Nuce Logo

و: سنور یاسین

دوای شەش ساڵ لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی ئاستەىگە سیاسی، ئابووری و ئەمنیی دەبێتەوە. لە (25)ی ئەیلوولى ئەمساڵ شەش ساڵ بەسەر ئەنجامدانى ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمى کوردستان لە (2017) تێپەڕى، کە پرۆسەیەکی مێژوویی بوو و لە لووتکەی دەسەڵاتى سیاسی و سەربازی، و دیپلۆماسییەتی کورد سەریهەڵدا بوو، هەرچەندە هەنگاوێک و بڕیارێکی بوێرانە بوو بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام بێبەش نەبوو لە دژ وەستانەوە بەرانبەری و گووتنی ئەوەی گوایە بەهۆی ڕیفراندۆمەوە (%40)ی خاکی هەرێمی کوردستان لە دەستدراوە کە لە (2014)وە کۆنتڕۆڵکرابوو، لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. هەروەها لەدەستدانی بەرهەمهێنانی (250) هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە لە کێڵگەکانی کەرکووک، کە هێزی ئەمنی عێراقی دەستییان بەسەر داگرت وەک بەرپەرچدانەوەکییان بۆ ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی. حکوومەتی هەرێمی کوردستان و هەرێمی کوردستان نەک تەنها لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە بەڵکو لە لایەن وڵاتانی دراوسێشەوە لەژێر هەڕەشە و چاودێرییەکى تووند و ناسەقامگیر بوو. 

لە (2017)وە بەغدا ستراتیژی جیاواز و گشتگیر پەیڕەو دەکات، کە ئامانج لێی بەهێزکردنی عێراق بوو، بەکارهێنانی فشاری جیاوازی وەک یاسایی، دارایی، سیاسی، و سەربازی لە دژی حکومەتی هەرێمی کوردستان. لە نامەیەکی ئەمدواییەیدا مەسرور بارزانی، سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان کە بۆ جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکای ناردووە بە ڕوون و ئاشکرایی باسی ئەم سیاسەتەی کردووە، کە عێراق بەرانبەر هەرێمی کوردستان جێبەجێ دەکات و شیکردنەوەی بۆ دۆخی سەختی هەرێمی کوردستان و کورد کردووە، جەختی لە هەنگاونانی گرنگی واشنتۆن کردووەتەوە بۆ یارمەتیدانی کورد و هەرێم لە چوارچیوەی عێراقی فیدڕاڵدا و جێبەجێکردنی فیدڕاڵیزم لە عێراقدا.

شەڕی یاسایی و ئابووریی عێراق

بەغدا بە چڕی و بە ووردی بەدوای لاوازکردن و سڕینەوەی کورددا دەگەڕا و دەیویست بە ڕێگەی یاسایی دەست بەسەر سەرچاوە نەوتییەکانی کورد و هەناردەکردنی نەوتدا بگرێت. یەکێک لەو ستراتیژییانەش خستنە ناو لیستی ڕەشی ئەو کۆمپانییانە بوو، کە لە چالاکییە پەیوەندیدارەکان بە نەوتەوە بەشداربوون و کاریان دەکرد لە (2007)وە بەبێ ڕەزامەندی بەغدا و هەمیشە هەڕەشەی لە کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان دەکرد. بۆ ئەم مەبەستەش عێراق ڕوویکردە دادگەی نێودەوڵەتی ناوبژیوانی پاریس و داوایەکی دژی تورکیا تۆمار کرد دژی بەشداربوونیان لە هەناردەکردنی نەوتی کوردستان لە ڕێگەی بۆڕی نەوتی تورکیاوە.

لە ئاداری (2023) دادگەی نێودەوڵەتی ناوبژیوانی پاریس بڕیاریدا بەوەی، کە تورکیا ڕێککەوتنی بۆڕی نەوتی عێراق-تورکیا (1973)ی پێشێلکردووە و ئەنقەرە پێویستە نزیکەی (1.5) بلیۆن دۆلاری ئەمریکی وەک قەرەبوو بدات بە بەغدا. دوای بڕیارەکە ئەنقەرە هەناردەکردنی نەوتی کوردستانی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە ڕاگرت، ئەمەش بووە هۆی لەدەستدانی 5 ملیار دۆلار لە داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دابەزینی ئابووری، و دواکەوتنی مووچەی مووچەخۆرانی کورد.

لەگەڵ هەوڵەکانی حکوومەتی عێراق بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتی خۆی و لاوازکردنی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، دەسەڵاتی دادوەریش لە عێراق دەستی کرد بە چەند ئاستەنگێکی دەستووری دژی هەرێمی کوردستان. حزبە ئۆپۆزسیۆنەکانی کورد وەک نەوەی نوێ ڕوویان لە دەسەڵاتی دادوەری کرد و کەوتنە سکاڵا تۆمارکردن دژی هەرێم. هەروەها چەند ئەندام پەرلەمانێکی کوردیش لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، وەک یوسف محەمەد، سروە عبدالواحد، کاوە عبدالقادر سكاڵایان دەگەیاندە دادگای فیدڕاڵی عێراق و دەسەڵاتی دادوەری داوای هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوە گرنگەکانی حکومەتی هەرێمییان دەکرد، لە نێویاندا پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگاکان کە ئەمانە دامەزراوەی گرنگی هەرێمی کوردستان بوون و بەبێ ئەوان دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم لاواز دەبوو.

سەرەتا حکومەتی هەرێمی کوردستان دوودڵ بوو لە ناساندن و چوونە ژێر باری بڕیارە جیاوازەکانی دادگەی باڵای فیدڕاڵی عێراق کە لە دژی حکومەتی هەرێم دەریدەکرد. لە کۆتاییدا سەرەڕای دوودڵییەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان هەنگاوی نا بەرەو قبووڵکردنی بڕیارەکان لە پێناوی ئەوەی تەنگەژە و ئاڵۆزی زیاتر دروست نەبێت لە کێشەکانی نێوان بەغدا و هەولێر. حکومەتی هەرێمی کوردستان %90ی داهاتی لە دەستدا بەهۆی ڕاوەستاندنی هەناردەکردنی نەوتەوە و نەیدەویست پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵی خراپ بێت. 

بەغدا بە بەردەوامی سوودی لە دابەشبوونە سیاسییەکانى کورد و هەڵەکانیان بینیوە، کە لە لایەن کوردەکانەوە خۆیان ئەنجام دەدرا بووەتە هۆی ئەوەی ئێستا نەتواندرێت هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا ئەنجام بدرێت و حکومڕانییەتییەکی کاریگەرییان هەبێت. دابەشبوونی سیاسی و یەکگرتوو نەبوون لە نێوان حزبە سیاسییە کوردەکان، بووەتە ڕێگر لەبەردەم حوکمڕانییەکی باش و دەبووایە بەرژەوەندییە تایبەتییەکان لە لایەک دابندرابان و ڕێککەوتن کرابووایە لەسەر یاسایەکی نوێ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و هەڵبژاردن ئەنجام بدرابووایە. کۆتا جار کە هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان ئەنجام دراوە مانگی (ئەیلوولی 2018) بووە.

لەدەستدانی کاریگەريی سیاسی

پێشتر کە کوردەکان یەکڕیز، یەکگرتوو بوون بەهێز لە بەغدا دەردەکەوتن و ڕۆڵی گرنگییان دەگێڕا وەک توانای بڕیاردان و بەشداریکردنی چالاکییان لە حکومەتدا، بەڵام کێشەی ناوخۆییان و یەکگرتوو نەبوونییان هێزیانی لە ناوخۆ و لە بەغدا کەمکردەوە، وایکرد هێزەکانی تر لە بەغدا شوێنییان زیاتر بێت و حکومەتی هەرێم بە ناوەندەوە ببەسترێتەوە. جەلال تاڵەبانی، کە سەرۆک کۆمارێکی کورد بوو کاریگەری خۆی هەبوو وەک کورد لەگەڵ نەمانی لە بەغدا لە (2017) نەتواندرا شوێنی بگیرێتەوە و کورد ڕۆڵی بەهێزی هەبێت لە بەغدا. بە پێچەوانەی هەرێمەوە لانە عێراقییەکان یەکگرتوو بوون لە بەغدا و کەمبوونەوەی گرژییەکان هێزی بە بەغدا بەخشی و وایکرد بەهێز دەربکەون و هێزی فیدڕاڵی عیراق پتەو بێت، بەتایبەت لەڕووى داراییەوە، ئەمەش وایکرد توانای سیاسی و ئابووری کورد کەمبێتەوە.

نوخبە سیاسییە شیعەکانیش کاریان کردووە بۆ کەمکردنەوەی بوونی کورد لە پێگەی نێودەوڵەتیدا بۆ نموونە، پێشتر لە کۆبوونەوەی گشتنی کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکان سەرۆک کۆماری عێراق کە کورد بوو وەک نوێنەری عێراق بەشداری دەکرد و پێشوازی دەکرا، بەڵام لە دوو لووتکەی ڕابردوودا دەبینین سەرۆک وەزیرانی عێراق بەشداری دەکات و نوێنەرایەتی عێراق دەکات ئەمەش لاوازکردنی بوونی کوردە لە دیپلۆماسییەتی جیهاندا.

ئاستەنگەکانی بەردەم ئاسایش

حکومەتی عێراق ڕێگەی سەربازیشی گرتووەتە بەر بۆ لاوازکردنی هەرێمی کوردستان. هێزەکانی حەشدی شەعبی کە وەک چەترێکە بۆ هێزە شیعە ئیرانییەکان لە عێراق کوردییان چەوساندووەتەوە. بە هەمان شێوە وەزارەتی بەرگری عێراقیش هەوڵ دەدات هێزەکانی یەکێتی نیشتمانیی کوردستان نزیک بکەنەوە لە خۆیان و بیانخەنە لیستی مووچەی خۆیانەوە، لە پێناو هەماهەنگی زیاتر، یەکگرتوونەبوون لە هەرێمی کوردستان سوودی ستراتیژی بە حکومەتی عێراق گەیاندووە، بۆ هێنانی هێز و ئاسایشی زیاتر بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستان بە بیانووی جیاوازەوە. سەرەڕای ئەمانەش، بەغدا بوونی خۆی لە هەموو سنوورەکانی هەرێم زیاد کردووە، کە ئەمەش یارمەتی هێزە شیعییەکان کە بەشێکن لە هێزەکانی ئاسایش عێراق و پەلاماری کوردەکان دەدەن و ژێرخانە سەرەکییەکانی هەرێم دەکەنە ئامانجییان.

بە تەنیا بەغدا نییە کە پێشێلی سەروەری هەرێمی کوردستان و خاکەکەی دەکات، بەڵکو تورکیاش چەندین جار بووردوومانی خاکی هەرێمی کوردستانی کردووە و ئێرانیش بەردەوام بە بیانووی جۆراوجۆر هەڕەشەی لە ئاسایشی هەرێمی کوردستان کردووە، سەروەری هەرێمی کوردستانی بەزاندووە بە بیانووی هەبوونی پارتە ئۆپۆزسیۆنەکان لە خاکی هەرێمی کوردستاندا.

تێڕوانینەکان بۆ پەیوەندییەکی نوێ

لە دوو دەیەی ڕابردوودا خۆشگوزەرانی هەرێمی کوردستان و قەبارەی سیاسی، ئابووری، و مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمدا پەیوەندیدار بووە بە دۆخە ناجێگیر و گۆڕانانەی کە لە عێراقدا لە ئارادا بووە، لە شەش ساڵی ڕابردوودا بە تایبەتتر لە دوو ساڵی ڕابردوودا، فیدڕاڵی عێراق بە ڕێژەیەکی کەم پراکتیزە کراوە، لە زۆربەی شوێنە جیاوازەکانی وڵاتدا ئەمەش پێچەوانەی پەیوەندییەکانی عێراقە لەگەڵ هەرێمى کوردستان، کە دەبێت بە شێوەیەکی فیدڕاڵی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. بەغدا و هەولێر دەتوانن بە پەیڕەکردنی سیاسەتی هاوبەش بەیەکەوە لە پەیوەندیدا بن و عێراق دەتوانێت هەبوونی پێشکەوتن و بەرەو پێشچوونەکان لە هەرێمی کوردستاندا وەک دەرفەتێک ببینیت، بیکاتە مایەی خۆشگوزەرانی و بەرقەراربوونی خۆشگوزەرانی و یەکگرتوویی لە وڵاتدا کە هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بە تەواوی بتوانن هەستی پێبکەن. 

پێویستە سەرکردەکانی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتبەدەستان بە هەبوونی یەکگرتوویی سیاسی لایەنە جیاوازەکانی کوردستان بەغدا بۆ لایان خۆیان ڕابکێشن و لە کۆتاییدا سیاسەتێکی براوەیی بۆ کوردستان و بەغدا پەیڕەو دەکرێت و دەتوانن زاڵبن بەسەر ئاڵەنگارییەکان. کوردەکان خەباتییان کردووە لە وڵاتدا و پێویستە سوود لە سامانی وڵات ببینن، لە خۆشگوزەرانیدا بژین. بە هەبوونی یەکگرتووی سیاسی زۆرتر لە نێوان لایەنە سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستاندا دەتواندرێت ڕیگە خۆشکەر بێت بۆ پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا و کوردەکان دەتوانن یەکگرتووتر دەربکەون، چونکە بێگومان ئەو بارودۆخەی ئێستای کوردستان دەکات و لە سوودی بەغدا دایە و حەزی پێدەکات.

سەرچاوە: پەیمانگاى واشنتۆن