Nuce Logo

شتێکی ئاسایی و ڕوونە، ئەگەر هەماهەنگی هەبێت لە نێوان هەولێر و بەغدا، ئاسانتر دەتواندرێت ڕێگەچارە بدۆزرێتەوە و هەردوولا بگەن بە چارەسەرێکی هەمیشەیی، بەمەش ناکۆکی و ئاڵۆزییەکانی نێوانیان کۆتایی دێت و پەیوەندییەکان ئاسایی دەبنەوە.

ئاشکرایە دادگای فیدراڵیی عێراق چەندین بڕیاری لەم ماوەی دواییدا دەرکردووە، سەبارەت بە پرسەکانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، نەهێشتنی کورسی کۆتاکان لە پەرلەمانی کوردستان و چەند بڕیارێکی تر، هەموو ئەمانە بوونە مایەی هەڵوەستە لەسەرکردن و قوڵبوونەوە و باسکردنی سیستەمی فیدراڵیزم لە عێراق، هەروەها چۆنیەتی کارکردن بەم سیستەمە لە واقیعی پەیوەندییەکانی بەغدا لەگەڵ هەرێمی کوردستان دا. لە (2005)وە دەستووری عێراق پەسەند کراوە، بەڵام پرسیارە گرنگەکە لێرەدا ئەوەیە تا چەند ئەم دەستوورە وەک خۆی جێبەجێ کراوە و هەرێمی کوردستان بەگوێرەی دەستوور مامەڵەی لەگەڵ کراوە. بە دەرکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی پرسیاری زۆری بۆ خۆی دروستکرد، هەروەها بێلایەنی و شەرعیەتی دادگاکە کەوتە ژێر چەندین پرسیارەوە.

ئەگەر لێکۆڵینەوە بکرێت، چەندین ناکۆکی گرنگ و چارەنووساز لە نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبیندرێت، کە پێویستیان بە چارەسەری بنەڕەتی و کۆتاییهێنان هەیە، ئەم چارەسەریە ڕیشەییشەش تەنیا بە بوونی هەماهەنگی بەردەوام فەراهەم دەبێت و ئاڵۆزی، ناکۆکی، پەیوەندییەکانی بەرەو ئاسایی بوونەوە دەچن و هاووڵاتییان سوودمەندی سەرەکی دەبن.

ئەگەر یاسای نەوت و گاز وەک خۆی جێبەجێبکرێت، دەتواندرێت لە ڕێگەیەوە ڕێکخستنێک بۆ پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا بەدیبهێندرێت و ببێتە نەخشە ڕێگایەک بۆ کارکردن. هەرێم و بەغدا ناکۆکییان هەیە سەبارەت بە دەرهێنان، بە بازاڕکردن و وەبەرهێنانی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان. بەغدا مەبەستیەتی داهاتی نەوت و گازی هەرێم لە ژێر دەسەڵاتی خۆی بێت و گرنگییە ئابوورییەکە بەدەستبهێنێت، بەڵام برەپرسانى بەغدا بەردەوام ئەوە دەڵێنەوە کە پێویستە تەنیا لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە نەوتی هەرێمی کوردستان بە بازاڕ بکرێت، بەڵام لە ڕاستیدا پێویستە گەڕانەوە هەبێت بۆ دەستوور و لە ڕێگەی دەستوورەوە ئەم بابەتە هەستیار و گرنگە نیشتمانییانە تاوتوێ بکرێن. 

لە بەرامبەردا بەرپرسان، چاودێران و هەرێمی کوردستان، کێشەیان لەگەڵ داواکارییە بەردەوامەکانی حکومەتی فیدراڵیی دا هەیە و هەمیشە ئاماژە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە ڕیگەی دەستوور دەکەنەوە، چونکە پێیانوایە دەستوور ڕێگەی دەرهێنان، بە بازاڕکردن، وەبەرهێنان، داهات و زۆر بابەتی تری پەیوەندیداری بە نەوت و گاز یەکلاکردۆتەوە.

وێرای بەردەوامی جەخت و هەوڵەکانی حکومەتی فیدڕالیی بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گازی هەرێم، حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامانجیەتی مافەکانی هاووڵاتییانی هەرێم پێشێل نەکرێت و هەنگاوە نەرێنییەکانی بەغدا لە بەرانبەر هەرێم بە پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکان ناودەبات. لە پاڵ گەڕانەوە بۆ دەستوور وەک میکانیزمێک بۆ چارەسەری هەمیشەیی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشنیاری تریشی کردووە بۆ نموونە، چەندین جار باسی ئەوەی کردووە دەتواندرێت بۆ کۆتاییهێنان بە ناکۆکی و ئاڵۆزییەکان ڕاوێژ بە پسپۆڕانی دەرەکی بکرێت بۆ یەکلایی کردنەوە پرسەکانی پەیوەندیدار بە نەوت و گاز. دەتواندرێت لێژنەیەکی تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەند بن، بە بابەتی پەیوەندیدار بە وزە و شارەزایی تەواویان هەبێت، بێن بەشیوەیەکی مەیدانی و لە نزیکەوە ئاگادار بن لە بارودۆخەکە، میکانیزمێک دابنێن بۆ ئەم پرسە بە هاوبەشی و ئامادەبوونی هەولێر و بەغدا. بە جێبەجێکردنی یاسای نەوت و گاز و ئەم پێشنیارانە چاوەڕوان دەکرێت چارەسەرێکی هەمیشەیی بدۆزرێتەوە و هەموو لایەنێک ڕازی بن بە ئەنجامەکانی کە پێشنیار دەکرێن لەم هەماهەنگییەدا و دواتر جێبەجێکردنى.

داهاتەکانی گومرگ، دەروازە سنوورییەکان، فرۆکەخانەکان خاڵێکى ترن لە ئاڵۆزییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، ئەمەش لە جێبەجێنەکردنی دەستوور سەری هەڵداوە و بەردەوامە، چونکە دەستوور دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی بەغدای بۆ ئەم بابەتەش دیاریکردووە. ئەگەرچی حکومەتی هەرێم چەندین جار ئامادەیی نیشان داوە بۆ پێدانی نیوەی داهاتە گومرگییەکان بە بەغدا، بەڵام ناکۆکییەکان بەردەوامی هەیە و نەبوونی متمانە خاڵی سەرەکی نەگەیشتنە بە ڕێککەوتن. بۆ چارەسەرکردنی ئەم خاڵەش دەتواندرێت لێژنەیەکی هاوبەش پێکبهێندرێت بۆ لەنزیکەوە بەدواداچوون و لێکۆڵینەوە و لە نزیکەوە سەردانی کردن بۆ ئامادەکردنی ڕاپۆرت و دانانی میکانیزمێکی تایبەت بۆ ڕێکخستنی دەروازەکان، فڕۆکەخانەکان، داهاتە گومرگییەکان و تێگەیشتنی دۆخەکە بە شێوازێکی باشتر و نزیکتر.

پرسی دابین کردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان کە ڕاستەوخۆ پەیوەندیدارە بە هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان خاڵێکی گرنگی ناکۆکییەکانی هەولێر و بەغدایە. بەغدا دەیەوێت ئەم پرسە لە ژێر سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی خۆیدا بێت و بەردەوامە لە دواکەوتنی خەرجکردن و ناردنی بڕە دارایی هەرێم بە بیانووی جۆراوجۆر و هەر جارەی بە شێوازێک و داواکردنی داواکاری نوێ. بەغدا داوای ناردنی ژمارەی ڕاستەقینەی مووچەخۆرانی هەرێم دەکات و حکومەتی هەرێم چەندین جار جەختی لەوە کردووەتەوە، کە داواکارییەکانی بەغدا لەلایەن هەرێمەوە جێبەجێکراوە و ئیدانەی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵێی کرد، دژی فەرمانبەران و مووچەخۆران و هەر بڕیارێک، کە لە لایەن دادگاکەوە بە نایاسایی دژی هەرێم بدرێت. دەتواندرێت لە ڕێگەی هەبوونی بانکێک و گوستنەوەی مووچەی فەرمانبەران بۆ هەژماریان ئەم ناکۆکییەش کۆتایی پێبێت و چارەسەری هەمیشەیی بۆ بدۆزرێتەوە.

خاڵێکی تر و گرنگ لە ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عیراق ناوچە جێناکۆکەکانە. کە ناوچەی گرنگن و دەوڵەمەندن بە سەرچاوەی سروشتی لەوانەش نەوت و گاز، لەبەرئەوە ئەو ناوچانە زۆرتر باس دەکڕین و تەرکیزەکان زیاترن بۆیان. حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ناوچەی هەرێمی کوردستانیان دادەنێت و بەردەوام ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو ناوچانە خاکی هەرێمی کوردستانن، لە کاتێکدا کاربەدەستانی بەغدا بەردەوامن لەسەر جەختکردنەوە لەوەی ئەو ناوچانە بەشیکن لە عێراق، پێویستە لە ژێر کۆنتڕۆڵی حکومەتی فیدراڵییدا بێت. ئەم پرسەش زۆر بە ڕوونی لە ماددەی (140)ی دەستووری فیدراڵیی عێراق (2005) ئاماژەی بۆ کراوە، ئەگەر وەک خۆی جێبەجێبکرێت و گەڕانەوەی بۆ بکرێت، ئەوا دەتواندرێت وەک ڕێگەچارەیەکی گرنگ تەماشا بکرێت و بەهۆیەوە ئەم بابەتەش چارەسەر بکرێت.

هەروەها دەتواندرێت لە ڕێگەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ناوچە جێناکۆکەکان بە ئامادەبوونی چاودێرانی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەکگرتووەکان، چارەنووسی هاووڵاتیانی ئەم ناوچانە دیاری بکرێت بۆ ئەوەی بتوانن بگەن بە مافە ڕەواکانیان و داهاتوویان ڕوون بێت. بە ئەنجامدانی ڕێفراندۆم لەو ناوچانەدا، هاووڵاتییانی ڕەسەنی ئەم شوێنانە دەتوانن دەنگی خۆیان هەبێت و خۆیان بڕیاردەری داهاتوویان بن، چونکە ئەوکات جوگرافیا، بەڕێوەبردنی ئیداری، داهات، سیستەم و زۆر بابەتی تر یەکلا دەبێتەوە تەنانەت لە نێوان حزبە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانیش بەرچاو ڕوونی زیاتر و گەیشتن بە چارەسەری کۆتایی بەدەستدەهێندرێت.

هەبوونی ناکۆکی، ئاڵۆزی، نەبوونی هەماهەنگی نێوان لایەنە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان خاڵی لاوازی هەرێمی کوردستانە، کە وا دەکات هەرێمی یەکگرتوو و یەکڕیزیی پیشان نەدرێت بۆ بەغدا و لە کاتەکانی دانووستان و گفتۆگۆکاندا ئەم کێشەیە زیاتر بۆ حکومەتی فیدراڵیی ڕوون و ئاشکرا دەبێت، وە کاریگەری دەبێت لەسەر میکانیزمی چۆنیەتی مامەڵەکردنی بەغدا لەگەڵ هەرێم. هەروەها نەبوونی هەماهەنگی بە تایبەتی لە نێوان دوو حزبە سەرەکییەکەی هەرێمی کوردستان کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستانن، وا دەکات بەغدا بیرکردنەوەی بگۆڕدرێت لە چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا.

پێویستە بە بەردەوامی خاڵی لە پێشینەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهێزبوونی لایەنە جیاوازەکانی هەرێم و نەبوونی ناکۆکی بێت لە نێوانیاندا، چونکە چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆییەکان ڕێگەخۆشکەر دەبن بۆ چارەسەری کێشەکان لەگەڵ بەغدا. حکومەتی فیدراڵیی ئامانجییەتی هەڵوێستێکی یەکگرتوو لە هەرێم بەدی بکات، هەروەها لە گرتنەبەری ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان مامەڵە لەگەڵ حکومەتی هەرێم و شاندە جیاوازەکان بکات، وەک ئەوەی مامەڵە لەگەڵ هەموو لایەنە جیاوازەکانی هەرێم دەکات. تاکە دەرفەتی نێوان پارتە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان یەکگرتووی، هەماهەنگی، کاری پێکەوەییە بۆ ئەوەی بتوانن یەکریز بن بەرانبەر بەغدا، چونکە ئەوکات ئاسانتر بتوانن مافەکانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەدەستبهێنن.

ئەگەر حکومەتی محەمەد شیاع سوودانی، بیەوێت مامەڵەیەکی دروست لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکات، پێویستە بگەڕێتەوە بۆ بنەما فیدراڵییەکان و جێبەجێکردنیان، چونکە بوونی پێویستی و هەماهەنگی هەردوولا گرنگە، وا دەکات عێراق وەک وڵاتێکی فیدراڵی دەربکەوێت لە ناوخۆ و لە دەرەوەش. جێبەجێکردنی دەسەڵاتی فیدراڵیی وەک خۆی چارەسەری ناکۆکییەکان دەکات و لە کۆتایی دا مامەڵەی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێم پێویستی بە هەماهەنگی نێوان وەزارەت، دەسەڵاتداران، کاربەدەستان و لایەنی پەیوەندیدارە بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆتایی.

هەماهەنگی، دانووستان، گفتوگۆ، گەڕانەوە بۆ دیالۆگ، دەستوور و یەکگرتوویی دەتوانن پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵیی عیراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان بە چارەسەری کۆتایی بگەیەنن و کاریگەری ئەرێنی بۆ داهاتووی پەیوەندییەکانیان دروست ببێت. ئەمەریکا، نەتەوە یەکگرتووەکان، وڵاتانی دەرەوە چەندین جار ئامادەییان نیشان داوە بۆ دەستپێشخەری و دۆزینەوەی هەر ڕێگەچارەیەک کە پێویستی بە نێوەندگیری یان ڕاوێژی ئەوان بێت. ئاشکرایە نەهێشتنی ناکۆکییە ناوخۆییەکان لە هەرێمی کوردستان بەهێزترین خاڵە بۆ دانووستان و گەیشتنە ئامانجی کۆتایی بۆ کێشەکان.

ن: فەوزی زوبێدی

سەرچاوە: پەیمانگای واشنتۆن