Nuce Logo

وەرگێرانى: ءئیسماعیل تەها

لە سایەى ئاڵنگەرییە ئاوبوورى و سیاسییەکان ئەگەرى رێککەوتنى دەریایى نێوان سووریا و تورکیا بۆ دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان دەرفەتێکى ستراتیژییە بۆ دیمەشق.
لە مانگى کانوونى یەکەمى ساڵى رابردوو عەبدولقادر ئۆرالئۆغلۆ، وەزیرى گواستنەوە و ژێرخانى تورکیا رایگەیاند، لەدواى دامەزراندنى حکومەتى هەمیشەیى  سووریا ئەنقەرە خۆى بۆ دانوستاندن بۆ دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکانى دەریاى ناوەند لەگەڵ دیمەشق ئامادە دەکات.
لە بەشێکى دیکەى قسەکانى ئاماژەى بەوە کرد، کە تواناى ئەو رێککەوتنە لەسەر دیاریکردنى رووبەڕى گەڕانى هەردوو وڵات بەدواى نەوت گاز بە جۆرێک دەبێت لەگەڵ یاساى نێودەوڵەتى گونجاو بێت. 
ئەو لێدوانانە بە تەواوى رەنگدانەوەى دیدگاى تورکیایە بۆ بەهێزکردنى هەژمەوونى هەرێمى لە ناوچەیەک کە کێبرکێیەکى توند لەسەر رێڕەوەکانى هەژموونى جیۆسیاسى هەیە.
هەرچەندە ئۆرالئۆغلۆ لە قسەکردنى لەسەر دەستپێکى دانوستاندنەکان روون بوو بۆ چاوەڕوانى درووستکردنى دەسەڵاتێکى جێگیر لە سووریا نەک لەسەر ئەجێنداى ئێستا، بەڵام ئەو لێدوانانە گفتوگۆى فراوانى بەدواى خۆى داهێنا و مەترسیشى لەلاى هەندێک وڵات درووستکرد، سەرچاوەى ئەو مەترسیەش دەگەڕێتەوە بۆ واژۆکردنى ئەو رێککەوتنەى ئەنقەرە لە (2019) لەگەڵ لیبیا واژۆى کرد، کە ئەو کاتەش دابەشبوونى توند لەو وڵاتە هەبوو.
یەکەم دەنگى رەخنەش لەسەر ئەو رێککەوتنە ئیسرائیل بوو، ئەفەسەرێکى باڵاى ئیسرائیل مەترسى وڵاتەکەى لە زیادبوونى هەژموونى تورکیا لە سووریا نەشاردەوە و داواى بەرەنگاربوونەوەى ئەو رووداوانەى کرد، کە بە هەماهەنگى لەگەڵ ئەمەریکا لە رێگەى کاراکردنەوەى پلانى مارشاڵ، کە دووبارە ئاوەدانکردنەوەى سووریا و پێشکەشکردنى مادى و ئابوورى بۆ دیمەشق لەخۆى بگرێت لە میانەى هاوپەیمانە هەرێمى و نێودەوڵەتییەکان بۆ رێگرى لە فراوانبوونى هەژموونى تورکیا لە سووریا، بۆ ئەوەى ئاڵنگەرییەکى ناراستەوخۆ بۆ ئیسرائیل درووست نەبێتت.
لەو راپۆرتە باس لە پاشخانى مێژوویى گرێبەستى دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکانى نێوان تورکیا و سووریا دەکەین و تیشک دەخەینە سەر وردەکارى و رەهەندەکانى، هەروەک گفتوگۆ لەسەر هۆکارى مەترسییەکانى هەندێک وڵات لەو هەنگاوە دەکەین، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە تێگەیشتن لە هەوڵەکانى حکومەتى ئێستاى سوورى دەکەین کە چەند دەسەڵاتى ئەو جۆرە رێککەوتنەى هەیە.
پاشخانى جوگرافى 
پرسى دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکانى نێوان تورکیا و سووریا هەڵگرى ریشەیى مێژووییە و دەگەڕێتەوە بۆ ئاڵۆزییە هەرێمییەکان لەپرسى قۆستنەوەى سەرچاوە سرووشتییەکان لە دەریاى ناوەند، لەوەتەى یەدەگێکى زۆرى گازى سرووشتى لەو ناوچەیە دۆزراوەتەوە، وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەند لەوانەش تورکیا هەوڵى دابینکردنى پشکى خۆى لەو سامانە لە رێگەى دیاریکردنى سنوورە دەرییەکانى دەدات، کە ناوچەى هەژموونى ئابوورى هەموو وڵاتێک دیارى دەکات.
کەناراواەکانى سووریا نزیکەى (180) کیلۆمەتر لەسەر دەریاى ناوەڕاستە، خاڵى ستراتیژى جیاکەرەوەى نێوان ئاوە هەرێمییەکانى تورکیا لە باکوور (نزیک لە رەئیس بەسیتە لە باشوورى چیاى ئەعقەرع) و لوبنان لە باشوورەوە، تورکیا لە رۆژهەڵاتى ناوەند خاوەنى یەکێک لە درێژترین کەنارە ئاویەکانە، ئەوەش وایکردووە ببێت بە لایەنێکى سەرەکى لە دارشتنەوەى سنوورە دەریاییەکان لەگەڵ وڵاتانى دراوسێ.
تورکیا لە میانەى ئەو دیاریکردنە هەوڵى راکێشانى هێڵى سنوورێکى روون دەدات، کە مافەکانى خۆیى و مافەکانى سووریا لە گەڕان بەدواى سەرچاوە سرووشتییەکانى لە ناوچە ئابوورییە تایبەتەکانى هەردوو وڵاتى تێیدا بێت.
ئەو دیاریکردنە چاوەڕوانکراوەى ناوچەکان دەکەوێتە نێوان ئەسکەندەروونە و باکوورى لازقیە، ئەو ناوچانەش خاوەن بایەخى گەورەى ئابوورى و جیۆسیاسین، لەبەر ئەوەى رێڕەوە دەریاییە چاوەڕوانیەکان بۆ ئەو مادانەى تازە دۆزراینەوە لەخۆ دەگرێت.هەروەک چاوەڕوان دەکرێت ئەو ناوچە دەریایانەى نزیکن لەو سنوورە سەرەکییانەى ئەو رێککەوتنە ببن بە بنەمایەک بۆ رێکخستنى مافەکانى گەڕان و قۆستنەوە داهاتوو بۆ سەرچاوە سرووشتیەکان لە دەریاى ناوەند.
بایەخى ئاڵوگۆڕى ستراتیژى
لە سایەى ئاڵنگەرییە ئاوبوورى و سیاسییەکان ئەو رێککەوتنە دەریاییە چاوەڕوانکراوەى نێوان سووریا و تورکیا بۆ دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان دەرفەتێکى ستراتیژییە بۆ دیمەشق، دیاریکردنى سنوورە دەریاییەکان داهاتووێک دەداتە سووریا بۆ دیاریکردنى ناوچەى هەژموونى دەریایى، مافى یاسایى لە گەڕان بەدواى گاز و نەوت پێ دەبەخشێت و بەکارى بهێنێت، ئەو مادانەش دەبنە یەکلاکەرەوە لە پاڵپشتى هەوڵەکان بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوە و بووژاندنەوەى ئابوورى سووریا، هەروەک ئەو رێککەوتنە پێگەى هەرێمى سووریا بەهێز دەکات، واى لێدەکات کە بتوانێت هاوبەشى نوێى ئابوورى لەگەڵ وڵاتانى دراوسێ بونیاد بنێت، ئەوەشە بۆتە هۆى کردنەوەى دەرگاى هەماهەنگى درێژمەودا کە خزمەتى بەرژەوەندییەکانى هەر دوو وڵات دەکات.
لایەنى تورکى ئەو هەنگاوە بە مێژوویى سەیر دەکات، کە تواناى بەهێزکردنى هەژموونى جیۆسیاسى و ئابوورى ئەنقەرەى لە رۆژهەڵاتى ناوەند هەیە. 
تورکیا هەوڵ دەدات پێگەى خۆى وەک هێزێکى ناوچەیى کاریگەر لە میانەى دابینکردنى مافى سەرچاوە سرووشتییەکان دابین بکات و پشتبەستن بە هاوردەکردنى وزە کەم بکاتەوە، لەگەڵ پاڵپشتى دیدى خۆژێنى بەردەوام.لەپاڵ ئەوەشدا ئەو رێککەوتنە رێڕەوى دەریایى ئارام بۆ تورکیا دەستەبەر دەکات کە بەشدار دەبێت لە جێبەجێکردنى پلانى پەرەپێدانى ژێرخانى وزە و گۆڕینى بۆ ناوەندێکى هەرێمى بۆ گواستنەوە و دابەشکردنى گاز، ئەوەش پاڵشتى تمووحەکانى دەکات تاوەکوو ببێتە لایەنێکى سەرەکى لە بازاڕى وزەى جیهانى.
رووپێوى جیۆلۆجى ئەمەریکى لە (2010) ناوچەى حەوزى شامى لە دەریالا ناوەند (میسر و لوبنان و فەڵەستین و تورکیا و ئیسرائیل) بە سێ هەزار و (450) ملیار مەتر چوارگۆشە گازى سرووشتى و یەک ملیار و (700) مليۆن بەرمیل نەوت خەمڵاندووە، ئەوەش بۆتە هۆى زیادبوونى بایەخ بە فراوانکردن لەبوارى دۆزیینەوەى وزە لە ناوچە دەرییاییەکان.
ترسى ئیسرائیل و رەتکردنەوەى یۆنان
لەسەرەتاى قسەکردن لەسەر ئەو رێککەوتنە تووڕەیەکى شاراوە لە ئیسرائیل و یۆنان هەیە، ئەوەش رەنگدانەوەى بووە کە هەردوو وڵات پێکەوە رەتیان کردۆتەوە و هەژموونى خۆیان لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەند فراوان دەکەن، سەبارەت بە ئیسرائیل وادەڕوانێت ئەو هەنگاوە چەندە پێگەى دەریایى تورکیا بەهێز دەکات وەک هەڕەشەیەک بۆ پڕۆژەکانى وزەى ئیسرائیل، بە شێوەیەکى فراوان پشت بە هاوپەیمانى هەرێمى لەگەڵ یۆنان و قوبرس دەبەستێت، بە هەمان شێوە پشت بە کۆنتڕۆڵکردنى هێڵى گواستنەوەى گازى سرووشتى بۆ ئەوروپا دەبەستێت، ئەوەش بەسرووشتى حاڵ لە هەموو لایەک بەربەست بۆ پلانى رەوانەکردنى گاز لە رێگەى هێڵە ئارام و پارێزراوەکانى درووست دەکات.
ئۆمیت یاگور، ئەفسەرى ئیسرائیلى ئاماژە بەوە دەکات ئەگەر خەونى تورکیا هاتەدى کە بوە بە ناوەندى روانەکردنى گاز بۆ ئەوروپا ئەوا هێڵەکان لە قەتەرەوە لە رێگەى سووریا و تورکیا دەگاتە ئەڵمانیا، کە بە کردەیى رێککەوتنى هێنانى گازى شل لەگەڵ قەتەر واژۆ کردووە، بەوەش دەتوانێت تا ئاستێک کێبرێکێ لەگەڵ رێککەوتنى سەدە بکات، کە  پێشنیارى رێگەى نوێى وشکانى لەخۆى گرتووە کە لە رۆژهەڵات لە رێگەى ئیمارات و سعوودیە بەرەو ئیسرائیل دەڕوات تا دەگاتە ئەوروپا. ئەو ئەفسەرە هۆشدارى دەدا کە تورکیا و قەتەر هەوڵى  درووستکردنى هەرێمى نوێ دەدەن.
یۆنان راشکاوانە ئەو پلانەى تورکیاى بۆ رێککەوتنى دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان لەگەڵ سووریا رەتکردەوە، پێشیوایە ئەو جۆرە رێککەوتنە لەرووى یاساییەوە ناگونجێت، بەهۆى ئەوەى حکومەتى ئێستاى سووریا کاتییە، رۆژنامەى کاسیمیرینى یۆنانى بەپشتبەستن بە چەند سەرچاوەیەکى دیپلۆماسى دەڵێت، ئەو دۆخەى سووریا کاتییە، ناتوانێت ئەو رێککەوتنانە واژۆ بکات. یۆنان لە سەرەتاى ئەو رووداوانە هەماهەنگى لەگەڵ قوبرس و یەکێتى ئەوروپا دەکات بۆ درووستکردنى هەڵوێستێک بەرانبەر ئەوروداوانە.
بەرپرسێکى یۆنانى دەڵێت، کاری لەپێشینەمان رێگریە لە تورکیا بۆ ئەوەى پەردەیەکى شەرعى بۆ خواستەکانى درووست بکات، ئەسینا کار لەسەر بەهێزکردنى هاوپەیمانیی لەگەڵ قوبرس و ئیسرائیل دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەى مانۆڕە هەرێمییەکانى تورکیا.
دەسەڵاتەکانى حکومەتى کاتى
چەندین پرسیار سەبارەت بە تواناى حکومەتى کاتى سوورى دەکرێت، کە ئایا دەسەڵاتى واژۆکردنى رێککەوتنى ستراتیژى وەک دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان لەگەڵ تورکیا، بەو پێیەى تائێستا خاوەنى دانپێداننى تەواوى نێودەوڵەتى نییە، دەسەڵاتى تەواوى بەسەر هەموو خاکى سووریادا نییە، ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى نەتوانێت رێککەوتنە نێودەوڵەتییە پابەندەکان واژۆ بکات،ـ بەڵام ئەگەر سەیرى رێککەوتنێکى هاوشێوە بکەین کە رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا لەگەڵ حکومەتى کاتى لیبیا بە سەرۆکایەتى فائیز سەراج لە (2019) رێککەوتنى دەریایى نێوان هەردوو وڵاتیان واژۆ کرد، حکومەتى سەراجیش دەسەڵاتى پێویستى بەسەر خاکى لیبیا نەبوو.
لە (5/12/2019) سەرەڕاى رەخنە ناوخۆیى و دەرەکییەکان پەرلەمانى تورکیا یاداشتى لێتێگەیشتنى لەگەڵ لیبیا پەسند کرد، لە هەمان رۆژ ئەنجوومەنى سەرۆکایەتى حکومەتى لیبیا پەسەندى کرد، لە (2020) ئەنتۆنیۆ گوتیریس بە پشتبەستن بەى مادەى (102) پەیماننامەى نەتەوە یەکگرتووەکان پەسەندى کرد.
جگە لەوەش دەکرێت ئەنقەرە یاداشتى لێکتێگەیشتنى سەرەتایى لەگەڵ سووریا واژۆ بکات، کە چوارچێوەیەکى گشتى بۆ هەر دانووستاندێکى داهاتوو لەسەر دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان، ئەوەش رێگە دەدات گرەنتى بە چوارچێوە گشتییەکان بدات بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانى، لەگەڵ پاراستنى نەرمینواندن بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانە سیاسییەکانى داهاتوو لە سووریا.
ئەوەى دەمێنێتەوە پێویستى پێداچوونەوەى ئەو یاداشتنامەیە کە پەرلەمانى داهاتووى سووریا لەدواى هەڵبژاردن رەزامەندى لەسەر دەردەبڕێت لەپێناو گرەنتى بەرژەوەندییەکانى دیمەشق.
قۆناغى گواستنەوە کۆمەڵێک هەنگاوى یەکلاکەرەوە دەخواستێت، کە بۆى هەیە دانپێدانى نێودەوڵەتى و پێدانى توانایە بە حکومەتى سووریا بۆ پەیڕەکردنى رۆڵى کارایى هەرێمى و نێودەوڵەتى، کە لە گفتوگۆى نیشتیمانى دەست پێدەکات، بە دانانى دەستوورى نوێ تێدەپەڕێت، بە هەڵبژاردنێکى پاک و چەپاندنى دەوڵەتیکى دیموکراسى بۆ سوورییەکان کۆتایى دێت.
بەڵام بەدیهێنانى ئەوەش پێویستى بە رێککەوتنى نێوان ئەو وڵاتانەیە گرنگى بە دۆسیەى سووریا دەدەن، ئەوەش لەبەر ئاڵۆزى دۆخى جیۆسیاسیە. سوریاى ئەمڕۆ خاڵى نیوان بەرژەوەندییە جیاوازەکانى هەرێمى و نێودەوڵەتییە، ئەوەش وا دەخوازێت بونیادنانى هەر شەرعیەت و گواستنەوەیەکى سیاسى پەیوەست بێت بە لێتێگەیشتنى فراوانتر لەنێوان لایەنە کاریگەرەکان لە ئایندەى ئەو ناوچەیە.
سەرچاوە: نون پۆست