەناڵی (ئاڕتی) رایگەیاند، "كێ بەرپرسە لە پاشەكشەی متمانەى توركيا بە ناتۆ، رۆژئاوا هۆكاری تەواوی ئەو پاشەكشەیە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی زۆربەی بڕیاڕەكانی مەترسی بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی توركیا دروستكردووە، ئەمەریكا فەتحوڵا گولەن پەنادەدات، دەستی لە كودەتاكەی (2016) هەبوو، كە بووە (251) كەسی مەدەنی تێدا كوژرا، ئەوروپا پاڵپشتی پەكەكە دەكات، لەلایەكی ترەوە ئەمەریكا سیستەمی پاتریۆت بە توركیا نادات، ئەوەش وایكرد توركیا سیستەمی (ئێس 400)ی رووسی بكڕێت.

هێرشی رووسیا و گەڕانەوەی پێگەی توركیا

هێرشی ئۆكراینا خاڵێكی نوێیە لە مێژووی توركیا و رۆژئاوا، بەتایبەت دوای ئەوەی ئەنقەرە وەك لایەنێكی سیاسی گەڕایەوە گۆڕەپانەكە و لەگەڵ هەردوولای ناكۆك پەیوەندی بەهێزی هەبوو، ئەوەش بووە پاڵنەر رۆژئاوا لە توركیا لێكنزیكبێتەوە و كۆتایی بەو دۆخەی ئێستا بهێنێت.

ئەمەریكا و وڵاتانی ئەوروپا پێشوازیی گەرمیان لەو هەوڵانەی توركیا كرد، یەكەم كۆبوونەوەش لەسەر ئاستی باڵا لەنێوان وەزیرانی دەرەوەی ئۆكراینا و رووسیاش لە توركیا كۆبوونەوە، ئەوەش وایكرد سەر لەنوێ رۆژئاوا باس لەوە بكات توركیا هاوپەیمانێكە ناتواندرێت پێویستمان پێی نەبێت. 

لەلايەكى تريشەوە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمەریكا پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ ئەردۆغان ئەنجام دا، بەگوێرەی لێدوانی وتەبێژی كۆشكی سپی ئەو تەلەفۆنە كاتژمێرێكی خایاندووە، دوای ئەوەش لیژنەی پەرلەمانی توركی ــ ئەوروپی دەستیان بە زنجیرەیەك كۆبوونەوە كردەوە، كە ماوەی سێ ساڵ بوو پەیوەندیان پچڕابوو، ئەو هەنگاوانەش دەرفەت بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشایانەی لە پەیوەندییەكان درووست بووە دەڕەخسێنێت، لە قۆناغی داهاتووش چاوەڕوان دەكرێت رۆژئاوا پێویستی زۆریان بە رۆڵی توركیا لەو ناوچەیە هەبێت.

ئەنقەرە زۆرباش دەزانێت دانانی هەموو هێلكەكانی لە سەلەی رۆژئاوا، سەركێشیەكی گەورەیە مەترسی زۆری بۆ سەر داهاتووى خۆى دەبێت، بەتایبەت مێژوو سەلماندویەتی ئەوروپا و ئەمەریكا سیاسەتی میكاڤیلیانە پەيڕەو دەكەن، نابێت متمانەيان پێبكرێت، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە قۆناغی داهاتوو توركیا بازنەی تر هاوپەیمانییەكانی فراوانتر بكات، هەر ئەوەش وایكردووە توركیا لەو دواییە هەوڵبدات پارێزگاری لە پەیوەندی سەربازی لەگەڵ بەرەی رۆژهەڵات بكات.