ئێران و توركيا به‌ره‌و ململانێیه‌كی نوێ هه‌نگاو ده‌نێن
نوچەنێت:
له كانوونی دووه‌می (2009) رەجەب تەيب ئەرۆدغان، سەرۆك كۆمارى توركيا له‌گه‌ڵ شيمۆن پێرێز، سه‌رۆكی پێشووتری ئیسرائیل لە كۆنفراسى داڤۆس رووبه‌ڕووی یه‌كتر بوونه‌وه، دوای ئه‌و رووبه‌ڕوونه‌وه په‌یوه‌ندی نێوان ئیسرائیل توركیا به‌ته‌واوی ئاڵۆز، پەيوەندى تەلەفۆنى مەولود چاوشئۆغلۆ و لەگەڵ يائير لايبيد، وەزيرى دەرەوەى ئيسرائيل له مانگی رابردوو، يەكەم پەيوەندييە باڵاى نێوان ئەو دوو وڵاتە بوو.
لە ماوەى رابردووش ئەردۆغان ئامادەيى خۆى نیشاندا لەگەڵ ئيسرائيل باڵيۆزی هه‌ردوولا بگێڕنەوە وڵاتەكانيان و پەيوەندى ديپلۆماسى دەستپێ بكەنەوە، بە فەرميش بانگهێشتى ئيسحاق هێرزۆغ، سەرۆكى ئيسرائيلى بۆ توركيا كرد.
لە ديدى ئه‌نقه‌ره لەبەر هۆكارى ئابوورى و ستراتيژى زۆر پێويستە پەيوەندييەكانی له‌گه‌ڵ ته‌لئه‌بیب ئاسایی بكاته‌وه، ئامانجى توركياش لەو هەوڵانە دەربازبوونەوە لەو گۆشەگيرييەى دەرياى ناوەڕاست و قۆستنەوەى ئەو دەرفتەيە بۆ گەڕان لە بە دواى گازى سروشتی.
سەرۆكى توركيا ئامادەيى وڵاتەكەى بۆ ئەنجامدانى گفتوگۆ لەسەر راكێشانى هێڵى گازى سروشتى ئيسرائيلى بۆ ئەوروپا دەربڕى، كە تا ئێستا تاكە پرۆسەيە بۆ رەوانەكردنى گازى سروشتى بۆ ئەوروپا گفتوگۆی له‌سه‌ر ده‌كرێت.
لە لايەكى تريشەوە حكومەتى توركيا پێى وايە، "لە رێگەى ئاساييكردنەوەى پەيوەندييەكانى لەگەڵ ئیسرائیل دەتوانێت فشار بۆ سەر ئەمەريكا دروست بكات و لە ئيدارەى جۆ بايدن نزيك بێتەوە، بەوەش هەنگاوى گەورە دەهاوێت."بەڵام بەهێزكردنەوەى ئەو پەيوەنديانە باجەكەى بريتيە لە گۆڕينى ئاراستەى پەيوەندى نێوان ئەنقەرە و تاران.
بەگوێرەى لێدوانى بەرپرسانى ئيسرائيل، توركيا لە پرسە ئەمنييەكان بە شێوەى تايبەت هاوكار بووە، لەو دواييەش دەزگاى ميتى توركى گروپێكى ئێرانى هەوڵى تیرۆركردنی يائير گيلەر ئەندازيارى بەرەگەز ئيسرائيليان دا، به‌ڵام حكومەتى توركيا بە ئاگادارى دەزگاى مۆسادى ئيسرائيلى توڕەكەى دەستگيركرد.
ئێران و توركيا.. نە دۆستن و نە دوژمن
دواى هەوڵەكانى لێكنزيكبوونەوەى ئەنقەرە و تەلئەبيب، ناوەندە ئەكاديميەكان گفتوگۆيەكى گەرميان لەسەر ئايندەى پەيوەندى توركيا و ئێران و سياسەتى دەرەوەى توركيا لە قۆناغى دواى ئەردۆغان ده‌ستپێكردووه.
ئه‌و گفتوگۆیانه له‌سه‌ر هەڵسەنگاندنى پابەندييەكانى توركيا بۆ ماوەيەكى درێژ سوود بەخشن، رووداوەكانى ئەو دوايە ئاماژەن بۆ ئەوەى ئەردۆغان بە كردەيى دەستى بە هه‌نگاوی نوێ كردووە، دەيەوێت هەندێك سياسەت جێبەجێ بكات كە چاوەڕوان دەكرێت بچێتە قۆناغى دواى ئەردۆغان، لەوانەش كەمكردنەوەى رەخنەكانى بەرانبەر ئيسرائيل و كرانەوەى بەرانبەر وڵاتانى كەنداو.
