Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

رۆژنامەی دۆچەفیلەی ئەڵمانی لە راپۆرتێكدا تیشك دەخاتە سەر كاریگەریی زیانی باجە گومرییكەكانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمەریكا لەسەر ئابووری توركیا. رۆژنامەكە ئاماژە بەوە دەكات، كە بەهۆی دابەزینی باجەكان بەسەر هەناردەی توركیا و گەشەی ئابووری نێوان ئەنقەرە و واشنتن توركیا لەو بڕیارانە سوودمەند بێت.

توركیا دەرفەتی بوون بە ناوەندێكی ستراتیژی بۆ بەهەمهێنان و پەیوەنییە گۆڕاوەكانی نێوان ترەمپ و ئەردۆغان و چۆنیەتی مامەڵەی وڵاتەكەی لەگەڵ گۆڕانكارییە ئابوورییەكان تاوتوێ دەكات، ئەگەریش هەیە ئاڵنگەرییە لۆجستی و دامەزراوییەكان ببنە بەربەست لەبەردەم قۆستنەوەی ئەو دەرفەتە.

پەیوەندییە گۆڕاوەكان

پەیوەندیم لەگەڵ ئەو پیاوە باشە، كە پێی دەگوترێت ئەردۆغان، ترەمپ بەو جۆرە لەناو كۆشكی سپی هەستی خۆی بەرانبەر رەجەب تەیب ئەردۆغان دەربڕی، ئەوەش لە كاتێدابوو لە پاڵ بنیامین ناتەنیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل دانیشتبوو، كە نەیاری سەرۆك كۆماری توركیایە، پاشان ترەمپ گوتی، من ئەردۆغانم خۆش دەوێت، ئەویش منی خۆش دەوێت، ئێمە پێشتر تووشی هیچ كێشەیەك نەبووینە. 

رۆژنامەكە ئاماژە بەوەش دەكا ئەو قسانەی سەرۆكی ئەمەریكا بە تەواوی ورد نییە، چونكە لە (2019/11/7) ترەمپ هەڕەشەی وێرانكردنی ئابووری توركیای كرد.

لە (2019/10/16) ترەمپ نامەیەكی راستەوخۆ ئاراستەی ئەردۆغان دەكات، كە تێێدا هانی دەدات لاپەڕەیەكی نوێ بكەنەوە هۆشداریشی دەداتێ و دەڵێت، "نامەوێت بەرپرسبم لە وێرانكردنی ئابووری توركیا."

لەو چوارچێوەیە رۆژنامەكە باس لەوە دەكات، لە شەش ساڵی رابردوو توركیا بە ئاڵنگەری گەورەی ئابووری تێپەڕی، لیرە بەهایەكی گەورەی لەدەست دا، لە مانگی ئاداری (2007) دۆلارێكی ئەمەریكی بەرانبەر (1.30) لیرەی توركی بوو، بەڵام لە مانگی تشرینی یەكەمی (2019) دۆلارێك بەرانبەر (5.79) گەیشتە، ئەمڕۆش دۆلارێك بەرانبەر (38.06)لیرەیە. 

سەرەڕای ئەوەی ترەمپ زیانی لە ئابووری توركیا داوە، بەڵام ئێستا هەردوو سەرۆك بەشێوەیەكی باشتر لەپێشدا لە یەكتر تێگەیشتوون، ئەگەر سەیری ئەو دۆخەی ئێستا بكەین توركیا لەو وڵاتانەیە كەمتر كاریگەری ئەو سیاسەتی نوێی گومرگی دۆناڵد ترەمپی لەسەرە، تەنیا رێژەی لە (10%)ی بۆ سەر كاڵاكانی توركیای زیادكردووە.

ترەمپ بڕیاری دا كە بۆ ماوەی (90) رۆژ باجە گومرگییەكان بۆ لە (10%) كەم بكاتەوە جگە لە چین نەبێت، توركیا یەكێك بوو لەو وڵاتانە، ئەو بڕیارەش تەنیا چینی نەگرتەوە.

هیوایەكی نوێ

دۆچەفیلە روونی دەكاتەوە، پێچەوانەی ئەو كەشە نەرێنیەی لە ئەوروپا هەیە، نوێنەرانی ئابووریی توركیا دەڵێن، باجە گومرگییەكان قەیران نین، بەڵكوو دەرفەتێكە و پێشیانوایە توركیا لەگەڵ ئەو سیاسەتە بارزگانییە درووستەیە، بۆی هەیە سوود لەو دۆخە نوێیە وەربگرێت.

بڵند ئەیمین، جێگری سەرۆكی كۆمەڵەی هەناردەی كەلوپەلی ناوماڵ و بەرهەمە دارییەكان لە دەریای ناوەند دەڵێت، رێساكانی ئەو یارییە نوێیەی ترەمپ دایناوە هاوكار دەبێت بۆ هەناردەكارانی توركیا بۆ ئەوەی دەستكەوتیان لە كێبڕكێی بازاڕەكانی ئەمەریكا هەبێت.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی ئاماژە بەوە دەكات، ماوەی سێ ساڵە ئەمەریكا بازاڕێكی گەرمی ئێمەیە مانگانە هەناردەمان زیاد دەكات، بۆیە ئەو ئاڵۆزیانەی باجی گومرگ دەبێتە بەدەستهێنانی پشك لە بوارەكانی كیمیا، ئۆتۆمبێل، پێداویستی ناوماڵ، ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان لە بازاڕەكانی ئەمەریكا بۆیە پێویستە بەشێوەیەكی باش سوود لەو تایبەتمەندییە وەربگرین.

رۆژنامەكە ئاماژە بەوە دەكات، قەبارەی بازرگانی نێوان ئەمەریكا و توركیا (30) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، ئێستا توركیا لەدوای ئەڵمانیا گەورەترین هاوبەشی بازرگانی ئەمەریكایە، لە پێنج ساڵی رابردوو هەناردەی توركیا بۆ ئەمەریكا بە رێژەی لە (16%) بەرزبۆتەوە، ئەوەش لە كاتێدایە هەناردەی ئەمەریكا بۆ توركیا لە (9%) بەرزبۆتەوە.

بەگوێرەی كۆمەڵەی هەناردەكارانی تورك "TİM" لە (2023) توركیا بە بڕی (21) ملیار و (100) هەزار دۆلار كاڵای رەوانەی ئەڵمانیا كردووە، هەروەها بە بڕی (14) ملیار و (800) هەزار دۆلار كاڵای بۆ ئەمەریكا هەناردەكردووە.

بەگوێرەی دەستەی ئاماری توركی " TÜİK" هەناردەی توركیا لە كۆتایی ساڵی رابردوو بۆ (16) ملیار و (300) هەزار دۆلار بۆ ئەمەریكا بەرزبۆتەوە.

رۆژنامەی دۆچەفیلە ئاماژە بەوە دەكات، كە توركیا بە شێوەیەكی سەرەكی بەرهەمی كیمیایی و پارچەی یەدەگی ئۆتۆمبیڵ و جل و بەرگ و رایەخ و ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان رەوانەی ئەمەریكا دەكات، سەبارەت بە هاوردەش دەڵێت، توركیا نیوەی زیاتری لۆكە لە ئەمەریكا هاوردە دەكات كە بۆ پیشەسازیی چنین بەكاری دەهێنێت و رەوانەی ئەمەریكای دەكاتەوە.

لە لایەكی دیكەوە شەرف فایات، بەرپرسی كەرتی چنین لە یەكێتی ژوورە بازرگانییەكان و بۆرسەكان لە توركیا دەڵێت، رێكاری بەرزی گومگری كە ترەمپ بەسەر چین و یەكێتی ئەوروپا سەپاندوویەتی كاریگەری لەسەر زیادبوونی دەركەوتنی بەرهەمە توركییەكان لە بازاڕەكانی ئەمەریكا دەبێت، بۆیە پێویستە ئێستا زۆر بەخێرایی دەست بە جووڵە بكەین ئەو كێشانەی رووبەڕووی چین و ڤێتنام و كەبۆدیا دەبنەوە لە بەرژەوەندی ئێمە و دەتوانین بیانقۆزینەوە.

