Nuce Logo

وەڵامێكى سەیرم وەرگرت، قسەكانى پەیوەستكردەوە بە وتارى یەكێك لە سەرۆكەكانى پێشووى ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا، كە رۆناڵد ریگان بوو لە (٢٢)ى نیسانى (١٩٨١)، بەر لە (٤٠) ساڵ پێش ئێستا، ریگان لە لێدوانەكانى زیادەڕۆیى دەكرد، ئەوەش تەنیا لەپێناو بەرژەوەندى سیاسى بوو، كە دەیگوت: " نابێت هەرگیز پەندوەرگرتن لە هۆڵۆكۆست لەبیر بكەین، بەتەواویش پێویستە پەندوەربگرین لە كۆمەڵكوژى ئەرمەنەكان و كۆمەڵكوژى نزیك لە كەمبۆدیا و ژمارەیەك كۆمەڵكوژى تر كە روویداوە لە بیرییان نەكەین".

دیارە هۆكارەكە روونە لەو وەڵامى بەرپرسێكى باڵا كە من پرسیارم لێى كردووە، ئەویش وتارێكى (٤٠) ساڵ پێش ئێستاى سەرۆكێكى ئەمریكى باس دەكات، كە باسى لە كۆمەڵكوژییەكان و هاوشێوەكانى كردووە.
كە تەوەرەى یەكەمى نێوان ئەردۆغان و بایدن( لە هەڵبژاردنى بایدنەوە تا ئەمڕۆ) ئەو پرسە بوو، واتە پرسى كۆمەڵكوژى ئەرمەنەكان.  من پرسیارێكى ترم لەو سەرچاوەیە كرد، بەڵام پرسیارەكە بە دەستەواژەیەكى تر"پەیوەندییەكى ئالِۆز بوو، ئایا وا نییە؟".

بۆ ئەوەى وەڵامەكەى بەو جۆرە بێت:  "نەخێر زۆر ئاڵۆز نەبوو، بەڵام سەرۆكمان بە شێوەیەكى گونجاو وەڵامى دایەوە". روونە بایدن چاوەڕوانى ئەو رۆژەى دەكرد، بۆ پەیوەندى كردن بە ئەردۆغان. شتێكى نهێنى، یاخود نەزاندراو نەبوو، كە بایدن لەو كۆبوونەوەیە بە ئەردۆغان دەڵێت، رووداوى ١٩١٥ى ئەرمەنەكان"بەكۆمەڵكوژى ئەرمەنەكان وەسف دەكەم" وەڵامى سەرۆكى توركیا بۆ ئەو قسەیە بەو جۆرە بوو" ئەو دانپێدانانە هیچ لێكەوتەیەكى یاسایى نابێت، ئەوە جگە لەوەى كاریگەرى نەرێنى لە سەر پەیوەندى دوو لایەنەمان دەبێت ".

ئەوان بە تەواوى ئاگادارى ئەو هێز و ویستەى ئەردۆغان هەن، ئەوەش رەنگدانەوەى لەسەر پەیوەندى دوولایەنەى لەو جۆرە دەبێت، كە بە جۆرێكە ئەردۆغان پارێزگاریكردن لە مافەكانى توركیاى لەسەرووى هەموو ئەجێنداكانى دیدار و پەیوەندییەكانى داناوە.

لەو بارەیەوەش ئەردۆغان جەخت لەوە دەكاتەوە، كە داننانى بایدن بەو كۆمەڵكوژییە، هیچ لێكەوتەیەكى یاسایى نابێت، زۆربەى هەواڵەكانیش ئاماژەیان بەوە كردووە، كە بایدن جەختى لەسەر ئەو خاڵە كردۆتەوە. 
بەڵام ئایا كارەكە بەو جۆرە دەبێت، كە تیمى بایدن وێنایان كردووە، كە تەنیا "یادكردنەوەى ونبووانە، لەبرى خستنە پاڵى بەرپرسیارێتى" یاخود ئامانجێكى مەترسیدارتر هەیە لەوە كە داواكارى قەره‌بووكردنەوە و خاك و ئاشكراكردنى زانیارییەكانى بەدواوە دێت، بە درێژایى (٤٠) ساڵە ئەوە فۆبیایەكى بەرانبەر دپلۆماسیەتى توركى دروستكردووە.

من زۆر لەوە دڵنیا نیم، بەڵام ئەوەى بیركردنەوەى بۆ ئەوە بچێت هەڵسوكەوتى جۆبایدن نیەت باشى تێدایە، ئەوە تا ئەندازەیەكى زۆر نەزانى و سادەییە لە بیركردنەوە.  زانرا كە بۆچى بایدن پەیوەندیكردنى بە ئەردۆغان تا بەر لە رۆژى (٢٤)ى نیسان، رۆژێك بەر لە كۆمەڵكوژى ئەرمەنیەكان دواخست.

بێگومان هەموومان دەزانین هۆكارى راستەقینەى ئەوە لەپشت نیگەرانییەكانیان بووە لە توركیا، بە كورتى ئەو كارانەى توركیایان پێ قبوڵ نەدەكرا، ئەوان قبوڵى ئەوە ناكەن توركیا بەشێوەیەكى تەواو مافە سەروەرییەكانى خۆى سەربەخۆ بەگوێرەى ئاسایش و بەرژەوەندى و رووبەڕووبوونەوەى مەترسى و هەڕەشە دەرەكییەكان  بەدەست بهێنێت.

ئیدارەى ئەمریكا زۆر نیگەرانە لەوەى توركیا وا دادەنێت توركیاى كۆن نییە، وەك جاران گوێڕایەڵ نییە، ئەو رۆڵەى لەسەرى دەچەپێندرێت لە لایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا رەتى دەكاتەوە.

ئێمە ئاگادارى قسە كانى جۆ بایدنین، كە جار جار هەندێك قسەى دەكرد، ئەو كاتەى جێگرى سەرۆكى ئەمریكا بوو، ئاگادارى كۆبوونەوەكانى هەبووین لەگەڵ هەندێك كەسى ئۆپۆزسیۆن و ئەو دەستەواژەى بەكارى هێنا، مەبەستى ئەردۆغان بوو، كە گوتى" ئەو پیاوە گوێمان بۆ ناگرێت" ئەوە شتێكى شاراوە نییە.

لە لایەكى ترەوە هەندێك ئەو لێدوانەى بایدن كە كوشتنى ئەرمەنەكانى لە ١٩١٥ بە كۆمەڵكوژى وەسف كرد، ئەو قسانە دەبێتە هۆى ئاڵۆزى فشار لە سەر سیاسەتى دەرەوەى توركیا، بەرەو پەراوێزخستنى نێودەوڵەتى دەبات، ئەو كەسانە هیواكانیان بە هەندێك ئاواتى پارتى گەلانى دیموكرات هەڵواسیوە.

ئەوەش شوورییە، ئەو قسانە لەلایەن هەندێك دیپلۆماسى خانەنیشنەوە بگوترێت، پێویستە كەمێك بگەڕێنەوە دواوە، بۆ ئەوەى بیریان بێتەوە، كە چەند شەهید لەسەر دەستى گرووپە ئەرمەنەكان كوژراون. 
د.ئیرهان ئەفینجۆ مێژوونووسى تورك دەڵێت: ئەرمەنەكان فشاریان لەسەر هەموو مێژوونووسان كرد، كە پاڵپشتى ئەو تێزەى توركیایان دەكرد. دوێنێ پەیوەندیم بە پرۆفیسۆرى مێژوونووس د.ئیرهان ئەفیونجو راگرى زانكۆى بەرگرى نیشتمانییەوە كرد، كۆمەڵێك زانیارى گرنگى سەبارەت بەو پرسە باسكرد.
قسەى دەربارەى ئەوەى روویداوە كرد، بەرگرى لە تێزى توركى و دیدى تایبەت بەو تێزەى تورك كرد، لەبرى پاڵپشتى تێزى ئەرمەنەكان.  گوتى: ئەرمەنیەكان تا ئێستا جۆرەها فشار لەسەر هەموو ئەوانە پەیڕەو دەكەن، كە پاڵپشتى تێزى توركى دەكەن، چونكە لەگەڵ تێزى ئەرمەن یەك ناگرێتەوە، فشارییان لەسەر هەموو مێژوونووسان كرد، كە ئەوانەى كوشتنى ئەرمەنیەكان بە كۆمەڵكوژى وەسف ناكەن، لە ١٩٧٧ ماڵى ستانفورد شۆ مێژوونووسى عوسمانى رووبەڕووى بۆرودمان بوویەوە، لەبەر ئەوەى گوتبووى كۆمەڵكوژى رووینەداوە، ژمارەیەك مێژوونووسى تریان ترساند، بێرناد لویس مێژوونووسى فەڕەنسى لەبەر ئەوەى دانى بەو كۆمەڵكوژییە نەناوە رووبەڕووى دادگاییكردن كراییەوە.

ئایا ئەو كارە تەنیا لەو سنوورە كۆتایى هات؟ نەخێر، لە كاتێك دا توركیا رێگەى دا ئەو كتێبانەى لە دژى نووسراوە، لە وڵاتەكەى بڵاو بكرێتەوە، بەڵام لە بەرامبەردا  واز لە ئەرمینیا ــ بێنە، تەنانەت ویلایەتە یەكگرتووەكان و فەڕەنساش رێگەیان نەدا، ئەو كتێبانەى دژى گێڕانەوەى ئەرمینەكانن بڵاو بكرێتەوە، بە هەموو رێگە و میكانزمێك دژى وەستانەوە، لەوانە هێرشكردنە سەر ماڵى ئەوانەى رەتى دەكەنەوە دان بە كۆمەڵكوژى دابنێنن.

سه‌رچاوه‌: یه‌نى شه‌فه‌ق / نووسینى محه‌مه‌د ئاجات