بە درێژايى ساڵانى رابردوو، پاڵنەرە جيۆسياسييەكان فاكتەرى دروستكردنى پەيوەندى نێوان تاران و ئەنقەرە بووينە، هەردوو وڵات كەوتوونەتە ناوچەى ناوەڕاست، نە دۆستن و نە دوژمن، بەڵكو زياتر دوو ركابەرى يەكترين.
لەگەڵ ئەوەش پاڵنەرى ململانێيان پێويستى بە شيكردنەوەى وردە، چونكە ململانێى توندى نێوان ئێران و توركيا لە ناوەڕاستى حەفتاكان و ململانێى ئێستاى سەردەمى ئەردۆغان جياوازى هەيە.
ئيسلاميى سياسى خاڵى كۆكەرەوەى نێوان هه‌ردوو ده‌سه‌ڵاتی ئێستایه، هەردووكيان زادەى ئەو ئايدۆلۆژيايەن، ئەوەى ئەردۆغانيش هاوشێوەى شۆڕشى گەلانى ئێرانى بوو، ئەگەر حكومه‌تی ئێستای توركیا دروستكه‌ركه‌ی ئاكاپارتی بێت، به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ردۆغان، ئه‌وا (1979) كۆماری ئیسلامیی ئێرانى ئيسلاميى سياسى دروستيكردووە
هاوكارييەكانى ئەنقەرە بۆ تاران لەكاتى سەپاندنى سزا نێودەوڵەتييەكان بەسەرى ده‌ركه‌وت، ئه‌وه‌ش دەرچوونى توركيا بوو لەو رۆڵە كلاسيكيەى وەك هاوپەيمانێك لە ناتۆ هه‌یبوو، بەڵام شەڕى ناوخۆى سووريا سنوورى هاوكارييەكانى ناكۆكى سیاسی و تائيفى نێوان ئەو دوو وڵاتە دژ بە يەكەی دەرخست.
پاشان ئەو ململانێ ئاساييە سەر لەنوێ گۆڕا بۆ ململانێيەكى توند، نەك تەنيا لە سووريا، ئەمجارە لە عێراقيش ئەو ململانێيە سەرى هەڵدا.
لەگەڵ تێكچوونى پەيوەندى نێوانيان بە شێوەيەكى روون، حكومەتى توركيا ئێرانى تۆمەتباركرد، كە دەيەوێت دوو دەوڵەتى شيعە لە عێراق و سووريا دروست بكات، داواشى لە كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى كرد، رێگە لەو چالاكييە مەترسيدارەى تاران بگرن، وەڵامى ئێران بۆ ئەو بانگەوازەى توركيا زۆر توند بوو، راگەياند، "سوپاى توركيا لە عێراق و سووريا ئەگەر نەكشێنەوە، ئەوە دەكەونە بەر هێرشەكانمان."
بەڵام ئەو ململانێيە نەبووە دوژمنكارى تەواو، ئەوەش هۆكارەكەى بۆ سياسەتەكانى دۆناڵد ترامپ دەگەرێتەوە.
يەكەم، ترامپ هەوڵى دا بەسەركردايەتى سعووديە بەرەيەكى دژ بە ئێران دروست بكات، سەرجەم فۆڕمەكانى ئيسلاميى سياسى سەربە ئيخوان موسلمين بە ئامانج بگرێت، يەكەم هەنگاويش گەمارۆى قەتەڕ بوو، ئەوەش بۆ توركيا بووە شۆك، پاڵنەرێكیش بوو بۆ ئەنقەرە بەرەو هاوپەيمانى بچێت لەگەڵ ئێران، هەرچەندە ئەردۆغان و ترامپ پەيوەندى دۆستانەيان هەبوو، بەڵام ئيدارەى ئەمەريكا توركياى وەك هاوبەشێكى دژ بە ئێران سەير نەدەكرد، بەڵكو وەك دوو دوژمنى بەرژەوەندييەكانى خۆى لەو ناوچەيە سەيرى دەكردن.
دووەم، زيادبوونى هەژموونى رووسيا لە سووريا، ئەنقەر لە رێگەى گفتوگۆكانى ئاستانه لەگەڵ تاران و مۆسكۆ وەك جێگرەوەى واشنتن دەستى بە پارێزگاريكردن لە بەرژەوەندييەكانى كرد، ئەوەش بووە كەمبوونەوەى ئاڵۆزييەكانى نێوان ئەنقەرە لەگەڵ تاران و مۆسكۆ، لەگەڵ ئەوەش تێروانينى سياسى بايدن لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست تەواو جياوازە لەگەڵ توركيا، كە پێى وايە ئيسلاميى سياسى لەو ناوچەيە هەڕەشەيەكى سەرەكى نييە.
مەترسيەكانى كشانەوەى ئەمەريكا لەو ناوچەيە واقيعێكى نوێى هێنايە كايەوە، كە هێزە ناوچەيەكان كارى لە پێشينەى خۆيان بگۆڕن، هەروەها گۆشەگيرى توركياش زيادى كردبوو، ئەو پێشهاتە نوێيە دەرفەتێكى بۆ ئەردۆغان دروستكرد، كە ئەو بەستەڵەكەی چه‌ند ساڵه‌ی لەگەڵ ئيمارات و سعووديە و ميسر و ئيسرائيل بتوێنێتەوە، بەهۆى قەيرانى ئابوورى، ئەردۆغان بڕيار بەدەستى يەكەم نييە، بەرەى كەنداو ــ ئيسرئيل هەوڵەكانيان خستەگەڕ بۆ ئەوەى توركيا دژ بە فراوانخوزايەكانى تاران لەو ناوچەيە بەكار بهێنن.
ئەگەر هەوڵى ئەو وڵاتانە سەركەوتوو بێت، جارێكى تر ململانێ توندەكانى نێوان ئێران و توركيا لە سووريا و عێراق دەستپێدەكاتەوە.
ململانێكان لە سووريا و عێراق
بۆ دەركەوتنى ململانێكانى توركيا و ئێران، سووريا بە گۆڕەپانێكى گرنگ دادەندرێت، ئامانجى حكومەتى سووريا ئه‌وه‌یه كۆمەڵەگەى نێودەوڵەتى دانى پێدابنێتەوە و بگه‌ڕێتەوە رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، وڵاتانى كەنداو لە رێگەى كردنەوەى كەناڵى ديپلۆماسى سياسەتى خۆيان بەرانبەر سووريا گۆڕى و هاوكارى داراييان پێشكەش بە حكومەتى بەشار ئەسەد كرد، ئامانجى ئەو وڵاتانە كەمكردنەوەى هەژموونى ئێرانه بەسەر دەسەڵاتى سووريا، كە ئه‌و ئەمانجه‌ی وڵاتانی عه‌ره‌بی له‌گه‌ڵ ئيسرائيل هاوبه‌شه.
هەرچەندە رێڕەوى ئاساييكردنەوەى تەواو لە نێوان توركيا و سووريا ديار نييە، بەڵام ئەگەر هەيە توركيا وڵاتى داهاتوو بێت هێڵەكانى پەيوەندى لەگەڵ ديمەشق بكاتەوە، چونكە تا ئێستا ناكۆكى گەورە لە نێوان بەرژەوەندى توركيا و ئێران لە سووريا نييە، بەڵام ئەگەرى بەهێزيش هەيە شەڕ لە نێوان گرووپەكانى نزيك لە ئێران و توركيا رووبدات.
سەبارەت بە ئەنقەرە، ئێران لە رێگەى گرووپە شيعەكان، ياخود كوردەكان كۆنتڕۆڵى سنوورەكانى ئه‌و وڵاته‌ی كردووە، ئەوەش بۆتە هەڕەشە بۆ سەر ئاسايشیى نه‌ته‌وه‌یی توركيا، ئەگەر ئەمەريكا بكشێتەوە، ئێران رۆڵى سەرەكى لە سووریا دەبینێت، ئەو بۆشاييە پڕدەكاتەوە دوای ده‌رچوونی هێزه‌كانی ئه‌مه‌ریكا دروست ده‌بێت، ئەگەريش هەيە ئەو گرووپە كوردييانەى ئێران پاڵپشتيان دەكات، هێرش بكەنە سەر توركيا.
ئەگەر گرەو لەسەر رۆيشتنى هێزەكانى ئەمەريكا بكرێت، ئەوە توركيا پيلانى سەربازى بۆ رووبەڕووبوونەوەى هێزە كوردييەكان و هەژموونى ئێرانى دانێت.
زيادبوونى هەژموونى هێزەكانى حەشدى شەعبى پەيوەست يە ئێران لە كەركوك و موسڵ بووە هۆى ئەوەى توركيا بە تەواوى لە سنوورەكانى هەرێمى كوردستان لەگەڵ سووريا.
پێويستە ئه‌وه‌مان یاد بێت لە نەوه‌دەكانەوە توركيا ئێران بە هاوكارى پارتى كرێكاران تۆمەتبار دەكات، هەرچەندە ئێران و توركيا زۆر بە توندى دژى سەربەخۆيى هەرێمى كوردستانن، بەڵام پاڵشتيان بۆ كوردەكانى خاكى يەكترى بەشێكە لە يارييەكانی نێوانیان.
لە رووداوەكانى ئازەرييەكانی ئێران لە كانوونى يەكەمى (2020) ئەردۆغان هەڵوێستى خۆى راگەياند، ئێران بانگێشتى باڵيۆزى توركياى لە تاران كرد، چونكە پێى وابوو ئەنقەرە و تەلئەبيب پيلان دژ بە رووسيا و ئێران لە ئازەربيجان دادەڕێژن، بەڵام روونكردنەوە فەرمييەكانى توركيا مەترسيەكانى تارانى نەڕەواندەوە، لە ماوەى رابردووشس ئەردۆغان رايگەياند، "پێويست ناكات ئێران سەبارەت بە ئازەرييەكان به ته‌نیا پەيوەندى بە ئازەربيجانەوە بكات، بەڵكو پێويستە بە عەقڵێكى دروست مامەڵە لەگەڵ ئەو دۆسيە بكات."
لەبەرانبەريشدا پەيوەندى نێوان كوردى سووريا و ئێران توركياى هەراسان كردووە، بەتايبەت يەكينەكانى پاراستنى گەل كە سەر بە پەكەكەن و لە ئێران نزيكن لە ناوچەى شنگال بارەگايان هەيە، ئەوە وايكردووە توركيا بۆ گورز وەشاندن لە هەژموونى ئێران لەو ناوچەيە هێرشيان دەكاتە سەر.
لە مانگى تشرينى دووەمى (2015) لە ناوچەى شنگال لەلايەن هاوپەيمانى هێزە كوردييەكانەوە لە رێكخراوى تيرۆرستى داعش پاككرايەوە، كە پەكەكە بەشێكى سەرەكييە لەو ناوچە سنوورييەى نێوان عێراق و سووريا.
دواى ئەوەى مانگى تشرينى يەكەمى (2017) حەشەدى شەعبى كۆنتڕۆلى ناوچەى شنگالى كرد، بايەخدانى ئێران بەو ناوچەيە زياتر دەركەوت، لەو كاتەوە تا ئێستا یه‌كینه‌كان و حەشدى شەعبى كۆنتڕۆڵى ئەو ناوچەيان كردووە، دواتريش یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌ل چوونە پاڵ حەشدى شەعبى.
زيادبوونى ئاڵۆزييەكان
ئیداره‌ی نوێی ئه‌مه‌ریكا وایكردووه هه‌ندێك گۆڕانكاری له‌و ناوچه‌یه رووبدات، لە مانگى نيسانى ساڵى رابردوو هێرشەكانى توركيا بۆ سەر شنگال زيادى كرد، حەشدى شەعبى بە هێرشكردنە سەر بنكەى سەربازى توركيا لە بەعشيقە وەڵامى توركيا دايەوە، كە لە ئەنجام دا سەربازێكى توركيا كوژرا.
دواى ئەوەش حەشدى شەعبى لە رێگەى رێكخراوى بەدر و حيزبوڵاى نوجەبا و عەسائيبيى ئەهلى حەق هێزەكانى لەو ناوچانە بەرانبەر هەڕەشەكانى توركيا زياد كرد.
قەيس خەزعەلى بەرپرسى عەسائيب لەسەر شاشەى تيڤى راگەياند، "رايگشتى دژ بە توركيا هاندەدەم، كە لە ئەمەريكا مەترسى بۆ سەر عێراق زياترە، ئەگەر بەردەوام بێت، خۆم ئامادەم دژ بە توركيا بچمە شەڕە، چونكە ئەو خواستى نوێككردنەوەى دەوڵەتى عوسمانى بە فۆڕمى نوێ هەيە."
لە چەند هەفتەى رابردوو جارێكى تر توركيا بە چڕى ناوچەكانى شنگالى بۆردومان كرد، لەبەرانبەردا جارێكى تر بنكەيەكى سەربازى توركيا رووبەڕووى هێرش بووە، قەيس خەزعەليش سەرلەنوێ هۆشدارى دايەوە توركيا، كە دەبێت وانەيەكى وا بە توركيا بدەين، دەستبەجێ لە خاكى عێراق دەرچێت.
هەرێمى كوردستان لەبەردەم ئاگرى شەڕەكان
هەرچەندە واشنتن پێى وايە ئەو جووڵانەى توركيا دژ بە ئێران ئەرێنى، بەرەوپێشچوونێكى تازەيە، بەڵام پێويستى بە وردەكارى زياترە، بەهۆى تێچوونى زۆرتره بەراورد بە بەرژەوەندييەكانى ئەمەريكا، چونكە هەرێمى كوردستان بۆتە گۆڕەپانى ململانێنى نێوان تاران و ئەنقەرە.
بۆ دەربازكردنى پەيوەندييەكانى نێوان ئەنقەرە و واشنتن، بەهۆى پاڵپشتى ئەمەريكا بۆ كوردى سووريا، واشنتن گڵۆپى سەوزى بۆ توركيا هەڵكردووە، لە ناوچەكانى هەرێمى كوردستان توركيا هێرش بكاتە سەر پەكەكە، توركياش ئەو دەرفەتەى زۆر بە فراوانى قۆستۆتەوە، لە (2021) وەزارەتى بەرگرى توركيا (12) بنكەى سەربازى نوێى لە سنوورەكانى لەگەڵ عێراق دروستكرد، بەوەش ژمارەى بنكەكانى لە ناو خاكى عێراق گەيشتە (40) بنكە، كە پێنج هەزار سەرباز لەخۆى دەگرێت.
هەروەها سنووره‌كانی پارێزگاى دهۆك لە هەرێمى كوردستان بۆته گۆڕه‌پانی تاقیكردنه‌وه‌ی فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی توركی دژ به هێزه ئۆپۆزیسیۆنه‌كان كورده‌كان، فروانخوازییه‌كانی توركیا له سنووره‌كانی هه‌رێمی كوردستان ئێرانی ناچار كرد هه‌نگاوی بێپێشینه بهاوێت، ئێران جیابوونه‌وه‌ی كورد وه‌ك مه‌ترسی سه‌ربازی له هه‌رێمی كوردستان به‌كار ده‌هێنێت.
به‌مجۆره هه‌رێمی كوردستان كه‌وتۆته به‌رده‌می ئاگری شه‌ڕ، هه‌رێم رووبه‌ڕووی فشاری توركیا نابێته‌وه، به‌ڵكو رووبه‌ڕووی فشاره‌كانی ئێران ده‌بێته‌وه.
ئێران حكومه‌تی هه‌ڕیم به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كات، په‌ناگه‌یه‌كی ئارامی بۆ هێزه ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی دژ به وڵاته‌كه‌ی دابینكردووه، ئیسرائیل و ئه‌مه‌ریكاش هاوكاری داراییان ده‌كه‌ن، به‌درێژایی چه‌ندین ساڵی رابردوو هێزه‌كانی سه‌ر به ئێران له رێگه‌ی فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان هێرشیان كردۆته سه‌ر هێزه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له هه‌ولێر.
ئه‌و تێروانینه هاوبه‌شه‌ی له‌سه‌ر كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له‌و ناوچه‌یه دروستبووه، فاكته‌رێكی گرنگه بۆ ئه‌وه‌ی ئێران و توركیا بخاته ململانێه‌وه، چونكه هه‌ردوو وڵات هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و بۆشایه پڕ بكه‌نه‌وه، به‌هۆی په‌یوه‌ندییه تێكه‌ڵه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له‌گه‌ڵ كورده‌كانی عێراق و سووریا، بۆیه ئه‌مه‌ریكا ناتوانێت به ته‌واوی پاڵپشتی هه‌موو هه‌نگاوێكی توركیا بكات.
ئه‌گه‌ری به‌هێز ئه‌وه‌یه ئاساییبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان توركیا و وڵاتانی كه‌نداو و ئیسرائیل، ئاڕاسته‌ی په‌یوندییه‌كانی نێوان ئه‌نقه‌ره و تاران بگۆڕێت.
ناشبێت پلانی ئه‌مه‌ریكا په‌یوه‌ست به دانوستاندنه‌كانی ئه‌تۆمی ئێران له‌بیر بكه‌ین، چونكه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت، كارتی توركیاش بخرێته سه‌ر مێزی گفتوگۆ.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment