Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

هێڵی ئاوریشمی چین بۆتە بەشێك لە ململانێكانی نێوان ئێران و توركیا، لە ماوەی رابردووش لە هەڵبژاردنەكان جارێكی لەسەر ئاستی ناوخۆیی توركیا پەیوەست بە ئازەربایجان و ئێران ئۆپۆزسیۆنی توركیا بەڵێنی دا لە ئەگەری سەركەوتن پێچەوانەی ئاڕاستەی ئێستا هەنگاو بنێت، ئەوەش ناڕەزایی سەرۆكی ئازەربایجان و رەجەب تەیب ئەردۆغانی لێكەوتەوە.

هەفتەی رابردوو مۆسكۆ یەكەم شەمەندەفەری بارهەڵگر لە رێگەی ئاڕاستەی رۆژهەڵات بە رێڕەویی باكوور ــ باشوور گەیشتە سعوودییە، ئەو دەستپێكە لە وێستگەی چیلیانبیسك لە رێگەی كازاخستان و توركمانستان و ئێرانەوە دەستی پێ كرد و گەیشتە كەنداوی عەرەبی، كە كێبڕكێی ئابووری جیۆپۆلەتیكی و ململانێكاتنی تری ئێستای نێودەوڵەتی لەخۆ گرتووە.

رێگەی گواستنەوە و بازرگانی یەكێكە لە گۆڕەپانەكانی ئەو ململانێیەیە، هەوڵەكانی رووسیا بۆ دانانی سنوورێكە بۆ سزاكانی رۆژئاوا كە ئامانج تێیدا رووخاندنی ئابووری رووسیایە، بەو ئامانجەی بتوانێت میكانزمەكانی جەنگی دژ بە ئۆكراینا لە لایەن رووسیاوە بوەستنێنن، بەڵام مۆسكۆ لە رێگەی گواستنەوەی رێڕەوی نێودەوڵەتی باكوور ــ باشوور بەرەو رۆژهەڵات پارێزگاری لە ئابووریی خۆی كردووە.

كەمال كلیچدارئۆغلۆ بە ئاشكرا هەڕەشەی لە ئازەربایجان دەكرد

ئەگەرچی ململانێی نێودەوڵەتی لە ئاستی جیۆپۆلەتیكی كۆن و ئاشكرایە، بەڵام دەركەوتنی لە كێبڕكێی هەڵبژاردن رووداوێكی نووێ و جێگەی سەرنجە، كە لە هەڵبژاردنەكانی مانگی رابردووی توركیا ئامادەگی هەبوو، بە جۆرێك كەمال كلیچدار ئۆغلۆ، كاندیدی هاوپەیمانی میللەت پێچەوانەی سیاسەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا بانگەشەی بۆ دەكات، بەدووری زانی هێڵی ئاسنی نێوان چین و توركیا پێك ببەسترێتەوە.

كلیچدارئۆغلۆ لە بەستنەوەی رێگەی ئاوریشمی نێوان چین و توركیا باسی هەریەك لە ئێران و توركمانستان و ئۆزبەكستان و كازاخستانی كرد، بەڵام ئازەربایجانی پشتگوێخست، بە جۆرێك بوو ئیلیهام علیێف، سەرۆكی ئازەربایجان بیری هێناوەیە كە وڵاتەكەی ناوەندێكی سەرەكی گواستنەوەی ئۆڕاسیایە لەنێوان ئەوروپا و قەوقاز و ئاسیا، هەروەك رەجەب تەیب ئەردۆغانیش جەختی لەسەر سەنتەرییوونی ئازەربایجان لە رێگەی ئاوریشمی كردەوە، ئێرانیشی بە دوورزانی كە كلیچدارئۆغلۆ وەك جێگرەوەی ئازەربیجان باسی كردبوو.  

سەرەڕای نامۆیی كێبركێی هەڵبژاردنی توركیا بۆ گۆڕەپانی جیۆپۆلەتیكی و تێپەڕاندنی جوگرافییای ئازەربایجان لە پردی گەیاندنی توركیا بە دەریای قەزوین و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست، كە خاوەن بایەخی مێژوویی و ئابووریین بۆ ئەنقەرە، بەڵام ئەوەی زیاتر سەرسوڕهێنەر بوو هاوبەشیپێكردنی ئێران بوو، كە ركابەرێكی ناوچەیی توركیا بوو لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست، چ لەسەر رابەرایەتی سیاسەتی ناوچەیی بێت، یاخود لەسەر یەكەمبوونی لە بەستنەوەی بازرگانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی و ململانێیان لەسەر ناسناوی كۆگای وزەی ناوچەیی بێت.

هێڵی ئاوریشمی پەیوەندی توركیا و ئێران ئاڵۆزتر دەكات

ئێران كە دوور و نزیك باسكراوە، خاڵی گەیاندن بوو لە پڕۆژەی چینی، بەڵام لە ئەنجامی سزا سەپێندراوەكانی رۆژئاوا بەسەری لەو خاڵە دووركەوتەوە، جگە لەوەش ئەندامنەبوونی لە كۆمەڵەی كاری دارایی وایكردووە چین لەو ترسە پاشەكشە بكات، نەوەك سامانەكەی لە وڵاتێك بكەوێتە ژێر هەڕەشەی سزا نێودەوڵەتییەكان لە پڕۆژەیەكی جیۆ ئابووری خاوەن بنەچە و ئەنجامە جیۆپۆلەتیكییەكان بێت.

گەیشتنی یەكەم شەمەندەفەری چین بە ئاڕاستەی ئەوروپا لە رێگەی تونێلی مەڕەمەڕە لە ئیستەنبۆڵ لە ژێر گەرووی بۆسفۆڕ لە تشرینی دوومی (2019) جەختكردنەوە بوو لەسەر ناوەندییبوونی توركیا و قەوقاز لە هێڵی ئاسانی ئاوریشمی، ئەو هێڵە چییە و بایەخی ئازەربایجان تێیدا چییە؟

هێڵی ئاسنی ئاوریشمیی

رێككەوتنی مۆسكۆ لە (2020) ئاگری جەنگی نێوان ئازەربیجان و ئەرمینیای دامركاندەوە، بەڵام ململانێی ئێران ــ ئازەربیجانی گەرمكردەوە، چونكە رێگەیەكی وشكانی لە ئازەربایجانەوە بە هەرێمی نەخجەوانی ئازەربایجان دەیگێنتە سنوورەكانی توركیا كە (تۆڕێكی خێرای لە رێگەی خاكی ئەریمانیا تێدایە، كە هێڵێكی ئاسنی لەچوارچێوەی ئەو تۆڕەیە)، جگە لەوەش كردنەوەی ئەم رێگەیە لەبەردەم ئەنقەرە بۆ دەریای قەزوین و جیهانی توركی دەبێتە هۆی ئەوەی ئێران سنوورەكانی لەگەڵ ئەرمینیا لەدەست بدات، جگە لەوەش بەریەكەوتنی پڕۆژەی گواستنەوەی بازرگانی و ستراتیژی دەبێت لەگەڵ ئەو رووپا بە سنوورەكانی زەنگەزور، كە ئێران بە رێڕەوی ناتۆ ــ تۆرانی ناوی دەبات، ئامانجی ئێران لەو ناونانە هاندانی رووسیا و چینە تاوەكوو رووبەڕووی ببنەوە.

هێڵی ئاسنی ئاوریشمی یەكێكە لە زنجیرەكانی رێڕەوی ناوەڕاست كە پایتەختی چین و بەریتانیا پێكەوە دەبەستێتەوە بە بەشی دوایی دەستپێشخەری چین لەو "پشتێنە و رێگە"یەی چین لە (2013) خستۆتیە بەرنامەی خۆیەوە تێیدا بە (40) ملیار دۆلار وەبەرهێنان لە چەند پڕۆژەیەك دەكات، كە تێچووی گشتی زیاتر لە تریلیۆنێك دۆلارە، پەرەپێدانی ژێرخان و وەبەرهێنانی زیاتر لە (152) وڵات لە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمەریكای باكوور و باشوور دەگرێتەوە.

ئەو هێڵە ئاسانییە لە كازاخستان بەرەو توركیا درێژ دەبێتەوە، بە هێڵی ئاسانی باكۆ ــ تەبلیس ــ قارس دادەندرێت، هێڵێكی گونجاوە بۆ پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان چین و یەكێتی ئەوروپا كە لە رێگەی باشووری قەوقازەیە، ئەو هێڵە ئاسنییە گواستنەوەی كاڵاكان زیاتر دەكات، جگە لەوەش دەبێتە كێبڕكێ لەگەڵ گواستنەوەی كۆنتێرەكان بە ئاڕاستەی رێڕەوی ناوەڕاست لە رێگەی دەریای قەزوین.

لەسەر ئەو بنەمایە بەگوێرەی بۆچۆنی عەلی ئەسمەر، رۆژنامەنووس و چاودێری سیاسی تورك پشتگوێخستنی ئازەربایجان هەڵەیەكی كوشتندە بوو كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن تێیكەوت، ئەگەر هەیە هۆكارەكەشی ئەوە بێت یا ئەوەیە ئازەربایجان هاوپەیمانێكی نزیكی رەجەب تەیب ئەردۆغانە، یاخود بەهۆی كورتبینی سیاسیی ئۆپۆزسیۆن بوو. 

ئیمارات بە هۆی بەرژەوەندییەكانی هێڵی ئاوریشمی لە ئێران و توركیا نزیك بۆوە

ئەنقەرە لە زیندووكردنەوەی رێگەی ئاوریشمی بەشدار دەبێت كە هێڵی شەمەندەفەر لە توركیا دەست پێ دەكات، بە جۆرجیا و ئازەربایجان و توركمانستان تێدەپەڕێت و لە چین كۆتایی دێت، لە هەمان كات چەند بژاردەیەك بۆ گواستنەوە كەلوپەلی بازرگانی هەیە، رێڕەوی باكوور ــ باشوور ــ كە لەم دواییە كار لەسەر بەكارهێنانی دەكرێت بەهایەكی تری بە رێگەی ئاوریشمی بەخشیووە، بەبێ ئەوەی ناكۆك بێت، یاخود زیان بە بەرژەوەندییەكانی توركیا بگەیێنێت. 

عەلی ئەسمەر ئاماژە بەوەش دەكات، توركیا و ئێران دوو وڵاتی ناوچەیین كێبڕكێی نێودەوڵەتی و ناوچەییان لەنێواندا هەیە، بەڵام فشار و سزاكانی رۆژئاوا لەسەر ئێران سنوورێكی بۆ هەژموونەكانیان داناوە، وایكردووە بەتایبەت لە پرسی دارایی زیاتر پێویستیان بە توركیا بێت، توركیا ئێستا رێڕەوی ئابووریی و دارایییە بۆ ئێران، بۆیە ئێران لە بواری تۆڕی رێگە تایبەتەكانی بازرگانی جیهانی ناتوانێت پێویستی بە توركیا نەبێت.  

سەرهەڵادانی نوێی ململانێ 

بەردەوامی ململانێی رووسیا و ئۆكراینا چەند كێشەیەكی بۆ بەردەوامی رێڕەوی نێوان چین و ئەوروپا لە رێگەی جوگرافیای رووسیا و ئۆكراینا دروستكرد، یەكێك لەو كێشانە درووستبوونی ناوەندە كە رێگەی توركیا و جۆرجیا و ئازەربایجان و ئاسیای ناوەڕاست وەك كورترین رێگەی چین و یەكێتی ئەوروپا لەندەن بە پەكین دەبەستێتەوە. 

لە ئەنجامی فاكتەرە جیۆپۆلەتیكییەكان لەسەر بەرژەوەندی توركیا و ئێران تاران بە ركابەرێكی بەهێزی ئەنقەرە لە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و باشووری قەوقاز دادەندرێت، ئەوەش لەبەر پێگەی ئێران وەك بەربەستێك بەستانەوەی توركیا بەو وڵاتە، كە پەیوەندی مێژویی و نەتەوەیی و كلتووریان بە توركیاوە هەیە، ئەوەشی وادەكات ڕێڕەویی باكوور ــ باشوورە ببێتە ئامرازێك بەبۆچوونی هەندێك ئەو دوو وڵاتە لێك نزیك دەكاتەوە.

رێڕەوی باكوور ــ باشوور پڕۆژەیەكی گواستنەوەی دەریایی و وشكانییە، هندستان لە رێگەی ئێران و ئازەربایجان بە رووسیا دەبەستێتەوە لەوێشەوە بۆ ئەوروپا، لە ماوەی رابردوو ئێران و رووسیا رێككەوتنێكیان بۆ جێەجێكردنی تۆڕی هێڵی ئاسنی  رشت ــ ئەستارا واژۆكرد، كە زنجیرەیەكە لە زنجیرە رێرەوەكانی رۆژئاوا لە رێڕەوەی باكوور ــ باشوور لە چوارچێوەی خاكی ئێران، بەڵام ئەوە بچێنەوانەی هەندێك لەوانەیە كە پێیان وایە رێڕەوی باكوور ــ باشوور ئامانج لێی لادانی توركیایە لەسەر نەخشەی گواستنەوە و یارمەتیدان لە وڵاتانی باشوور و ناوەڕاستی ئاسیا بۆ باكووری ئەوروپا، یاخود لای كەمی وادەكات ئێران دەستی باڵای لە پڕۆژەكانی رێگەی گواستنەوە و هاوكاری نێودەوڵەتی لە بەگەڕخستنی هەبێت. 

ئەحمەد حوسێن، نووسەر و رۆژنامەنووس پێی وایە، ئازەربایجان دەكەوێتە دەرەوەی هەژموونی توركیا، چونكە بەگوێرەی لێدوانی كلیچدارئۆغلۆ باكۆ لەدەرەوەی رێگەی ئاسنی ئاوریشمییە، ئەوەش توركیا و ئازەربایجانی تووشی شۆك كرد، چونكە ئۆغلۆ پێی وایە سەركەوتنی باكۆ بەسەر ئەرمینیا زەبرێك بوو بەر دڵی خۆلای كەوت، بەڵێنەكانی كەمال كلیچدارئۆغلۆ تەنیا لە سنووری گەڕانەوەی توركیا بۆ رۆژئاوا و رەتكردنەوەی قووڵبوونەوەی توركیا لە بەڵقان و ئەفریقیا نەوەستابوو، بەڵكوو (180) پلە نزیكبوونەوەی لە گەڵ ئێران لەسەر حیسابی لادانی ئازەربایجان لە ستراتیژیەتی توركیا تێدا بوو، كە ئەوەش هەنگاوێكی خۆكوژی نەتەوەیی تورك بوو، كە ناكرێت ریشەكانی پەیوەندی مێژویی پەیوەست بەو وڵاتانەی بە زمانی توركیا قسە دەكەن لە گۆڕ بندرێن.

ئەو رۆژنامەنووسە پێی وایە قسەكانی كەمال كلیچدارئۆغلۆ هەوڵێك بوو بۆ لەباربردنی رێگەی چینی توركی وەك هەنگاوێك بۆ لێدان لە رێكخراوی وڵاتانی تورك زمان، كە ئەردۆغان دایمەزراندووە، هەروەك لە گۆڕنانیەتی لە خاكی پەیوەندییە تایبەتییەكانی لەگەڵ چین و ئێران، لەگەڵ رێزگرتنی سزاكانی رۆژئاوا دژ بە ئێران، ئەوەشی بۆتە مایەی پرسیار و نكۆڵیكردن پێكەوە، چۆنییەتی مامەڵەكردنە لەگەڵ ئێران لە سایەی ئەو سزایانە و چۆنییەتی بەردەوامیدانی كارەكان بوو لای ئۆغلۆ بە ئاڕاستەكردنی توركیا بۆ ئەوەی لە كرۆكی هاوكێشەكای رۆژئاوا نزیك بێتەوە، لە هەمان كاتیش جەختی لەسەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێرانی نزیك لە رووسیا دەكردەوەی سزادراو لەلایەن رۆژئاواوە دەكردەوە، بۆیە دەكرێت دەكرێت خواستەكانی بە دوور لە چەمكی بەرژەوەندییە باڵاكان لە پەیوەندییەكانی نێوان وڵات وەسف بكرێت.

ئابووریی و بازرگانی سیاسەت بەرەوپێش دەبەن

وەك راكێشانی سۆزی چین لە پێناو شەمەندەفی گواستنەوە ئیسماعیا قەرەئۆغلۆ، وەزیری پێشووی ژێرخانی توركیا رایگەیاند، هاتنی هێڵی شەمەندەفەری چینی وڵاتەكەی لە ئامانجی گەیشتن بە (10) وڵاتە ئابوورییەكەی جیهان نزیك دەكاتەوە، لەم رووەوەی دۆسیەی گواستنەوە و گەیاندنی دەرەكی پێگەیەكی لە دروستكردنی بڕیاری توركیا هەیە، بۆ ئەوەی خەڵكانی تر سوود لە جوگرافیای وڵاتەكوی وەك زنجیرەی پەیوەندی نێوان ئەوروپا و ئاسیا سودی لێوەبرگن، ئەوەشی توركیا وەك ناوەندێك لە نەخشەی گواستنەوەی وشكانی لە جیهان بەهێز دەكات كاریگەری لە چوونەپێشی پلەی ئابووری ناوچەیی و جیهانی دەبێت.

لەبەرانبەردا تاران بۆ كێبركێی ئەنقەرە لەو لایەنە هەوڵدەدات سوود لە پێگەی خۆی وەربگرێت، بەوەی ببێتە پردی پەڕینەوە بۆ ئەوروپا و گەیشتن بۆ ناوەڕاست و باشووری ئاسیا، رێگەی ترانزێت لە توركیاوە بۆ چین زۆر لە رێگەی چین بۆ ئێران گونجاوترە، لەم رووەوەی هڵێكە بەبەبێ هەبوونی دەریای قەزووین، بەڵام لە دیدی ئێرانییەكان دەبێتە هۆی كورتكردنەوەی كات بایەخی جوگرافیای ئێران لە گەیشتنی چین بە وڵاتانی عەرەبی دەردەخات.

توركیا هەوڵدەدات بگاتە ریزی (10) ئابوورییەكەی جیهان

لە دیدی هەندێك شرۆڤەكار گەڕانەوەی ئیمارات بەرەو تاران و ئەنقەرە بەو هێڵە شرۆڤە دەكەن، چونكە توركیا رۆڵێكی سەرەكی لە گواستنەوەی كاڵا و وزە دەبینێت، بە تایبەت دوای كردنەوەی كەناڵی ئیستەنبۆڵ كە دەریای سپی و دەریای رەش پێكەوە دەبەستێتەوە.

سەرەڕای ئەو كێبركێیەی ئەنقەرە لە لایەن چین و رووسیا و ئێران لە ناوەڕاستی ئاسیا رووبەڕووی دەبۆوە، بەڵام سەركەوتنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا لە (2020) ئاسۆی پەیوەندییەكانی توركیای لەگەڵ وڵاتانی ناوەڕاست و باكوور و رۆژهەڵاتی ئاسیا فراوان كرد، بەڵام ئەو پرسیارەی لێرە دێتە پێشەوە ئێران لە ئەرمینیا تێدەپەڕێنێت، ئەویش كاریگەری تۆڕی هێڵی ئاسنییە لە چارەسەری ئەو قەیرانە هەڵپەسێردراوەی نێوان توركیا و ئازەربایجان لەلایەك و ئەرمینیا لە لایەكی تر، لەدوای شكستی توركیا و ئەرمینیا كە تا ئێستا نەگەیشتونەتە رێككەوتنی هەمیشەیی بۆ كۆتاییهێنان بە ململانێكانیان لەسەر هەرێمی كەرەباخ، ئەوەش لە كاتێدایە پەیوەندیەكانی نێوان ئەنقەرە و یەریڤان بەسستی بەرەو پێش چووە، بەڵام نەگۆڕە، توركیا هانی بازرگانی دوولایەنە دەدات، هەوڵدەدەن پێكەوە رێڕەوە سنوورییەكانی نێوان بكەنەوە، ئەگەریش هەیە بەشداری نیكۆڵ باشینیان، سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا لە مەراسیمی دەستبەكاربوونی رەجەب تەیب ئەردۆغان و دەربڕینی هاوسۆزی لە كارەساتی بوومەلەرزەكەی مانگی شوباتی ئەمساڵ ئاماژەی ئەرێنین بۆ ئەو لێكنزیكبوونەوەیە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئۆرنیت