Nuce Logo

ئەو كارەى جۆ بایدنى سەرۆكى ئەمریكا سێ مانگى زیاترى لە پۆستەكەى خایاند تا پەیوەندى بە رەجەب تەیب ئەردۆغانى سەرۆكى توركیا كرد، ئەو هەنگاوە بە تەنیا ئاماژەیە بۆ تێكچوونى پەیوەندییەكان لەگەڵ دەوڵەتێك، كە لە رابردوو نزیكترین هاوپەیمانى ستراتیژى ئەمریكا بوو لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باشوورى رۆژهەڵاتى ئەوروپا و رۆژهەڵاتى دەریاى ناوەڕاست، بەڵام زۆر خراپتر لەوە ئەو پەیامە بوو كە بایدن لە دەستپێشخەرى پەیوەندیكردنى رۆژى (٢٣) نیسانى (٢٠٢١) ناردى ئەردۆغان، وەك ماڵپەڕى(بلۆمبێرگ) بۆ یەكەم جار بڵاوى كردەوە، كە حكومەتى ئەمریكا لە كۆتاییدا دان بە كۆمەڵكوژى ئەرمەن دەنێت، كە لە (١٩١٥) لەسەر دەستى عوسمانییەكان روویداوە.

بۆچى بایدن بەو ئاستە بەرزە و روونەى سیاسى مامەڵە لەگەڵ هاوتا توركەكەى دەكات؟ گرنگتر لەوە بۆچى بایدن پابەندى بەڵێنەكەى بوو، كە لە كاتى بانگەشەكانى هەڵبژاردن بەڵێنى دا دان بە كۆمەڵكوژى ئەرمەنەكان بنێت، كە هیچ كەسێك لەوانەى پۆستى سەرۆكایەتیان لە كۆشكى سپى وەرگرتووە ئەو كارەیان نەكردووە؟

بایدن دەزانێت توركیا پێویستى زیاتر بە ئەمریكایە نەك ئەمریكیا پێویستى توركیا بێت

سروشتیە، ناكرێت بایدن كەسێكى ئەوەندە بچووك بێت، بەڵكو زۆر بەسادەیى لە چەند ساڵى سەرەتاوە پەى بەوە بردووە، كە ئەردۆغان زیاتر پێویستى بە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكایە، تا ئەوەى واشنتن پێویستى بە ئەردۆغان هەبێت، بە پشت بەستن بەوە، یایدن ئەو بۆشایەى وەك جیاوازییەك قۆستەوە، بەو هیوایەى هەندێك هەڵسوكەوتى ئەردۆغان راست بكاتەوە، لەوانە: هەنگاوەكانى پێچەوانەى دیموكراسى و پەیوەندى بەهێزى لەگەڵ ڤلادیمێر پوتینى سەرۆكى رووسیا.

چەند ساڵێكە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا توركیا زۆر بەگرنگ دادەنێت، بە جۆرێك نایەوێت كوشتنى (١,٥) ملیۆن ئەرمەنى لە جەنگى یەكەمى جیهانى بە كۆمەڵكوژى دابنێت، لەگەڵ ئەوەى دانپێدانانێكى نیمچە جیهانى بەو وەسفە لەلایەن ئەكادیمیەكان و كۆمەڵگەى ئەمریكى هەیە، ئەوە جگە لەو فشارە گەورەى هەبوو لایەن كۆمەڵگەى ئەمریكى ــ ئەرمەنى بەسیاسى و ئەوانەى تر، بۆ ئەوەى ئەمریكا دان بەو كۆمەڵكوژییە بنێت.

بەڵام كرۆكى ئەو پرسەى ئێستا تووڕەیى بایدن نییە لە ئەردۆغان، بەڵكو زیاتر توورەیى نزیكەى كۆى گشتى حكومەتى ئەمریكایە لە سەرۆكى توركیا، زۆربەیان لە ناو ئیدارەى ئەمریكا و دەرەوەى ئیدارەى ئەمریكا پێیان وایە ئەردۆغان سەرۆكێكى ستەمكارە، هەڕەشەیە لەسەر بەرژەوەندییەكانى ئەمریكا لەو ناوچەیە.

توڕەیى ئەمریكا لە ئەردۆغان تەنیا تووڕەیى بایدن نییە، تووڕەیى كۆكى گشتى حكومەتى ئەمریكایە

ئەوە لە كاتێدایە توركیا لە رابردوو لە ناو وڵاتانى زۆرینە مسوڵمان پێشەنگى دیموكراسى بوو، بەڵام ئەمریكیەكان هەستیان بە رێكارى توندى ئەردۆغان كرد لە هەڵبژاردنى پاك و ئازادى رادەربڕین و سەربەخۆى دادگا، لە كاتێك دا توركیا لە رابردوو كۆڵگەیەكى بەهێزى هیوا بوو، بۆ كۆمەڵگەى كراوەى هاوچەرخى خاوەن زۆرینەى مسوڵمان، ئەو بیرە كۆنزەرڤاتیڤە كۆمەڵایەتى و تاكیتیكى نەتەوەیى پۆپۆلیستى ئەردۆغان پەیڕەوى دەكرد، وڵاتى گۆڕى بەرەو  ڕەگەزپەرەستى و جەمسەرگیرى كۆمەڵگە.

لە كاتێدا توركیا لە پێشدا هاوپەیمانێك بوو، بە شێوەیەكى زۆر ستراتیژى لەگەڵ رۆژئاوا، بە جۆرێك بووە ئەندامى بەهێزى رۆژهەڵات لە هاوپەیمانى "ناتۆ" بەڵام لەسەردەمى ئەردۆغان چووە ململانێى بەردەوام لەگەڵ ئەو رێكخراوە، تەنانەت هەندێك جار سەرئەنجامى ئەو هاوپەیمانیەى تووشى بێهیوایى كردوە، بە جۆرێك توركیا دۆستى نزیك و گرنگ و كاراى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست وەك ئیسرائیلى هەبوو، ئەردۆغان ئاراستەى گۆڕى بەرەو گروپەكانى ئیسلامى سیاسى، وەك بزووتنەوەى حەماس، كە ئەو پردە گرنگەى ئەو ناوچەیەى وێران كرد.

دەستم بە بەدواداچوونى پەیوەندى نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا و توركیا كرد لە (٢٠٠٢) وە، لەو كاتەوە كە سەرۆكى نوێى ئەمریكا هەڵدەبژێردرێت بەڵێنى داننان بە كۆمەڵكوژى ئەرمەن دەدات، دەستبەجێ رووبەڕووى"بەربەستێك" دەبۆوە لە ئیدارەكان و ئاژانسەكانى ئەمریكاوە، هۆكارى هەڵەیى ئەو هەنگاوەیان بۆ روون دەكردەوە، بە تێروانین بۆ ڕەخنەكانى توركیا.

توركیا دژى ئەو رێزبەندییە، چونكە لە دڵەراوكێ دایە سەبارەت بە لێكەوتە كردەییەكانى ئەو داننانە، كە گرنگترینیان هاندانى حكومەتە بۆ داواكردنى قەرەبوو، ئەوە جگە لە لایەنى رەزمیى، توركیا نایەوێت وەك دەوڵەتێكى بێزراو سەیرى بكرێت، لە هەمان كات دەیەوێت دان بەوە دابندرێت كە ژمارەیەكى زۆرى كورد و تورك و نەتەوەكانى لە مسوڵمانان لەسەر دەستى رووسەكانى هاوپەیمانى ئەرمەن لە جەنگى یەكەمى جیهانى كوژراون.

توركیا بڕە پارەیەكى زۆرى تەرخان كرد بۆ فشارخستنە سەر كۆنگرێسى ئەمریكا، چەندین كۆنگرەى ئەكادیمى كردووە، كتێبێكى سەبارەت بەو پرسە بڵاوكردەوە، بۆ ئەوەى رێگرى بكات واشنتن هەڵوێستى بگۆڕێت، ئەوەى مایەى گرنگى پێدایە وەسفكردنى كۆمەڵكوژیە لە رابردوو قەدەغەكراو بوو، ئەوەش رەنگدانەوەى دەبێت لەسەر كۆمەڵگەى مەدەنى و زیندوێتى دیموكراسى كە تا ئێستا لە توركیا بەهێزن، هەروەها كاریگەرى ترى دەبێت لە خودى توركیا، كە دەبێتە هۆكارى تووڕەبوونى زیاترى ئەردۆغان.

لە رابردوو وەزارەتى بەرگى ئەمریكا توركیاى بە هاوپەیمانێكى بەهێز دادەنا، هەروەها  زۆرجار رەگەزێكى سەرەكى بوو لە پرۆژەكانى حكومەتى ئەمریكا، ئەو پەیوەندییانە لەگەڵ ئەنقەرە پەردەى بووە پەردە بەسەر بەڵێنەكانى هەڵبژاردن سەبارەت بە كۆمەڵكوژى ئەرمەن، بەڵام ئەوە بۆ پێشوو بوو، نەك ئێستا.

ئەمرۆ بنتاگۆن تووڕەیە لە ئەنقەڕە بەهۆى كۆمەڵێك پرس، دیارترینیان كڕینى سیستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس٤٠٠) رووسى، كە ئەندازەى رەچاوكردنى هەڵوێستى ئەنقەڕە بەرانبەر واشنتن دەردەخات.

سەرەڕاى ئەوەش هەڵوێستى كۆنگرێسى ئەمریكى  بەرانبەر توركیا زۆر تووندتر بوو، تەنانەت لە هەڵوێستى پنتاگۆن و سەرۆك بایدنیش توندتر بوو. زۆربەى ئەندامانى كۆنگرێس نوێنەرى دەنگدەرانى ئەرمەن بوون، كە بە هەموو هێزەوە فشاریان دەكرد لە پێناو داننان بە كۆمەڵكوژى، هەروەك دەستەى یاسادانانى پێشتر سزایان سەپاند بوو بەسەر توركیا، بەهۆى كڕینى سیستەمى موشەكى بەرگرى رووسى، ئامانجى سزادانى توركیا بەهۆى كۆمەڵێك سنوور بەزاندنەكانى ترى ئەردۆغان بوو، بە بۆچوونى من ئەوە تێكەڵیەكە لە نێوان سەرۆك و وڵات.

تەنانەت نووسینگەى كاروبارى ئەوروپا و ئۆڕاسیاى سەر بە وەزارەتى دەرەوەى ئەمریكا، كە بەزۆرى مامەڵە لەگەڵ ئەنقەڕە دەكات، ویستى بەلاى ئەوە بووە توركیا ئەو گەورەییەى بەخێرایى لەدەست داوە، هەستى گشتى لە ناوەندەكانى حكومەتى ئەرمریكا بەرەوە ئەوەن ئەردۆغان زۆر خێراتر وەڵامى داواكانى پۆتین دەداتەوە.

لە هەمان كات ئەردۆغان وا دانانێت هیچ بژاردەیەكى دەربارەى دۆخى ئاڵۆزى لەگەڵ ئیدارەى بایدن لەبەردەم بێت.  

لە سایەى پاشەكشەى جەماوەرى ناوخۆى چاوەڕوان ناكرێت سەرۆكى توركیا ستەمكارى باڵادەستى بەسەر كۆمەڵگەى توركى كەم بكاتەوە، لەترسى هەڵسانەوە و بردنەوەى ئۆپۆزسیۆن لە هەڵبژاردنەكان.

ئەستەمه‌ ئەردۆغان بتوانێت لە پوتین دوور بكەوێتەوە 

لە دەرەوەش ئەردۆغان زۆر بە رژدى لەگەڵ پوتین تێكەڵ بوو، ئەستەمە بتوانێت لێى دووركەوتەوێتەوە، ئەگەر ئەردۆغان بیەوێت سیستەمى بەرگى (ئێس٤٠٠) رادەستى رووسیا بكاتەوە، ڤلادیمێر پوتین راستەوخۆ سزاى بازرگانى و گەشتوگوزارى دەخاتە سەر، كە ئابوورى توركیا بە ئامانج دەگرێت، ئەوەش دەبێتە هۆى كەمبوونەوەى پاڵپشتى بنكەى جەماوەرى ئەردۆغان.

لە لایەنى سەربازى پوتین دەتوانێت گڵۆپى سەوز بۆ بەشار ئەسەد هەڵكات، بۆ هێرشكردنە سەر ئیدیلب ، كە كۆتا ناوچەیە لەبن دەستى هەڵگەڕاوەكانى سووریا، ئەوەش دەبێتە هۆى ئەوەى سەدان هەزار كەس بەرەو سنوورەكانى توركیا ئاوارە بن، توركیا بەو ئابوورییە سستەى نزیكەى ٣,٦ ملیۆن پەنارى سوورى لەخۆى گرتووە، هەستى دژایەتى كردنى ئاوارەكان زیادى كردووە، تەنانەت خودى ئەردۆغان تواناى بەرەنگاربوونەوەى هێزە كۆمەڵایەتى و سیاسیەكانى نییە، بەهۆى زۆربوونى بەرچاو و لەناكاوى ژمارەى پەنابەران. 

درەنگ بێت یا زوو ئەردۆغان رووسیا هەڵدەبژێرێت

هەروەها پوتین دەتوانێت رێككەوتنى ئاگربەست لە نێوان هاوپەیمانەكانى و توركیا و هاوپەیمانەكانى لە لیبیا و باشوورى قەوقاز بووەستێنێت، ئەوەش بەشێوەیەكى بەرفراوان لێدانە لە بەرژەوەندییەكانى ئەنقەڕە، كە دەبێتە هۆكار بۆ ئەو كێشانەى خودى ئەردۆغان، چونكە لە ناوخۆى توركیا بەو هۆیەوە ئەردۆغان وەك پیاوێكى بەهێزى لە دیدى جیهان سەیر دەكرێت، من بڕوام وایە ئەردۆغان بەهۆى ئەوەى خۆى هەڵواسیوە لە نێوان سندانى بایدن و چەكوشى پوتین، درەنگ بێت، یا زوو  لە داهاتوو ئەردۆغان هاوتا رووسیەكەى هەڵدەبژێرێت.

هەموو ئەوانەى لە پێشوو باسمان كرد، ئەردۆغانى خستۆتە هەڵوێستێكى لاواز، ئەستەمە بتوانێت دژایەتى داننان بە كۆمەڵكوژى ئەرمەن بكات، هەر ئەوەشە هۆكارى هەڵبژاردنى كاتەكەى بە دیاریكراوى لە لایەن بایدنەوە.  

ئەردۆغان لەرووى ئابوورییەوە رووبەڕووى لاوازى بۆتەوە، پەیوەندى لەگەڵ واشنتن لە حاڵەتى داڕوخانە، ئەوەش دەبێتە داڕوخانى زیاترى ئابوورى توركیا. 

ئەردۆغان لە دەرفەتێك دەگەڕێت بۆ وەڵامدانەوەى بایدن

ئێستا ئەردۆغان پێویستى بە پێچەوانەى ئەو دینامیكیە لە چوارچێوەى دەرچوون بە رێككەوتن لەگەڵ بایدن، بەپشتبەستن بەوە، ئەردۆغان بە ئارامگرى دەمێنێتەوە، لەگەڵ ئەوەى بایدن پشتگوێى خستووە، بەشێوەیەكى ریشەیى سیاسەتى سەبارەت بە كۆمەڵكوژى گۆڕاوە، پێشتر دەربارەى ژیانى سیاسى ئەردۆغان نووسیومە، من دەزانم ئەو زۆر كردەییە، لە هەمان كات زۆر ماكیاڤیلیە، بڕواى تەواوم هەیە، بەدەر لەو دەستەواژە و یاراییانەى بەكارى دەهێنێت بۆ وەڵامدانەوەى جۆبایدن، ئەردۆغان لە دەرفەتێك دەگەڕێت بۆ وەڵامدانەوەى سەرۆكى ئەمریكا، ببێتە خەونى بووژاندنەوەى ئابوورى توركیا. 

سه‌رچاوه‌: په‌یمانگه‌ى واشنتن/سۆنێر چاغاپتای