سیاسەتی بارزگانی

شەرف باس لە گەشبینی خۆی دەكات بەرانبەر داهاتووی بازرگانی لەگەڵ ئەمەریكا لەسەردەمی دۆناڵد ترەمپ و دەڵێت، چاوەڕوان ناكرێت ئەو دۆخە نوێ كاریگەری نەرێنی لەسەر توركیا هەبێت، هەروەك پێشنیاریشی كردووە گفتوگۆ لەسەر رێككەوتنی سنووردار بكەن بەبێ باجی گومرگی لەگەڵ ئەمەریكا، ئەوەش دەرفەتێكی زۆر گرنگە، بەڵام پێویستیشە لەسەرمان چاودێری چڕی هاوبەشە گرنگەكانمان بەرانبەر سیاسەتی گومرگی ئەمەریكا بكەین، كە یەكێتی ئەوروپایە، لە لایەكی دیكەوە دۆچەفیلە پێیوایە بە هەستیارییەوە هەستكردن بە گەشبینیەك لای توركەكان هەیە.

موراد ئەكیوز، سەرۆكی پێشووی كۆمەڵەی هەناردەكارانی بەرهەمە كیمیاییەكان لە ئیستەنبۆڵ دەڵێت، توانای گەورە هەیە، بەڵام ژمارەیەك لە كۆمپانیا توركییەكان ئامادەنین ئەو دۆخە بقۆزنەوە.

ئەكیوز ئاماژە بەوەش دەكات، پێموایە لە سیاسەتی نوێی ئەمەریكا دەفەتێكی گەورە بۆ توركیا هەیە، بەڵام من پێموایە هەناردەكاران لە توركیا بەگوێرەی پێویست ئامادە نین، لە رابردوو بەهۆی نەبوونی سیاسەتی بارزگانی، زۆر دەرفەتمان لە كیس چووە.

رۆژنامەكە پێشی وایە ئەو بۆچوونە ئاماژەیە بۆ هەبوونی كەمتەرخەمی، چونكە یافات ئاماژە بەوە دەكات، گەیشتنی كڕیارە ئەمەریكییەكان بە بەرهەمە توركییەكان بەهۆی كەمی ناوەندی بازرگانی و كۆگا سنووردارە.

موراد موراد رەخنە لە سیاسەتە پەیڕەوكراوەكان دەگرێت و دەڵێت، سەرەڕای ئەوەی ترەمپ ماوەیەكی زۆرە باجەكانی راگەیاندووە، بەڵام بەداخەوە ئێمە ئامادەكاری پێویستمان كردووە.

رۆژنامە ئەڵمانییەكە تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە لە پاڵ هەناردە توركیا دەتوانێت خۆی وەك كاراكتەرێكی ستراتیژی لە بوارێكی دیكە بسەلمێنێت، ئەویش پێگەیەی بەرهەمهێنانە بۆ كۆمپانیاكانی ئاسیا، بە دیاریكراویش توركیا دەتوانێت بانگهێشتی كۆمپانیاكانی وڵاتانی وەك چین بۆ ناوخۆی توركیا بكات بە ئامانجی پاراستنیان لە باجە زۆرەكان، لە دیدی ئەو رۆژنامەیە ئەو ئاراستەیە پێگەی جیۆسیاسی وەك پردی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا بەهێز دەكات.

بۆ ئەوەش ئەكیوز جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە پێویستە ئەوە بۆ وڵاتان روون بكەینەوە بە تایبەت چین كە گواستنەوەی بەرهەمهێنان بۆ توركیا سوودی دەبێت، پێویستە هانی وبەرهێنان لە وڵاتەكەمان بەشێوەیەكی چالاك بدەین، توركیا خاوەنی ژێرخانێكی گونجاو و توانای مرۆیی شایستەیە، وەزارەتی بازرگانی پێویستە لەو بوارە رۆڵی سەرەكی هەبێت.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئیستقلال