Nuce Logo

نووسینی: عائید عومەیرە

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

لە سەدەی دووەمی پێش زاین، ئیمپراتۆر وەدی كە لە نەوەی ئەلهانی چینی بوو، ژەنەڕال ژانگ كیانی بۆ رۆژئاوا رەوانەكرد بۆ ئەوەی هاوپەیمانی لەگەڵ گەلانی گینونگنۆ ببەستێت، بەڵام ژەنەڕاڵ بە دیل گیرا، لە هەڵاتن و گەڕانەوەی سەركەوتوو نەبوو، لە دوای (13) ساڵ گەڕایەوە.

لەگەڵ گەڕانەوەی بۆ نیشتیمانی خۆی ئیمپراتۆر بە ئەركێكی دیكە بەرەو گەلانی دراوسێی چین رەوانەی كردەوە، ئەوەش لەبەری زۆری زانیاری بوو لەسەر  رێگەكانی ئەو ناوچەیە، بەو جۆرە ژەنەڕاڵ ژانگ كیان یەكەم رێگەی لە چینەوە بۆ ئاسیای ناوەڕاست درووست كرد، دواتر لەوێشەوە بۆ ئەوروپا.

ئەو رێگە درێژانە لە شاری چان گان پایتەختی چین لە رێگەی ئاسیای ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوروپا دەچوو، زۆربەكارهێنانی لەبەر چەندین پاڵنەر بوو، لەوانە دیپلۆماسی و ئاینی و گەڕان بەدوای زانست و زانیاری و بازرگانی و گواستنەوەی كاڵا، چای چینیی گەڵا و باردوو و بۆن و بخوور و جۆرەها كاڵای دیكەی پێدا دەگوازرایەوە.

ئاوریشم دیارترین كاڵای چینی بوو كە لەو رێگەیە رەوانەی دەرەوە دەكرا، بۆیەش بارۆن فریدناند ڤان ریچتهۆفن، زانای جیۆلۆجی ئەڵمانی لە ناوەڕاستی سەدەی (19) بە زمانی ئەڵمانی ناوی نا (دي سيدينستراس) كە بە واتای رێگەی ئاوریشم دێت.

چین بە هۆی ئەو رێگە دەریای و وشكانییەوە كە درێژیەكەی (12) هەزار كیلۆمەترە بازرگانی بەهێز بكات كلتووری خۆی رەوانەی دەرەوە بكات و لە رووی بازرگانی و كلتوورییەوە جیهان داگیر بكات، ئەو رێگەیە رۆڵێكی گەورەی لە گەشەكردنی هەژموونی ئیتمپراتۆری چینی هەبوو، لە دوو هەزار ساڵی رابردوو لەژێر سەركردایەتی هەردوو ئیمپراتۆری رۆمانی و پاشان بەیزەنتی و بنەماڵەی تانگ لە (618-907 ز) لە چین رۆڵی گەورەی هەبووە.

لەگەڵ دۆزینەوەی رێگەی نوێی بازرگانی كە چین و ئەوروپا پێك دەبەستێتەوە و جەنگی خاچدرووشمەكان فراوان بوو، جگە لە بەرەوپێشچوونی مەغۆل لە ئاسیای ناوەڕاست و گۆشەگیربوونی وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست لە رووی ئابووری لەگەڵ یەكتری بازگرانی لاواز بوو، پێگەی رێگەی ئاوریشم لەسەر نەخشەی بازرگانی جیهانی پاشەكشەی كرد، بەڵام خواستی حزبی شیوعی چینی ئێستا بۆ باڵادەستبوون و بەدەستهێنانی هەژموون و پێگەیەكی گەورەترینی جیهانی هەوڵەكانی جدی ترە بۆ زیندووكردنەوەی ئەو رابردووە.

سەرەتای هەوڵەكان

لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو چین لە وڵاتێكی گۆشەگیركراو بۆ یەكێك لە بەهێزترین وڵاتە ئابوورییەكان لە جیهان گۆڕا، ئەوەش لە ئەنجامی ئەو زنجیرە چاكسازییە ئابووریەی دنگ شیاوینگ، سەركردەی ئەو وڵاتە گرتییەبەر، لەوانە كردنەوەی رێگەی بازرگانی و رێگەدان بە وەبەرهێنان و پێدانی مافی بەكارهێنان بە خاوەن زەوییە تایبەتەكان.

ئەو كاتە رێژەی گەشەی ئابووری چین ژمارەی پێوانەی تێپەڕاند، كاڵای چین لە گشت شوێنێكی جیهان بڵاوبۆوە، بژێوی ژیانی ملیۆنان چینی بەرزبۆوە، ژمارەیەكی زۆری خەڵك لە هەژاری دەربازییان بوو، ئاستی خوێندن بە شێوەیەكی بەرچاو بەرزبۆوە. 

لە سایەی ئەو گۆڕانكارییە گەورانە هەوڵی جدی دەركەوت بۆ درووستكردنی رێگەی نوێی ئاوریشم بۆ رەوانەكردنی كاڵای چینی و زیابوونی هەژموونی پەكین لە جیهان، لەوانەش درووستكردنی پردی وشكانی ئاسیایی كە لە شاری لیانیونكانگی چیی كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتیەوە دەست پێدەكات دەگاتە شاری رۆتردام لە رۆژئاوای هۆڵندا، لەوێشەوە بە هێڵی ئاسنی دەگەینێت، بە وڵاتانی كازخستان و مەنگۆلیا و رووسیا تێدەپەڕێت. 

سەرەڕای گرنگی ئەو رێگەیە لە گواستنەوەی كاڵای چینی بەرەو ئەوروپایە، بەڵام ئەوەندە بەس نەبوو، بەڵكوو پەكین هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی هەموو جیهان دەدات، هەر ئەوەشە شرۆڤەی ئەو دەستپێشخەرییەی پێدەكرێت كە لە ساڵی (2013) بە ناوی ستراتیژی پێشتێنە و رێگە ناسرا، لە یەكەم هەنگاودا (70) وڵاتی سەر ئەو هێڵە زۆر بە خێرایی وەڵامی خواستی چینیان دایەوە.

لەدوای شەش ساڵ شی جین بینگ لووتكەی "رێگەی نوێی ئاوریشم"ی كردەوە، لووتكەكە دوو رۆژ بە بەشداری نوێنەرانی (150) وڵات بەردەوام بوو، ئامانجی ئەو لووتكەیە ناساندن و بەبازاڕكردنی ئەو دەستپێشخەرییە بوو كە چین دەكات بە جەمسەرێكی گرنگی پەیوەندییە ئابوورییەكانی جیهان.

وردەكاری ئەو پڕۆژەیە

ئامانجی ئەو دەستپێشخەریەی چین بەستنەوەی نیوەی دانیشتوانی گۆی زەوییەوە لە رێگەی وشكانی خێرا و هێڵی شەمەندەفەر و هێڵی فڕۆكەوانی و بەندەری دەریایی بە یەكەوە، لەپاڵ ئەوانەش هێڵی گواستنەوەی وزە و دەروازەی سنوورە سادەكان لەخۆی دەگرێت، هەروەها یەك لەسەر پێنجی بەرهەمی نیشتمیانی جیهانی لە میانەی دروستكردنی پەیوەندی بازرگانی و وەبەرهێنان لە هەموو گۆی زەوی یەك دەخات.

‪

جگە لەوەش چین هاوكاری سەدان ناوچەی ئابووری، یاخود پیشەسازی كردووە، سووریشە لەسەر درووستكردنی دەرفەتی كار، هانی وڵاتانیش دەدات بۆ بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای نەوەی پێنجەم كە كۆمپانیای زەبەلاحی هواوی بۆ پەیوەندییەكان پاڵپشتی دەكات.

لە سەرەتای دەستپێكردنەوە پلانەكەی چین دوو بەش بوو: پشتێنەی ئابووری بۆ رێگەی وشكانی ئاوریشم و رێگەی ئاوریشمی دەریایی، ئەو دووەش بە یەك ناو پێكەوە بەناوی یەك پێشتێنە و یەك رێگە ئاماژەی پێكرا، بەڵام لە كۆتاییدا هەردووكیان بوون بە دەستپێشخەری "پشتێنە و رێگە".

رێگەی ئاوریشمی دەریای لە كەناراوەكانی چین لە رێگەی سەنگافورە و هندستان بە ئاراستەی دەریای ناوەڕاست درێژ دەبێتەوە، بەشی وشكانی لەو دەستپێشخەرییە شەش رێڕەو دەگرێتە خۆی، كە بریتییە لە پردی وشكانی نوێی ئۆڕاسی و رێڕەوی چین ــ مەنگۆلیا ــ رووسیا و رێڕەوی چین ــ ئاسیای ناوەڕاست ــ ئاسیای رۆژئاوا ــ رێڕەوی چین ــ نیچمە دوورگەی هندستان ــ چین و رێڕەوی چین ــ پاكستان، رێڕەوی بەنگلادیش ــ چین ــ هندستان ــ میانمار.

ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبكرێت، كە دەوڵەتی چین زەمانەتی ئەو دەستپێشخەریەی كردووە، لە رێگەی بانكەكانی سەر بە حكومەتی چین، قەرزدەكاتە ئەو كۆمپانیایەی خاوەندارییان بۆ دەوڵەت بگەڕێتەوە، پاشان كەرتی تایبەتی لە بەشداریكردنی لەو دەستپێشخەرییە لە ریشە هەڵكێشا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی رەخنەی زۆری لێبگیرێت.

وەبەرهێنانە گەورەكان

دیارترین پڕۆژەكانی درووستكراون، یاخود زیندووكردنەوەیان بۆ ئەو دەستپێشخەرییە سوودی دەبێت، ئەو هێڵە ئاسانیانەن كە چین بە ئەوروپا دەبەستێتەوە، كە  (62) شاری چین بە (51) شاری ئەوروپا دەبەستنەوە، بەسەر (15) وڵات دابەشكراوون، یەكەم شەمەندەفەری گواستنەوەی كاڵا لە (2017) گەیشتە لەندەن، ئەوە یەكەم دەستپێكردن بوو، بە شێوەی راستەوخۆ چینی بە بەریتانیا بەستایەوە، گەشتەكە (18) رۆژی خایاند، (12) هەزار كیلۆمەتری بڕی، بە حەوت وڵاتدا تێپەڕی، كە بریتی بوو لە، كازاخستان، رووسیا، بیلارووسیا، پۆڵندا، ئەڵمانیا، بەلجیكا، فەرەنسا، نرخی ئەو گەشە نیوەی نرخی گەشتی ئاسمانی بوو، ماوەكەی دوو هەفتە لە رێگەی دەریا كەمتر بوو.

هەروەک پاکستان زنجیرەیەک پڕۆژەى گەورەى ژێرخانى درووست کرد، کە پێکهاتبوو لە رێگە و هێڵى ئاسنى و خاڵى بەرهەمهێنانى وزە و بەستنەوەى کەناراوەکانى باشوور بە شارى کاشغەرى چینى ئەوەش لە چوارچێوەى رێڕەوى ئابوورى پاکستان ــ چین بوو, چاوەڕوان دەکرێت رێگەى خێرا و بەنداوى کارەباى ئاوى و بەندەرى گەوادرى پاکستانى لەسەر دەریاى عەرەب نۆژەن بکرێنەوە.

بەگوێرەى ئامارەکانى پەكین لە ماوەى ساڵى رابردوو زیاتر لە (200) رێککەوتنى هەماهەنگى پەیوەست بە دەستپێشخەری "پشتێنە و رێگە"ى لەگەڵ زیاتر لە (150) واژۆ کردووە، زیاتر لە (30) رێکخراوى نێودەوڵەتى کە یەک لەسەر سێى دانیشتوانى جیهان و لە (40%) دانیشتووانى گۆى زەوین پێكدەهێنن.

بەگوێرەى دەسەڵاتدارانى چینى ئەو دەستپێشخەرییە سێ هەزار پڕۆژەى هەماهەنگى بونیاد ناوە، پاڵنەربووە بۆ وەبەرهێنان کە بەهاکەى گەیشتۆتە یەک تریلیۆن دۆلار، بەهاى کەڵەکەبووى هاوردە و هەناردە لە نێوان وڵاتانى هاوبەش لە دەستپێکردنى "پشتێنە و رێگە" لە نێوان (2013 بۆ 2022) گەیشتۆتە (19) تريلیۆن (100) ملیار دۆلارى ئەمەریکى, گەشەى ئابوورى بەردەوامى ساڵانە لە (6.4%.).

بەگوێرەى پەیمانگەى میرکاتۆر بۆ لێکۆڵینەوەى چینى لە (2013) وەبەرهێنانى چین لە چوارچێوەى ئەو دەستپێشخەرییە گەیشتە (25) ملیار دۆلار، (22) مليار يۆرۆ، ئەگەرى بەهێز ئەوەیە پەکین زیاتر لە یەک تریلۆن (1000) ملیار دۆلار خەرج بکات.

ئامانج لەو پڕۆژانەى دەستى پێکردووە لە سەرەتاوە بەستنەوەى رۆژئاواى ئاسیا و ئەوروپایە، بەڵام لەو چەند ساڵەى دوایى ئەوەیە ئەو پڕۆژە ئەفریقیا و ئۆقیانوسیا و ئەمەریکاى لاتینیش بگرێتەوە، بۆ ئەوەیە ببێت لە یەکێک لە پڕۆژەکانى ژێرخان کە بە رەهایى خواستى خۆى هەیە.

لە چوارچێوەى ئەو دەستپێشخەرییە چین رێککەوتنى لەگەڵ (52) وڵاتى کیشوەرى ئەفریقیا واژۆ کرد، کە چەندین پڕۆژەى پەیوەست بە درووستکردنى رێگە و بەندەر و هێڵى ئاسنى لەخۆى گرتووە، بۆ ئەوەى رێژەى وەبەرهێنانى چین لە ئەفریقیا لە ساڵى (2020) لە (20%) تێپەڕێنێت، کە لە (20) ساڵى رابردوو لە (3%.) تێنەدەپەڕى.

چین بۆ درووستکردنى فڕۆکەخانە و بەندەر و رێگەى ئاسنى و رێگەى ئۆتۆمبێل قەرزى بەو وڵاتانە داوە، لەوانە رێگەى ئاسنى بەناوى "رێگەى ئاوریشم" کە نەیڕۆبى پایتەختى کینیا بە شارى مۆبمای هندستان دەبەستێتەوە، کە دیارترین بەندەرى لەسەر زەریاى هندى تێدایە.

لە مانگى کانوونى یەکەمى (2022) تەنزانیا گرێبەستێکى بە بەهاى دوو ملیار و (200) ملیار دۆلار واژۆ کرد بۆ درووستکردنى هێڵى ئاسنى بەو ئامانجى بەرندەرى سەرەکى بە وڵاتانى دراوسێ ببەستێتەوە، چین تێچووى گۆڕینى شارێکى بچووکى کەناراوى لە تەنزانیا گۆڕینى بۆ بەندەرە، بەوەش بووە گەورەترین بەندەر لە کیشوەرى ئەفریقیا، بە هەمان شێوە بەندەرى لە وڵاتانى نامیبیا و نەیجیریاش درووست کرد.

لایەنە پاڵپشت و نەیار و دوودڵەکان

تورکیا یەکێکە لە دیارترین ئەو وڵاتانەى پاڵپشتى رێگەى ئاوریشمى چینى دەکات، ئەنقەرە پێى وایە ئەو پڕۆژەیە دەرفەتێکى زێڕینە بۆ بەهێزکردنى هەژموونى بازرگانى لە ناوچەى دەریاى سپى ناوەند و سوودوەرگرتن لە پێگەى ستراتیژى جوگرافى کە رۆژهەڵات بە رۆژئاوا دەبەستێتەوە، چینیش هەوڵدەدات سوود لەو پاڵپشتییە وەربگرێت بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانى.

رووسیا یەکێکى دیکەیە لە پاڵپشتە دیارەکانى ئەو پڕۆژەیە، سەرۆکى رووسیا پێشتر جەختى لەسەر ئەو دەستپێشخەرى "پشتێنە و رێگە"ى ئاوریشمى کردۆتەوە، کە هەماهەنگى بونیادنان لەنێوان وڵاتانى ئۆراسیا بەهێز دەکەن، ئەو هەماهەنگییە گەشەى ئابوورى بەردەوام و بەروپێشچوونى ئابوورى لەو ناوچەیە لەخۆى دەگرێت، بۆى هەیە پاڵپشتى رووسیا بۆ ئەو پڕۆژەیە پێگەى ناوچەیى رووسیا و چین بەهێز بکات، بەهۆى ئەو سزایانەى لەلایەن رۆژئاوا خراوەتە سەریان، بەڵام ئەگەریش هەیە کێبرکێ لەنێوان پەکین و مۆسکۆ زیاد بکات لەسەر باڵادەستیان بەسەر ئاسیاى ناوەڕاست.

ئەوە جگە لەوەى تورکیا و رووسیا پاکستان بە یەکیک لە دیارترین پاڵپشتەکانى ئەو پڕۆژە چینییە دادەنێن، پاکستان هەوڵدەدات لە رێگەى ئەو پڕۆژەیە گەشەى نەتەوەیى خۆى بەهێز بکات، بەگوێرەى هەندێک داتاى فەرمى رێڕەوى چین ـ پاکستان بۆتە هۆى راکێشانى (25) مليار دۆلارى ئەمەریکى لە وەبەرهێنانى چینى بە راستەوخۆ بۆ پاکستان، نزیکەى (240) هەزار دەرفەتى کارى لەو وڵاتە رەخساندووە، چین هەوڵدەدات لەپشت ئەو هەماهەنگییە رێگەکە خێراتر و ئارامتر بۆ هاوردە و هەناردەى دابین بکات.

لە لایەنى ئەوروپى بەریتانیا پاڵپشتى ئەو رێگەیە دەکات پێشتر فیلیپ هامۆند، وەزیرى دارایى بەریتانیا جەختى لەسەر ئەوە دەکردەوە، وڵاتەکەى پابەندە بە هاوکارى بۆ بەدیهێنانى تواناکانى دەستپێشخەریى "پشتێنە و رێگە" کە چین دەستى پێکردووە، وەزیرى دارایى بەریتانیا گوتیشى، لەسەر هەموولایەک پێویستە ئەو دەستپێشخەرییە ببێتە حەقیقەتێکى بەردەوام و ئامادەیى پێشکەشکردنى ئەزموونى وڵاتەکەشى بۆ پاڵپشتى ئەو پڕۆژانە راگەیاند.

زۆربەى وڵاتانى ئەفریقیا ئەو پڕۆژە چینییەیان خستۆتە بەرنامەى خۆیان و زۆر بەجدى تێکەڵى بوون و خواستى ئەوەیان هەیە وەبەرهێنان راکێشن و پارێزگارى لە دەسەڵات بکەن، پەکین ئەوەى قۆستۆتەوە بۆ داگیرکردنى ئەفریقیا و دەستبەسەرداگرتنى ناوەندەکانى سامان لە زۆربەى وڵاتانى ئەو کیشوەرە.

لە بەرانبەردا هەندێک وڵات هەن هێشتا خۆیان یەکلا نەکردۆتەوە، دیارتریان ئیتاڵیایە، لەسەرەتاوە چووە پاڵ دەستپێشخەرى چین، یەکەم وڵات بوو لە کۆمەڵەى حەوت ئەو هەنگاوەى نا، بەڵام جۆرجیا میلۆنى، سەرۆک وەزیرانى ئەو وڵاتە چەند مانگێک پێش ئێستا ئاماژەى بەوە کرد وڵاتەکەى خواستى ئەوەى هەیە لە دەستپێشخەری چین بچێتە دەرەوە، کە بۆتە سەنگى تاقیکردنەوە لە پەیوەندییەکانى نێوان وڵاتەکەى لەگەڵ ئەمەریکا.

دوور لەو وڵاتانە ئەمەریکا بە گرنگترین نەیارى ئەو پڕۆژەیە دادەندرێت، واشنتن پێیوایە دەستپێشخەریکى چینى ئالنگەریەکى گەورەیە لەبەردەم بەرژەوەندییە ئابوورى و سیاسییەکانى، بەتایبەت لە حاڵەتێکدا ئەگەر ئەو پڕۆژەیە بەشێوەیەکى بەردەوام و بکەوێتە سەر رێچکەى خۆى.

لە چوارچێوەى هەوڵەکان بۆ رێگرى لە پڕۆژەى چین، ئەمەریکا لە میانەى بەهێزكردنى ژێرخان و بارزگانى لەگەڵ وڵاتانى ئەو ناوچانەیەدا کار لەسەر کۆنتڕۆڵکردنى دڵى ئاسیاى ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئەوروپا دەکات، بەڵام ئەوەندە هەیە ئەمەریکا وەڵامى پێداویستییەکانى گەلانى ئەو ناوچەى نەداوەتەوە.

لە هەمان چوارچێوە دڵەڕاوکێى ئەوروپییەکان بەرانبەر ئەو پڕۆژە زیادى کردووە، پێشتر بەڵگەنامەیەکى فەرمى لە برۆکسل (70) پڕۆژەى ئابوورى و لۆجستى بۆ ئەو مەبەستە ئاشکرا کردبوو، ئۆرسۆلا ڤۆن دێر لاین، سەرۆکى کۆمسیۆنى ئەوروپا ئاشکراى کرد، ئەوروپا لە پێنج ساڵى داهاتوو بە بڕى (300)  ملیار یۆرۆ هاوکارى وڵاتانى تازە گەشەسەندوو دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەى رێگەى نوێى ئاوریشم.

هندستان کار لەسەر رازیکردنى ئەو وڵاتانە دەکات كە پڕۆژەی  دەستپێشخەرى "پشتێنە و رێگە" دەکات، کە پلانێکە بۆ دەستبەسەرداگرتنى ئاسیا، هەستیاریشە بەرانبەر سیاسەتى چین کە بۆ خنکاندنى دراوسێکانى پشت بە قەرز دەبەستێت، ئەوەش لەپێناو کۆنتڕۆڵکردنى سیاسى و ئابووری لە بڕیارە گرنگەکانە، لە بەرانبەردا ئەو هەنگاوانەی پەكین هندستان هەوڵ دەدات خۆى بكات بە جێگرەوەی چین لەو ناوچانە.

شایەنى باسە چین بۆ سەرکەوتنى ئەو پڕۆژەیە زۆر پشت بە پاکستان دەبەستێت، ئەوەش مەترسى زۆرى لەسەر ئاسایشى نەتەوەیى هندستان درووست کردووە، هندستان پێىوایە پاکستان دووژمنیەتى، هەروەک رێڕەوى چینى ــ پاکستان بە نزیک ناوچەى کێشە لەسەرى کشمیر دەڕوات.

یابان گومانى خۆى لەسەر نیەتى فراوانخوازى چین نەشاردۆتەوە، زیاتر لە (300) مليار دۆلار لە پاڵپشتى گشتى و تایبەتى بۆ پڕۆژەکانى ژێرخان لە هەموو ئاسیا بۆ پارێزگارى لە هەژموونى خۆى و رۆژئاوا لەو کیشوەرە تایبەت کردووە، هەروەک لەگەڵ هندستان هەماهەنگى دەکات بۆ پەرەپێدانى رێڕەوى گەشەپێدانى ئاسیا ــ ئەفریقیا، کە پلانێکە بۆ پەرەپێدان و بەستنەوەى بەندەرەکان لە میانمارەوە بۆ رۆژهەڵاتى ئەفریقیا.

ئامانجە ستراتیژییەکان

چین لەسەرەتاى دەستپێشخەرى "پشتێنە و رێگە" نزیکەى تریلیۆنێک دۆلارى خەرج کردووە، چاوەڕوانیش دەکرێت بە درێژایى تەمەنى ئەو دەستپێشخەرییە خەرجییەکان بگات بە هەشت تریلیۆن دۆلار، ئەوەش بەهۆى ئەوەیە خواستى بەهێزکردنى پەیوەندییە بازرگانییەکانیەتى  لەگەڵ وڵاتانى جیهان.

بەرهەمهێنانى پیشەسازى چین یەکێکە لە گرنگترین پاڵنەرەکانى لەپشت دەستپێشخەرى "پشتێنە و رێگەیە"، چونکە چین ساڵانە نزیکەى یەک ملیار و (100) تۆن پۆڵا بەرهەم دەهێنێت، بەڵام لە ناوخۆى تەنیا (800) تۆن بەکاردەهێنێت، لە نەدوەکانى سەدەى رابردوو چین تەرکیزى لەسەر پیشەسازى و رەوانەکردنى گەشەى ئابوورى گۆڕینیەتى بۆ هێزێکى ئابوورى جیهانى.

بۆ رەوانەکردنى بەرهەمى زیادە و گەشەى بازاڕەکانى رەوانەکردن چین بایەخ دەدات بە پەرەپێدانى پەیوەندى بازرگانى نوێى زیاترى ئارامتر و درووستکردنى رێگەى وشکانى و دەریایى و ئاسمانى کە بە بازاڕەکانى جیهان دەیبەستێتەوە، بەتایبەت زۆربەى بازرگانیە نێودەوڵەتییەکانى چین بە رێگەى دەریا و لە رێگەى دەریا و بە گەرووى مولقا لە کەناراوەکانى سەنگافوورە، کە هاوپەیمانێکى سەرەکى ئەمەریکایە، ئەوەشە شرۆڤەى هەوڵەکانى ئەمەریکاى بۆ زیندووکردنەوەى رێگەى کۆنى ئاوریشم و دەستكردن بە هەندێک چاکسازى بكەن بۆ گەیشتن بە بازاڕەکانى زیاتر.

هەروەک پەکین لە میانەى ئەو پڕۆژە دەیەوێت نەخشەى بازرگانى لە جیهان دابڕێژێتەوە، تاوەکوو بکەوێتە سەنتەرەوە، ئەوەش رەنگدانەوەى ئەرێنى لەسەر داهاتى تاکى چین و ئاستى بژێویان و دەرچوونیان لە بازنەى هەژارى دەبێت، کە تێیدا دەژین.

ئەو رێگەیە بۆى هەیە بۆ ماوەیەکى زۆر لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئاسیاى ناوەڕاست هاوکارییەکانى وزە دابین بکات، بەوەش گەشەکردنى بەرهەمهێنانى چین زامن دەکات، هەر لەبەر ئەوەشە پەکین پشت بەو وزەیە دەبەستێت کە لە دەرەوەى سنوورەکانى دێت ئەوەش بۆ جێبەجێکردنى  پلانى بەرهەمهێنانى.

رێگەی ئاوریشم كۆڵەگەیەكی سەرەكیە لە پلانی چین بۆ دووبارە داڕشتنەوەی پەیكەری ئابووری دەستەبەركردنی بەرزكردنەوەی كرێكی كرێكارەكانی و فراوانكردنی نێودەوڵەتی بۆ دراوی ناوخۆی دووبارە پشتبەستنەوەی وەك یەدەگێكی نێودەوڵەتی وەك دۆلار و یۆرۆ و جونەیهی ئیستەرلینی ئالینی یایابانی.

ئەوە جگە لەوەش چین تمووحی ئەوەی ئەوەی هەیە بگاتە سامانی كانزایی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا، بەتایبەت وڵاتێكی وەك كۆنگۆی دیموكرات، كە یەدەگێكی زۆری مسی هەیە، پەكین زیاتر لە (80%) مس لەو وڵاتە ئەفریقیە دابین دەكات.

لەسەر بازنەیەکى فراوانتر سەرکردەکانى چین بڕیارى ئەوەیان داوە لە میانەى ئەو پڕۆژەیە چین ببێت بە هێزێکى پێشەنگى جیهانى و بەرەنگارى ئەو بەرانە ببێتەوە کە ئەمەریکا برەوى پێ دەدات، واتا پاڵنەرى جیۆسیاسى لەپشت ئەو دەستپێشخەرییە هەیە.

هەروەها چین لە میانەى ئەو قەرزانەى دەیداتە وڵاتە هەژارەکان هەژموونى خۆى فراوان دەکات، بەتایبەت زۆربەى ئەو وڵاتانە دەستەوەستان دەبن لە دانەوەى ئەو قەرزانەیان، جگە لەوەش بەگوێرەى ئەو مەرجە توندە پێشوەختە ئامادەکراوانە پەکین مافى خاوەندارێتى ئەو پڕۆژە تەواوبووانەى دەبێت كە بەهۆى ئەو قەرزانە سەپاندوویەتی، هەروەک سریلانکا بەندەرى هامبانتوتاى ستراتیژی لەو وڵاتە، ئەوەش بەگوێرەى گرێبەستى بە کرێدان بۆ ماوەى (99) ساڵ، لەدواى ئەوەى سریلانکا تواناى نەبوو  بەگوێرەى رێککەوتنەکە قەرزەکانى سەرى بداتەوە.

تەنانەت ئەو وڵاتانەشى کە دەتوانن قەرزەکان بدەنەوە، چین لایەندارى ئەو وڵاتانەى لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکان زامن کردووە، هەندێک جار بۆ زاڵبوونى پرسە گەرمەکانى وەک تایوان، یاخود مامەڵەى ئیگۆر لە بەرژەوەندى خۆى بەکارى دەهێنێت، ئەو کارەش هەژموونى چین لە ئاستى نێودەوڵەتى زیاد دەکات.

ئایندەى ئەو دەستپێشخەرییە

لە میانەى ئەو دەستپێشخەرییە چین هەوڵدەدات هەژموونى جیۆسیاسى خۆى لەسەر وڵاتانى بەشدار بسەپێنێت، ئەو کارەش ئەوەندە ئاسان نییە، رێگەى بۆ خۆش نەکراوە، لەبەر ئەوەى ئەو سیاسەتەى لە پێدانى قەرز گرتۆتیەبەر بەسەرەخۆى دا شکایەوە، دڵەڕاوکێ و رەتکردنەوەى نێودەوڵەتى ئەو پڕۆژەى لێکەوتەوە.

چین راگەیاندووە پشت بە ستراتیژى هاوبەشى قازانج ــ قازانج لە چوارچێوەى دەستپێشخەرى "رێگە و پشتێنە" گرتۆتەبەر، بەڵام واقیع پێچەوانەى ئەوەیە، چونکە ئەو ستراتیژیە بە قەرزاركردنی وڵاتان بۆ دەستگرتن بەسەر سامانى ناوەکیان و سەروەرى بڕیاریان لە خزمەتى بەرژەوەندییە جیهانییەکانى پەکین دادەگرێت.

بەهاى گرێبەستە واژۆکراوەکانى چین لەگەڵ هاوبەشەکانى لە ساڵى رابردوو گەیشتە دوو تریلیۆن دۆلار، کە بە نزیکى هاوتا دەبێت لەگەڵ ئابوورى رووسیا یا کەندا، چونکە بەگوێرەى راگەیێندراوى پەکین قەبارەى راستەقینەى فرۆشراوەکانى چین گەیشتۆتە بایى یەک تریلیۆن و (300) مليار دۆلار.

چین دەڵێت، بڕى قەرزەکانى بۆ پڕۆژەکانى دەستپێشەخرى "پشتێنە و رێگە" لە بانکى هەناردە و هاوردە کە یەکێکە لە بانکە سەرەکییەکانى پێدانى قەرز بۆ "پشتێنە و رێگە" ئێستا گەیشتۆتە دوو تریلۆن و (200) مليار يوانى چینى، کە یەکسانە بە (307) مليار و (400) مليۆن دۆلارى ئەمەریکى، کە زیاتر لە (130) وڵاتى بەشدارى گرتۆتەوە، ئەوەشە ئاماژە بە ئاستى مامناوەنمدى قەرزەکان بۆ هەموو وڵاتێک دەگاتە دوو ملیار و (400) ملیۆن دۆلارى ئەمەریکى، لەو چەند ساڵەى رابردووش ژماریەک وڵاتى ئەفریقی داواى دواخستنى قەرزەکان، یاخود کەمکردنەوە قەرزەکانیان لە چین کردووە.

پڕۆژەکانى چین لە وڵاتە هەژارەکان بۆتە زیادبوونى داهاتێکى کەم لە چوارچێوەى ئەو دەستپێشخەرییە بۆ بەهێزکردنى دیاردەى گەندەڵى و پاشەکشەى دیموکراسى تێیاندا، ئەوەش بۆتە هۆى تۆڕەبوونى گەلان بێهیوا بوونیان لە دیموکراسى و بوندیادنانى وڵاتەکانیان لەسەر بنەماى یاسا و دامەزراوەیى.

لە ئەنجامى ئەوەشدا وەبەرهێنانى چین لە ئەوروپا بۆ خوا ئاستى (2010) دابەزیووە، ساڵى رابردوو گەیشتە شەش ملیار و (800) مليۆن یۆرۆ، هەروەها کارى یەکخستن و دەستبەسەرداگرتنیش پاشەکشەى کردووە، لە کیشوەرى ئەفریقیاش هەمان کێشەى تووش بوو.

لەم دوایەش چەند هەوڵێکى جدى لە لایەن هەندێک وڵات دەرکەوت بۆ پەکخستنى هەندێک پڕۆژەى وەک هێڵى ئاسنى کە تایبەت کرابوو بە شەمەندەفەرى خێرا و بەندەر  و ناوچەى بارزگانى پەکخرا، کە بڕیاربوو بەشێک لە رێگەى ئاوریشم لەسەر خاکى وڵاتەکەیان ئەنجام بدرێت، ئەوەش لە ئەنجامى بوونى کێشە لە رێککەوتنەکانى پاڵپشتى و کێشەى تەکنەلۆژى و بابەتى دیکەى پەیوەست بە مافى موڵکدارى زەوییەکان مافەکانى کرێکاران.

لە هەندێک وڵاتیش بەهۆى کەمى داهاتى ئەو پڕۆژانە بەراورد بە تێچووەکەى دژایەتیان بۆ ئەو پڕۆژەیە زیادى کردووە، وەک لە وڵاتانى لاوس و قیرغیزستان و ئۆزبەکستان و مالیازیا، ئەوەش لە ئەنجامى دواکەوتنى جێبەجێکردنى هەندێک پڕۆژە و هەڵوەشاندنەوەى هەندێکى لە جێبەجێکردنى ئێستا یا لە داهاتوو، دواخستنى هەندێک پڕۆژەى دیکە.

ئەوە جگە لەوەى وروژاندنى کێشەکانى ژێرخان دژایەتى نەیارەکانى ئەو دەستپێشخەریەى زیاد کرد، سەرەڕاى پابەندى چین بە وەستانى بونیادنانى وێزگەى وزە کە بە خەڵوز کاردەکات لەدەرەوە لە (2021) بەڵام وەبەرهێنان لە وزە نزیکبۆوە لە نیوەى تێچوو لە دەستپێشەخرى"پشتێنە و رێگە".

سەرەڕاى ئەو نەیاریە گەورەى ئەمەریکا و هەندێک وڵات بۆ ئەو پڕۆژەى چین، بەڵام ئەو وڵاتانە دەتوانن سوودى گەورە لەو پڕۆژەیە وەربگرن، کە بەشدارن دەبن لە گەشەى ئابوورى جیهان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە وشیاربن لە سیاسەتە فراوانخوازییەکانى چین.

سەرچاوە: نوون پۆست